3-mavzu: Odam va hayvonlarda parazitlik qiluvchi zuluklar va mollyuskalar
Yüklə 0,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Uzun mo‘ylovlilar (Nematocera)
|
Ikki qanotlilar (Diptera)
turkumiga 150 mingga yaqin tur ki-radi. MDH mamlakatlarida 10 mingdan ortiq turi uchraydi. Ular eng yuksak tuzilgan hasharotlardan hisoblanadi. Og‘iz organlari yalovchi, sanchib-so‘ruvchi yoki kesib-so‘ruvchi tipda tuzilgan. Lichinkasining voyaga yetishi davrida metamorfoz keskin namoyon bo‘ladi. /umbagi erkin yoki bochkasimon tipda tuzilgan. Ular orasida yirtqich, qon so‘ruvchi parazitlari bor. Lichinkalari suvda, tuproqda yoki chiri-yotgan organik qoldiqlarda rivojlanadi. Ikki qanotlilar 3 ta kenja turkumga bo‘linadi: 1.Uzun mo‘y-lovlilar (Nematocera); 2.Kalta mo‘ylov to‘g‘ri chokli ikki qanotlilar (Brachycera - Orthorrhapha); 3.Kalta mo‘ylov doira chokli ikki qanotlilar (Brachycera - Cyclorrhapha). Uzun mo‘ylovlilar (Nematocera) kenja turkumi vakillarining mo‘ylovlari uzun va ko‘p bo‘g‘imli, qorin bo‘limi ingichka bo‘ladi. Lichinkalari oyoqsiz, lekin ularning boshlari rivojlangan bo‘lib, og‘iz organlari kemiruvchi tipda tuzilgan. /umbaklari harakatchan bo‘ladi. Bu kenja turkumga qon so‘ruvchi chivinlar, iskabtoparlar, moshkarlar, g‘urra yasarlar, uzunoyoqlar, zaxkashlar va boshqa oilalar kiradi. Qon so‘ruvchi ikki qanotlilar - gnuslar deb ataladi. Gnus-lar vaqtinchalik parazitlar hisoblanadi. Qon so‘ruvchi chivinlar (Culicidae) oilasi vakillarining og‘iz organlari sanchib-so‘ruvchi tipda tuzilgan, erkaklari gul nektari bilan oziqlanadi, urg‘ochilari esa qon so‘radi. Chivinlar tuxumlari-ni tinch oqadigan hovuz va ko‘lmak suvlarga, binolarning suv bosgan yerto‘lalariga, nam va zax tuproqlarga, hatto suvli bochkalarga qo‘yadi. Lichinkalari atmosfera havosi bilan nafas oladi. Bir mavsumda chivinlarning 4-6 nasli rivojlanishi mumkin. Chivinlarning hid bilish organi yaxshi rivojlangan. Ular ter hidini va nafas olganda chiqadigan SO 2 gazi konsentratsiyasining o‘zgarishini yaxshi sezadi. Chivinlar juda serharakat hasharotlar. Ular qon so‘rish uchun bir necha km masofaga ham uchib borishi mum-kin. Tajribada chivinlar 18 km masofaga uchib borishi kuzatilgan. Kunduzlari chivinlar daraxtlarning kovagi, yerto‘lalar va o‘tlar orasida yashirinib yotadi. Kun botgandan keyin faol harakat qilib qon so‘rishga o‘tadi. Chivinlarning bir qancha oilasi bo‘lib, tibbiyotda ahamiyatga ega bo‘lgani Culicidae oilasidir. Bu oila 2000 turni o‘z ichiga oladi, bularning ko‘pchiligi obligat gematofaglardir. Mamlakatimiz hududida Anopheles, Culex, Aedes avlodlariga kiradigan turlari uchraydi. Anopheles avlodiga kiradiganlari bez-gak chivinlari deyiladi, chunki shu avlodga kiradigan hamma turlar bezgak kasalligini tarqatadi. Culex avlodiga kiradiganlari esa oddiy chivinlar deyiladi. Bezgak chivinlarning tipik vakili Anopheles maculopennis hisoblanadi. Bu chivin bezgak kasalligi qo‘zg‘atuvchilarining o‘ziga xos tarqatuvchisidir . Bezgak chivini uzun va ingichka bo‘lib, bosh, ko‘krak va qorin qismlaridan iborat. Bosh qis-mida mo‘ylovlari va ko‘zlaridan tashqari og‘iz ap-parati joylashgan. Urg‘ochi chivinlar qon bilan oziqlanadigan bo‘l-gani uchun ularning og‘iz qismlari sanchib-so‘ruvchi tipda tuzilgan. Erkaklari esa o‘simlik shiralari bilan oziqlanadi, shunga ko‘ra ularning og‘iz appa-rati so‘ruvchi tipda bo‘ladi. Chivinlarning juftlashishi havoda bo‘ladi. Juftlashib bo‘l-ganidan keyin urg‘ochilari tuxumini rivojlantirish uchun qon so‘radi. Qon so‘rishda ular odam, uy va yovvoyi hayvonlarni talaydi. 