3-mavzu: Odam va hayvonlarda parazitlik qiluvchi zuluklar va mollyuskalar
Yüklə 0,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Burgalar (Aphaniptera)
turkumiga 1400 dan ortiq tur kiradi. MDHda 400 dan ortiq turi uchraydi. Burgalar to‘liq metamorfoz bilan rivojlanadigan qanotsiz hasharotlar bo‘lib, ular asosan obligat gematofaglar, issiqqonli hayvonlarda (qushlar va sutemi-zuvchilarda, shu jumladan odamda) qon so‘rib parazitlik qiladi. Markaziy Osiyoda burgalarning 310 ta turi aniqlangan. Burgalar mayda ektoparazit bo‘lib, tanasining uzunligi 1-6 mm. Tanasi ikki yonidan siqilgan bo‘lib, to‘q sariqdan to jigar-ranggacha bo‘lishi mumkin. Ustidan qattiq yaltiroq xitinli kutikula bilan qoplangan. Kutikulasida uchi orqaga qayrilgan xitinlashgan tukchalar bo‘ladi. Mana shunday tukchalar boshining oldingi va pastki qismlarini qoplagan bo‘ladi. Tukchalar burgaga xo‘jayinning jun va patlari orasida erkin harakat qilishi uchun imkoniyat yaratadi. Burgalarning ko‘zlari va sanchib-so‘ruvchi og‘iz apparati bo-shida joylashadi. Og‘iz apparati quyidagicha tuzilgan: 1 juft pastki jag‘lar uzun ingichka plastinkalar shaklida tuzilgan bo‘lib, terini teshish uchun xizmat qiladi. Ular asosida so‘lak bezlari nayi va 1 juft kalta pastki jag‘ paypaslagichlari joylashgan. Yuqori labi o‘zgarib, toq sanchuvchi ignani hosil qiladi. Pastki lab reduksiya-langan, shunday bo‘lsa-da, pastki lab paypaslagichlari yaxshi taraq-qiy etgan. Ular tarnovsimon bo‘lib, bir-biriga zich taqalib turadi, natijada sanchuvchi apparat qanotlari g‘ilofini hosil qiladi. Ko‘k-rak qismida 3 juft oyoqlari bo‘lib, keyingi juft oyoqlari kuchli rivojlangan va sakrovchi tipda tuzilgan. Ular uzun va mushakli oyoqlari bilan sakrab harakatlanadi. Masalan, odam burgasi 9 sm balandlikka, 32 sm uzunlikka sakrashi mumkin. Qorin qismi 10 ta bo‘g‘imdan tashkil topgan bo‘lib, orqa qismida jinsiy apparati joylashgan. Qorin segmentlarining ikki yonida stigmalar ko‘rinadi. Burgalar jinsiy dimorfizmga ega: erkaklari bir oz kichikroq va qorin bo‘limining oxirgi qismi yuqoriga qayrilgan bo‘ladi, shu joyda murakkab kopulyativ apparati joylashgan. Urg‘ochilarining jinsiy apparati kolbasimon, xitinli rezervuar urug‘ qabul qiluvchi pufakcha ko‘rinishida tuzilgan. Urg‘ochi burga hayoti davomida 400-500 tacha tuxum qo‘yadi, bir qo‘yganda tuxumlar soni 6-10 tagacha boradi. Odatda, burgalar tuxumlarini organik chirindilarga boy bo‘lgan joylarga, ya’ni pol tirqishlariga, to‘shamalar ostiga, quruq axlatxonalarga, devor yoriqlariga va kemiruvchilar iniga qo‘yadi. Tuxumdan chuvalchangsimon lichinkalar chiqadi. Embriogenez davri 3 kundan 15 kungacha davom etadi, bu esa burgalarning turiga va tashqi muhit sharoitiga, ayniqsa, harorat va namlikka bog‘liq. Lichinkalari rangsiz, pigmentlashmagan, tanasi tuk bilan qoplangan, oyoqsiz bo‘lib, ikki qanotlilar lichinkasiga o‘xshash bo‘ladi. Lichin-kalar chiriyotgan organik moddalar bilan oziqlanadi. Ular pilla ichida g‘umbakka aylanadi. Tashqi muhit sharoitiga qarab burgalar-ning rivojlanishi 20 kundan 1 yilgacha davom etadi. /umbakdan chiqqan voyaga yetgan davri - imago - faqat qon bilan oziqlanadi. Voyaga yetgan burgalar 2-5 yil umr ko‘radi. Burgalar bir kunda kamida 1 marta qon so‘radi. Ular asosan (95%) sutemizuvchilarda va ayniqsa, kemiruvchilarda parazitlik qiladi. Burgalar muayyan turdagi xo‘jayin bilan juda mahkam bog‘-lanmay, bir turdagi hayvondan ikkinchi turdagi hayvonga va odamga o‘tishi mumkin. Bunday gematofag hayvonlarga Yüklə 0,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|