4-mavzu. Xalqaro turizmda xizmat ko’rsatish madaniyati. Xalqaro turizmda madaniyatning odob –axloqqa ta’siri. Xalqaro turizmda inson xulqi: uning tabiati va asosiy tariflovchi omillari

Madaniyatning xillari va madaniylik darajalari.
Umuminsoniy madaniyatlar birligini ta’kidlash bilan bir qatorda, turli xil madaniyat turlari ham mavjudligini tan olish kerak. Jahon madaniyati ham, turli madaniyat turlari ham bir-birini inkor etmaydi, aksincha, ular bir vaqtning o‘zida parallel ravishda yashab kelishgan.
Insoniyat rivojining qaysidir davrida madaniyatning turlanishi tabiiy bo‘lgan: bir madaniyat ikkinchi madaniyatdan diniy, axloqiy qarashlar tizimi, moddiy va ma’naviy madaniyat shakllari bilan orqali farqlanadi. Jahon madaniyati haqida gap ketganda, uni turli madaniyatlar yig‘indisi, majmuasi sifatida tasavvur qilish haqiqatga yaqinroq bo‘ladi.
Vaqt o‘tishi bilan insoniyat umuminsoniy qadriyatlarga va umumiy madaniyatga ehtiyoj seza boshladi. Umuminsoniy qadriyatlar ilk bor qadimdan, jahon dinlarining axloqiy qarashlari shakllana boshlagan davrdan boshlab vujudga kela boshlagan bo‘lsa-da, XX asrga kelibgina ular umuminsoniy qadriyatlar deb tan olina boshlandi.
XX asr nemis mutafakkiri K. Yaspers fikricha, er. av. VIII-II asrlarda vujudga kela boshlagan ilk umumdiniy va axloqiy qadriyatlar umuminsoniy qadriyat va madaniyatning yaratilishiga asos bo‘lib xizmat qildi. Bu tarixiy davrni K. Yaspers umuminsoniyat tarixining asosi, boshlang‘ich nuqtasi, deb ta’riflaydi. Din esa har qanday jamiyatda qadrlanganligi sababli, undan boshlangan umuminsoniy madaniyat ham elatlar va millatlar madaniyati ildiziga mustahkam singdirilgan.
Yuqorida bayon etilgan fikrlarga qaramasdan, umuminsoniy madaniyatning oyoqqa turishi qiyin kechgan. U iqtisodiy, siyosiy, milliy, irqiy kabi ko‘pgina muammolarga duch kelgan.
Shuni unutmaslik kerakki, milliy madaniyatlarning umuminsoniy madaniyatga qo‘shilishida ehtiyotkor bo‘lish tabiiydir. Bu ehtiyotkorlik tuyg‘usi milliy madaniyat, undagi milliy til, an’ana, urf -odatlar taqdiri haqida qayg‘uradi. Umuminsoniy madaniyatga qo‘shilish ayrim hollarda milliy madaniy qadriyatlarning yo‘q qilinishiga olib keladi, degan tushuncha mavjud. Bir qarashda bunday hadikni tushunish mumkindek tuyulsa-da, doimo yodda tutish lozimki, umuminsoniy madaniyat har bir madaniy qadriyatga hurmat bilan yondashib, ularni asrab-avaylaydi. Har bir madaniyat hodisasi butun jahon madaniyatining bir elementidir. Demak, jahon madaniyati turli madaniyat ko‘rinishlarining har bir bo‘lagini qadrlaydi.
Ayrim vaziyatlarda milliy madaniyatning o‘zi bir necha turga bo‘linadi, deb qaraladi. Masalan, marksizm qarashlari tarafdorlari uchun har bir milliy madaniyatning o‘zi qatlamlarga qarab, bir necha madaniyat turiga bo‘linadi, deb tushunish xosdir. Marksizm davomchilari ham milliy madaniyatni ikkiga: quyi sinf madaniyati (ishchi-dehqon madaniyati) va burjua madaniyati (oq suyaklar madaniyati)ga bo‘ladi. Agar jamiyatda yuzaga kelgan sinfiy qatlamlarga nazar tashlansa, unda pomeshchik (boy) va dehqon madaniyati mavjudligini ko‘rish mumkin.
