4- mavzu: O‘rta osiyodagi temuriylar davrigacha

5.2. MIRZO ULUG‘BEK DAVRIDAGI IQTISODIY
ISLOHOTLAR

Amir Temur vafotidan keyin uning islohotlarini asosan Shohrux Mirzo (1377–1447) va Ulug‘bek (1394–1449) davom ettirdilar. Shohrux Mirzoning mo‘tadil ichki va tashqi siyosati Xurosonda tinchlikning barqaror bo‘lishiga olib keldi. Bu davrda tijorat, hunarmandchilik, dehqonchilik yuqori darajaga ko‘tarila boshladi. Jumladan, mahalliy va xorijdan olib kelingan xomashyolardan banoras, atlas kabi matolar ishlab chiqarila boshlandi. U mamlakat istiqbolini ko‘zlab Xitoy va Hindiston hukmdorlari bilan diplomatik

84 _{O`sha asar. 125; 129 betlar.}
85 _{Oʼzbekiston adabiyoti va sanʼati gazetasining 2005 yil 20-soni. www.kh-davron.uz.}
113

munosabatlarni yaxshilashga harakat qildi. Mazkur mamlakat elchilari

Samarqand va Xirotda, o‘z navbatida G‘iyosiddin Naqqosh rahbarligida
Xitoyda, Аbdurazzoq Samarqandiy boshchiligidagi elchilar Hindistonda
bo‘ldilar⁸⁶.
Аbdurazzoq Samarqandiy asarida Xitoy podshohi elchilarining
kelganligi haqida quyidagi maʼlumotlar keltirib oʼtilgan: “Shu orada Xitoy viloyatidan, mamlakatlarning Chinu Mochin va boshqa yerlari podshohi Doy-Ming xon tarafidan elchilar yetib keldi. (Xoqoni said tomonidan):
“Shahar va bozorlarga ziynat berilsin, har bir sanʼat egasi o‘z hunarini
to‘la zohir qilib do‘konini bezatsin”, — degan humoyun farmon sodir bo‘ldi. Аmirlar istiqbol rasmi bo‘yicha (shahardan) tashqari chiqib
elchilarning hammasini izzat-hurmat bilan shaharga olib kirdilar. …Hazrat xoqoni said balanddik avjidagi oftob singari xurshid chehra bilan saltanat taxtiga ko‘tarildi. Ulug‘ amirlar elchilarni qo‘l o‘pish sharafiga yetkazib, tortiklarni qo‘ydilar va ularning so‘zlarini arz qildilar”⁸⁷.
Bu davrda maydoni nisbatan kichik va huquqlari cheklangan
suyurg‘ol yerlari ham boʼlgan. Ular, odatda, ibrat ko‘rsatgan kichik lavozimli oddiy lashkarlardan tortib, oliy hukmdorning muntazam gvardiyasida xizmat qiluvchi harbiylarga ham berilgan. Bu haqda Аbdurazzoq Samarqandiy o‘z asarida atroflicha to‘xtalib o‘tgan⁸⁸.
Shuningdek, Ulug‘bek ham mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivoji yo‘lida bir qator islohotlar olib brogan. O‘sha davrda

Ulug’bek (1394-1449)
muomaladagi fulusiy chaqa pullar yengil
vaznda bo‘lib, savdo rivojiga to‘sqinlik
qilgan. Ulug‘bek yengil vaznda zarb etilgan
va muomalada yurgan barcha chaqa
pullarni bekor qildi. Eski chaqalami
yangisiga almashtirib, ichki savdoning
mayda mis pullarga bo‘lgan talabini
qondirish uchun bir vaqtning o‘zida Buxoro,
Samarqand, Qarshi, Termiz,

86 _{www.tarix.uz.}

87 _{Аbdurazzoq Samarqandiy. Matlai saʼdayn va majmai bahrayn. II jild, birinchi qism,} 1405–1429- yillar voqealari. – T.: O‘zbekiston, 2008. 222; 223-betlar.
88 _{Аbdurazzoq Samarqandiy. Matlai saʼdayn va majmai bahrayn. II jild, birinchi qism, 1405–1429-yillar}
voqealari. – T.: O‘zbekiston, 2008. 83, 123, 125, 158, 163, 271, 341, 478-betlar.
114

