3-mavzu: Odam va hayvonlarda parazitlik qiluvchi zuluklar va mollyuskalar
Tikanli bitlar (Echino-phthiridae)
Yüklə 0,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2. Tikanli bitlar (Echino-phthiridae)
oilasiga faqat dengiz sutemizuvchilarida parazitlik qi-ladigan bitlar kiradi. Ularning tanasi tikanchalarga o‘xshagan tukchalar bilan qoplangan bo‘ladi. Tyu-lenlar burun teshiklarining oldida tyulen biti parazitlik qiladi. 3. Pedikulidlar (Pediculidae) oilasiga faqat odam va odam-simon maymunlarda parazitlik qiladigan bitlar kiradi. Odamda bitlarning 3 turi yashaydi, ya’ni bosh biti, kiyim biti va qov biti uchraydi. Qov biti odam badanining tukli joylarida (qovda, qo‘ltiq tagi junida, soqolda va hatto qosh hamda kipriklar orasida) uchraydi. Qov biti boshqa bitlardan farq qiladi. Uning boshchasi aniq ko‘rinib turadi. Ko‘krak va qorin qismi bir-biridan aniq ajral-magan. Bitlar ichida eng kichigi (erkagi – 1 mm, urg‘ochisi – 1,5 mm) hisoblanadi. Qov biti 26 kungacha yashaydi. Qov biti ftirioz kasalligini qo‘zg‘atadi. U o‘zining yassi tanasi bilan odam terisiga mahkam yopishib oladi, xartumini teriga sanchib bitta joyda 121 qimirlamasdan uzoq vaqt davomida qon so‘radi, chaqqan joyi tinimsiz kechayukunduz qichiydi va ko‘karib qoladi. Uning so‘lagi gemoglobinni parchalaydi, shuning uchun chaqqan joyi ko‘karib qoladi. U jinsiy aloqa vaqtida, umumiy o‘rin-ko‘rpadan foydalanilganda, ichki kiyimlar orqali bir odamdan boshqa odamga o‘tadi. Qov bitining kasallik tarqatish-tarqatmasligi isbotlan-magan. Aksincha, odamda yashaydigan bitlarning boshqa turlari – bosh biti va kiyim biti turli kasalliklarni tarqatuvchilar sifatida xavflidir. Kiyim biti (Pediculus humanus vestimenti) va bosh biti (Pedi-culus humanus capitis) bir-birlari bilan chatishib serpusht nasl beradi, shuning uchun ular bitta turning (Pediculus humanus) tur xillari deb hisoblanadi. Bosh biti sochlarda bo‘lib, o‘z tuxumini (sirkalarni) sochga yopishtirib qo‘yadi. Tanasining kattaligi erkaginiki 2-3 mm, urg‘o-chisiniki esa 4 mm atrofida bo‘ladi. Rangi to‘q kulrang. Kiyim biti kiyim-kechaklarning choklarida yashaydi va shu joylarga sirka qo‘yadi. Uning tanasi och kulrang bo‘lib, urg‘ochisining kattaligi 4-5 mm ga boradi. Qorin segmentlarini ikki yonidagi pigment dog‘lar och rangda, tanasini qoplab turgan xitinli qopla-masi juda yupqa bo‘lib, hatto so‘rilgan qon ko‘rinib turadi. Bitlar hayotining hamma rivojlanish davrida odam qoni bilan ovqatlana-digan, doimiy ektoparazitdir. Bir kunda 2-3 marta 3-10 minut davomida qon so‘radi, ovqatsiz 10 kungacha yashashi mumkin. Kiyim biti harakatchan, 27 0 S li haroratda 1 minutda 35 sm harakat qiladi. Otalangan urg‘ochilari bir kunda 6-14 tadan tuxum (sirka) qo‘yadi. Kiyim biti umri davomida 300 taga yaqin, bosh biti esa 150 tagacha tuxum qo‘yadi. Tuxumdan bir haftada yosh bitchalar chiqadi. Umuman, tuxum qo‘yishidan boshlab, voyaga yetgan bitga aylan-guncha rivojlanish davri 16-20 kunga to‘g‘ri keladi. Voyaga yetgan bitlar 1,5-2 oy yashaydi. Ancha tez rivojlanadigan bo‘lgani uchun parazitlarning soni qisqa vaqt ichida ko‘payib ketishi mumkin. Bitlar qon bilan ovqatlanganda, odam terisiga o‘z so‘lagini tushiradi. Chaqqan joylar qichishadi, qashiganda terida jarohatlar paydo bo‘ladi. Bitlab ketgan odam (qarovsiz qolgan bolalar, qariya-lar) pedikullyoz kasalligiga uchrashi mumkin. Pedikullyoz avj olishi natijasida organizmni umuman quvvatsizlantirib, koltun degan kasallikka sabab bo‘lishi mumkin. Bu kasallikda jarohatlangan teridan qon chiqib, jarohatlar yallig‘lanadi, yiringlaydi va sochlar birbiriga yopishib qoladi. Bitlar shuningdek og‘ir kasalliklarni-(toshmali va qaytalama terlama (tif) tarqatuvchilari hisoblanadi. Toshmali tif bilan og‘rigan bemorning