1-2 minut davomida gavdasining og‘irligidan ham ko‘proq qonni so‘rib oladi. Shundan keyin urg‘ochi chivinlar qorong‘u joyga o‘rna-shib olib, 2-12 kun davomida ovqatini hazm qiladi. Tuxumlar yetilgandan keyin urg‘ochi chivinlar ko‘lmak suvlarga uchib boradi va suv ustiga yoki suv o‘simliklariga qo‘nib tuxum qo‘yadi. Tuxum qo‘yib bo‘lgan chivinlarning bir qismi o‘ladi, qolganlari esa yana qon so‘rib tuxum qo‘yishga kirishadi. Bezgak chivini o‘z hayotida 60 dan 350 tagacha tuxum qo‘yadi. Boshqa chivinlarga qarshi o‘laroq, bezgak chivini tuxumlarini bir-biriga yopishtirmasdan tarqoq holda qo‘yadi. Bezgak kasalini tarqatmaydigan chivinlar tuxumlarini suv yuzasiga g‘uj-g‘uj qilib tashlaydi. Mazkur tuxumlar to‘plami qayiqchaga o‘xshab ketadi. Tashqi muhit haroratiga qarab, 2-10 kun ichida tuxumdagi lichinkalar yetiladi. Tuxumdan chiqqan lichinkalarda gavdasining bosh, ko‘krak va qorin qismlari yaqqol ajralib turadi. Har xil chivinlarning lichinkalari morfo-anatomik tuzilishlari va biologik xususiyatlariga ko‘ra bir-birlaridan farqlanadi. Lichinkalar 4 marta tullab, g‘umbaklarga aylanadi. /umbaklar-dagi nafas olish naylarining shakliga qarab bezgak chivinini oson farqlab olish mumkin: ularning nafas olish naylari konussimon bo‘lib, go‘yo karnaycha ko‘rinishida bo‘ladi. /umbakdan imago rivoj-lanadi. Tuxum qo‘yishdan boshlab imago chiqquncha bo‘lgan rivojlanish davri tashqi muhitga qarab 14-30 kun davom etadi. Culex avlodiga kiradigan Culex pipiens chivini ham odamda uchraydigan transmissiv kasalliklar qo‘zg‘atuvchilarini tarqatadi. Yaponiya, Koreya yarim orolida, Shimoliy Xitoy va Uzoq Sharqda Culex chivinlari og‘ir virus kasalligi - yapon ensefalitini tarqatadi. Aedes avlodiga kiradigan chivinlar sariq isitma degan og‘ir tropic kasallik qo‘zg‘atuvchilarini tarqatishda ishtirok etadi. Ularning tuzilishi va rivojlanishi bezgak chivinlarinikiga o‘xshaydi, lekin ayrim belgilari bilan farq qiladi: 1. Urg‘ochi oddiy chivinlarning voyaga yetgan davrida pastki jag‘ paypaslagichlari kalta bo‘lib, xartumining uchdan bir qismini egal-laydi, bezgak chivinlarida pastki jag‘ paypaslagichlari xartumiga teng bo‘ladi. Erkaklarining pastki jag‘ paypaslagichlari oddiy va bezgak chivinlarida xartumiga teng, ammo oddiy chivinlarda oxirgi bo‘g‘imi kengaymagan bo‘lib, bezgak chivinlaridan farq qiladi. Bun-dan tashqari, erkaklarining mo‘ylovlari sertuk bo‘ladi. 2. Bezgak chivinlarining oyog‘i tanasidan 2 baravar uzunroq bo‘ladi, oddiy chivinlarda esa 1,5 baravar, ko‘kragining o‘rta bo‘g‘i-mida joylashgan 1 juft 129 qanotida qoramtir 4 ta dog‘i bo‘lib, bu dog‘lar zich joylashgan tanachalaridan iborat. Oddiy chivinlarning qanotida dog‘lari bo‘lmaydi. 3. Bezgak chivinlari qo‘nib turganda qorin qismini ko‘tarib burchak hosil qilib turadi, oddiy chivinlar bo‘lsa parallel holda qo‘nadi. 4. Odatda bezgak chivinlari tuxumlarini o‘zlari rivojlanib chiqqan, kislorodga boy, toza suv havzalariga qo‘yadi, oddiy chivinlar uchun bunday sharoitning ahamiyati yo‘q, suv bo‘lsa yetarli, hatto yom-g‘irlardan qolgan ko‘lmaklarga, suvi bor idishlarga ham tuxumlarini qo‘yishi mumkin. 5. Culex chivinlarining tuxumida havo kamerasi bo‘lmaydi, shuning uchun u tuxumini bir-biriga tik aylana o‘qi bo‘yicha yopish-gan holda qo‘yadi. Natijada qayiqchaga o‘xshash 200-400 tadan bo‘lgan tuxumlar to‘plamini hosil qiladi. Bunday holda tuxumlar cho‘kib ketmaydi. Aedes chivinlari esa tuxumini suvga emas, suvli, zax joylardagi substratlarga qo‘yadi. Odatda, ularning rivojlanishi deyarli qurib qolayotgan suv havzalarida kuzatiladi. Tuxum ichida rivojlangan lichinkalar 1 yilgacha saqlanishi mumkin. Suv tekkan-dan keyin ular tashqariga chiqadi va rivojlanadi. 6. Bezgak tarqatmaydigan chivinlarning lichinkalari suv yuza-siga nisbatan burchak hosil qilib suzadi, chunki nafas teshikchalari qorin qismidan hosil bo‘lgan tana o‘simtasida - sifonda joylash-gan bo‘ladi. Shu sababdan lichinkalar suvning ustki parda qavatiga sifoni bilan yopishadi, gavdasi pastga osilib turadi. Bezgak chivi-nining lichinkalari suv yuzasida yashab, shu joydagi mayda zarracha-lar va mikroorganizmlar bilan oziqlansa, oddiy chivinlarning lichinkalari esa suv qatlamidagi organizmlar bilan oziqlanadi. 7. Oddiy chivinning g‘umbaklaridagi nafas olish nayi silindr shaklida bo‘ladi, bezgak chivinida esa konus shaklidadir. Bundan tashqari, chivinlar parazit nematodalardan filyariya-larning rivojlanish siklida ham oraliq xo‘jayin sifatida ishti-rok etadi. Yüklə 0,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|