Toshkent, Shohruxiya va Andijon shaharlarida zarbxonalar tashkil etib, bir xil vazndagi salmoqli fuluslami zarb ettirib, muomalaga kiritdi. Mis pullar zarbini markazlashtirish maqsadida boshqa shaharlardagi zarbxonalarga barham berildi. Faqat Buxoro zarbxonasi (poytaxt Samarqandda emas) saqlab qolindi. Xalq orasida “fulusi adliya”, ya’ni adolatli chaqa nomi bilan shuhrat qozongan bu yangi mis fuluslar mamlakatning barcha shahar va qishloqlarida keng muomalaga kirib, davlatning ichki savdosini naqdina bilan to‘la ta’minlay boshladi. Ichki chakana savdo-pul munosabatlaridagi tanqis-likni fulusning vazni va qiymatini oshirish bilan hal etilishi o‘rta asrlar sharoitida nodir va favqulodda voqea bo‘lsa-da, har holda Ulug‘bekning bunday islohoti mamlakatda hunarmandchilik buyumiarining ichki chakana savdosi uchun keng yo‘l ochib berdi. Ulug‘bek tashqi savdodan keladigan daromadni oshirish maqsadida “tamg‘a” – savdo bojini birmuncha ko‘paytirgan⁸⁹. Bu usul davlat xazinasini boyitishga xizmat qilgan. Аmmo xorijlik savdogarlarga har doim ham qulaylik tugʼdirmagan, zamonaviy tilda aytganda, proteksionizm siyosati qoʼllanilgan. Hozir hammamizga yaxshi tanish ruscha “tamojnya” kalimasi esa aslida turkiy boʼlgan “tamg‘a boji” so‘zlaridan olingan. Bu o‘sha paytlar mamlakatimizda savdo-sotiq ishlari bag‘oyat rivojlanganidan dalolat beradi⁹⁰. Bu davrda mamlakat iqtisodiyotining asoslariga alohida e’tibor qilinadi, busiz rivojlanish bo‘lmasligini hokimlar yaxshi tushunishgan. Sug‘orish tarmoqlari qurilib, ular toshhovuz, darg‘ot, navo, chig‘ir, charxpalak, qaynama, sharshara, osma ko‘prik, handoq, tazar va sardobalar kabi turli-tuman suv inshoatlari bilan jihozlandi. Soliq sohasida iloji boricha me’yorni saqlab, uni yig‘ishning ma’lum adolatli usullarini qo‘llanganlar. Masalan, g‘alla g‘aram qilinmasdan avval soliq to‘plash qat’iyan man etilgan, chunki dehqon hosil yig‘ib olgachgina real soliq to‘lash imkoniga ega bo‘ladi. Soliq aniq uch muddatda, dehqon hosili pishishiga qarab bo‘lingan.
Mirzo Ulug‘bek Movarounnahrni boshqarishda, ayniqsa, tashqi siyosatda padari buzrukvorining xohish-irodasini bekami ko‘st bajo keltirgan. Tashqi va ichki siyosatga daxldor har qanday masalaga u bilan maslahatlashib yechim topgan. Tabiiyki, Xitoy temuriylar bilan

89 _{O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi. – Т.: Davlat ilmiy nashriyoti. 2004. 368-b.}
90 _{Razzoqov A., O‘rmonov N. O‘rta Osiyo mutafakkirlarining iqtisodiy g‘oyalari. Darslik. – T.: Мoliya,} 2009. 69-b.
115

savdo qilishdan manfaatdor bo‘lgan. Bu mamlakatga Movarounnahr va Xurosondan yilqi olib borilgan. Ular o‘rtasidagi savdo va elchilik aloqalari har qachongidan avj olgan. Har ikki-uch yilda Samarqand-u Hirotga xitoylik, Xonbaliqqa (Pekinga) esa movarounnahrligu xurosonlik elchilar va savdogarlar qatnab turishgan. 1418-yili Shohruxning Аrdasher boshliq elchilari Xitoyda bo‘lishgan. Bunga javoban kelasi yili Li Di va Jong Ku Xitoydan Samarqand va Hirotga elchi sifatida kelishgan. Ular Shohrux va Ulug‘bekka o‘zaro do‘stlik rishtalarini mustahkamlashga doir takliflar bitilgan maktublarni va katta sovg‘a-salomlarni topshirishgan. 1420-yili Shohrux va Ulug‘bek tomonidan 530 kishidan iborat elchilik karvoni Xitoyga jo‘natilgan.

Movarounnahrdan Xitoyga ikkita karvon yoʼlidan borilgan. Birinchisi Toshkent, Sayram, Yettisuv, Sharqiy Turkistonning Turfon va Qumul shaharlari orqali, ikkinchisi Farg‘ona vodiysidagi Xo‘jand, Qo‘qon, Margʼilon, Аndijon, O‘sh shaharlari, Oloy vodiysi va Sharqiy Turkistonning Koshg‘ar, Xo‘tan va Yorkend shaharlari orqali o‘tgan. Bu yo‘llarning xavfsizligiga alohida eʼtibor qaratilgan. Shohrux va Ulug‘bek zamonida Tibet va Hindiston bilan ham yaxshi qo‘shnichilik munosabatlari o‘rnatilgan.
Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, XV–XVI-asrlarga iqtisodiy-siyosiy jihatdan barqarorlashgan o‘ziga xos davr sifatida qaraladi. Аmir Temur va temuriylar zamonida ijtimoiy-iqtisodiy farovonlikni oshirish yo‘lidagi olib borilgan islohotlar davlat siyosati darajasidagi ustuvor vazifalardan biri qilib belgilangan. Bu tarixiy manbalarda ham yaqqol ifodasini aksini topgan. Yuqorida qayd etilgan ma’lumotlardan mulohaza qilish mumkinki, ushbu islohotlar bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmay, barqaror ravishda rivojlanishda davom etmoqda. Prezidentimiz taʼbiri bilan aytganda o‘ziga xos milliy iqtisodiy tafakkurimizni yana ham rivoj topishida poydevor vazifasini o‘tamoqda.

116