tana harorati ko‘tariladi, badanida shu kasal-likka xos bo‘lgan toshmalar paydo bo‘ladi, boshi og‘riydi, hatto hushidan ketishi mumkin. Bu kasallikdan birinchi va ikkinchi jahon urushlarida qanchadan-qancha odamlar qirilib ketgan. Toshmali terlama kasalligining chaqiruvchisi Provachek rik-ketsiyalari bo‘lib, bemorlarni qonida bo‘ladi. Birinchi marta 1910 yilda amerikalik olim G.T. Rikkets tomonidan kasallikning chaqi-ruvchilari toshmali tif bilan og‘rigan bemorlarning qonida va ularda parazitlik qilayotgan bitlar ichagida aniqlangan. Lekin olim o‘zining bu tajribasini oxiriga yetkaza olmay o‘ziga 122 yuqqan toshmali tifdan o‘ladi. Kasallik chaqiruvchisini aniqlashda va yuqish yo‘lla-rini o‘rganishda chex olimi S.Provachekning hissasi katta bo‘ldi, ammo u ham o‘z tajribalarini nihoyasiga yetkaza olmadi, chunki u rikketsiyalar bilan zararlangan bitlar ustida ish olib borib, tajriba uchun o‘ziga kasallikni yuqtiradi va bu kasallikdan 1915 yilda o‘ladi. Bir yildan keyin kasallik chaqiruvchilari to‘liq o‘rga-nilib, ikkala olim sharafiga Provachek rikketsiyasi deb nomlanadi. Toshmali tif qo‘zg‘atuvchilarining bemor qonida bo‘lishini aniqlashda rus shifokori O.O. Mochutkovskiy (1845-1903) fidoiy-lik ko‘rsatadi. U toshmali tif bilan og‘rigan bemor qonini o‘ziga in’eksiya qiladi va 18 kundan keyin ushbu kasallikning og‘ir ko‘ri-nishiga uchraydi. Bit bemor qonini so‘rar ekan, o‘ziga kasallik qo‘zg‘atuvchilarini yuqtirib oladi. Rikketsiyalar bitlar oshqozonida ko‘payadi va axlati bilan birga tashqariga chiqadi. Rikketsiyalar bit orqali ikki yo‘l bilan sog‘lom odamga o‘tishi mumkin: 1. Qonni so‘rganda, ya’ni rikketsiyalar bilan ifloslangan bit-ning og‘iz apparati orqali (ayrim ma’lumotlar asosida xulosa qilingan, lekin zararlangan bitlarning so‘lak bezlarida kasallik qo‘zg‘atuvchilari topilmagan); 2. Badanning bit axlati qolib ketgan joyi qashilganda. Ma’lumki, bit qon so‘rayotgan paytda axlatini chiqarib turadi. Bitlar axlatida rikketsiyalar bo‘lib, chaqqan joylar qashilganda, jarohatlangan teri orqali yuqadi. Qaytalama terlama kasalligining tarqatuvchisi ham bitlardir. Qaytalama terlama kasalligining meyer spiroxetasi bo‘lib, bemor qoni bilan birga bit oshqozoniga va u yerdan bit tanasi bo‘shlig‘iga tushadi. Spiroxetali bitlar odamni chaqqanda unga kasallik yuqtir-maydi. Bit ezilganda uning tanasidagi suyuqlik (gemolimfa) qash-langan joyga tushgan taqdirdagina odamga kasallik o‘tadi. Bitning bitta mo‘ylovi ezilsa kifoya, bir tomchi gemolimfa tushgan joyidagi teri orqali spiroxetalar yuqadi. Bitlar og‘ir sharoitda, odamlar bir joyda to‘planib anti-sanitar holatda yashashlari natijasida, yuvinish, kiyim-kechaklarni almashtirish imkoniyati bo‘lmaganda ko‘plab uchraydi. Ayniqsa, ochar-chilik va urush yillarida bitlar keng tarqalgan. Hozirgi sharoitda ham odamlar g‘uj bo‘lib yashaydigan joylar, ya’ni bog‘cha, maktab, harbiy xizmat joylari va qamoqxonalar bitlarning tarqalishi uchun qulay joylardir. Kasallikning oldini olish pedikullyozni yo‘qotishdan iborat. Ichki kiyim va o‘rin-ko‘rpalarga issiqlik yoki bug‘ bilan ishlay-digan kameralar yordamida (100 o S da) ishlov berilsa, bitlar tamo-mila qirilib ketadi. Shu bilan birga, shaxsiy gigiena qoidalariga ham qat’iy rioya qilish kerak. Yana shuni ham eslatib o‘tish kerak-ki, rikketsiyalar o‘lib, qurib ketgan bitlar tanasida ham ancha vaqt tirik holda saqlanishi mumkin, hatto qurib ketgan bitlarning axlatida ham uzoq vaqtgacha o‘zining yuqumliligini yo‘qotmaydi. Demak, kasallik tarqalishi uchun bitlar tirik bo‘lishi shart emas, balki bemor kiyimlarida saqlanib qolgan zararlangan bitlarning axlati yoki o‘ligi ham kasallik yuqishiga sababchi bo‘lishi mumkin. Yüklə 0,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|