Haqiqatan ham, turli ijtimoiy qatlamlarning madaniy qarashlari, qadriyatlari o‘rtasida sezilarli farqlar mavjud bo‘lgan va bu farq hozir ham ayrim g‘arb davlatlarida mavjud. Avvalo, bu xususiyat moddiy madaniyatda, ya’ni hayot tarzida, ta’lim olish imkoniyatlari darajasida, badiiy qadriyatlarni tanlash imkoniyatlarida ko‘rinadi. Ammo til, din, axloq -milliy madaniyatning birligini, yagonaligini ta’minlovchi asosiy omillardir.
XX asrga kelib ilm-fan, texnika shu qadar jadal rivojlanib ketdiki, bu hol, ta’lim olish imkoniyatlari, hayot tarzi, badiiy madaniyatni tanlash o‘rtasidagi ijtimoiy qatlamlararo chegarani olib tashladi. XX asr madaniyat turlarining yangicha ko‘rinishini: ommaviy va elitar madaniyatni vujudga keltirdi. Xo‘sh, bu madaniyatlar bir madaniyat turi ichidagi har xil yo‘nalishlarmi yoki boshqa-boshqa madaniyat turlarimi? Yuzaki qarashda, har ikki madaniyat ko‘rinishi bir jamiyat ichida vujudga kelgan bo‘lib, bir madaniyat turining ikki xil yo‘nalishidek tuyulsa-da, aslida ularning bir-biriga o‘xshamasligi doimo o‘zaro qarama-qarshiliklarni keltirib chiqaradi. Shu narsa aniqki, bu ikki madaniyat o‘rtasida farq bor. Lekin bu farq siyosiy yoki ijtimoiy tengsizlik natijasi yuzasidan vujudga kelmagan.
XX asrda madaniyat bo‘linishining yana bir ko‘rinishi – bir-biriga aslo o‘xshamaydigan turlarni keltirib chiqardi. Ya’ni, bugungi kun zamonaviy madaniyatida ikki xil ko‘rinishli madaniyat turlari mavjud. Birinchisi, ijtimoiy-gumanitar fanlarga asoslangan odob, axloq, shaxs, san’at va boshq. Ikkinchisi, tabiiy fanlar yutug‘iga asoslangan sanoat, texnologiya kabi texnik jarayonlar madaniyatidir. Bu holat umumiy madaniyatning butunligini, yagonaligini sindiradi. Balki, bu ikki madaniyat turini alohida-alohida olmasdan, bitta, yagona madaniyat turining har xil yo‘nalishi deyish to‘g‘ri bo‘ladimi? Bitta madaniyat turining har xil yo‘nalishi sifatida ommaviy va elitar madaniyatni ham nazarda tutish to‘g‘ri bo‘ladimi? Bu savollarga ingliz olimi CH .P Snou o‘z asarlarida to‘xtalgan.
Biz esa turli sivilizatsiyalarda uchraydigan boshqa-boshqa madaniyatlarning o‘zaro aloqasiga to‘xtalib o‘tamiz. Kitobxon diqqat qilgan bo‘lsa, ushbu mavzu boshida madaniyatshunoslar (O Shpengler-dan tashqari) bir necha sivilizatsiyani sanab o‘tib, shundan so‘ng ushbu sivilizatsiyalardagi madaniyatlarning o‘ziga xosligini o‘rganishadi, deb ta’kidlagan edik. (Yodingizda bo‘lsa, O Shpengler 8-9 ta sivilizatsiyani, N Y Danilevskiy 10 ta svilizatsiyani, A Toynbi 20 ga yaqin sivilizatsiyani bir nechta madaniyat turlari bilan ko‘rsatib o‘tganligini bayon etgan edik).
Bu bo‘limni N .Y. Danilevskiy (XIX asr rus olimi) va O. Shpengler (XX asr nemis olimi) qarashlari bilan boshlaymiz. N. Y. Danilevskiy va O. Shpengler nazariyalari o‘zining originalligi, haqiqatga yaqinligi va mashhurligi bilan ajralib turadi. Ayniqsa, O. Shpengler g‘oyalari «Zakat2 Yevropɵ» (1918 yil) asaridan so‘ng mutaxassislar orasida mashhur bo‘lib ketdi.
Y Danilevskiy g‘oyalari ham O Shpenglernikiga yaqin bo‘lsa-da, bu olimga mashhurlik yulduzi kam kulib boqdi. Sababi, N. Y Danilevskiy o‘z qarashlarini O Shpenglerga nisbatan 50 yil avval bayon qilgan bo‘lib, bu davrda Yevropa intellegensiyasining ongi, dunyoqarashi hali bu g‘oyalarni qabul qilishga tayyor emas edi.
Shunga qaramay, N. Y. Danilevskiy nazariyasi ham intellegentlar e’tiboridan chetda qolmadi. Olimning «Rossiya i Yevropa» (1869) asari chop etilgandan so‘ng ayrim mutafakkirlar ijobiy, ayrimlari esa tanqidiy fikr bildirishdi.
N. Y. Danilevskiy nazariyasining boshlang‘ich prinsipi mustaqil madaniy-tarixiy turlarni o‘rganish davomida ularni biologik organizmga o‘xshatish va bu o‘xshatish orqali madaniy-tarixiy turlarning rivojlanganlik darajasini kuzatishdir. Ya’ni, madaniy-tarixiy turlar tirik organizm kabi hamisha bir-biri va atrof muhit bilan o‘zaro kurashda bo‘ladi; biologik turlar kabi ular ham oldindan belgilangan kuchga to‘lish, qarish va o‘lish kabi bosqichlarni bosib o‘tadi.
N. Y. Danilevskiy fikricha, tarixning hayot yo‘li madaniy-tarixiy turlarning o‘zaro kurashib, bir-birini siqib chiqarishdan iboratdir. N. Y. Danilevskiy quyidagi tarixiy-madaniy turlarni yoki boshqacha aytganda, ilk sivilizatsiyalarni ajratib ko‘rsatadi.
1) Misr,
2) Xitoy;
3) Vavilon (Bobil);
4) Hind;
5) Eron;
6) Yevropa;
7) Grek;
8) Rim;
9) Arab;
10) German-roman yoki Yevropa deyish ham mumkin
Bu asosiy tarixiy-madaniy yoki ilk sivilizatsiya turlariga N. Y. Danilevskiy yana ikkita amerikacha turni ham qo‘shadi. Bular: Meksika va Peru tarixiy-madaniy turlari yoki ilk sivilizatsiya turlaridir. Oxirgi ikki madaniyatning tugatilishi XVI asrga kelib majburiy ravishda amalga oshgan (Amerikaga ispan bosqinchilari kirib kelishi sabab bo‘lgan).
XX asrning 60-yillar oxirida sotsiologlar jamiyatda va madaniyatda yuz berayotgan jarayonlarni izohlash uchun fanda yangi «aksilma-daniyat» va «submadaniyat» tushunchalarini qo‘llay boshlashdi. Aksilmadaniyat deganda, jamiyatdagi mavjud hukmron madaniyatga qarshi qo‘yiladigan yangicha nazariya, qadriyatlar, qarashlar va yangicha ideallar tushuniladi. Ko‘pincha bunday holatga bir qism yoshlar va ziyolilar guruhining zamonaviy g‘arb sivilizatsiyasi bilan bog‘liq yangicha madaniyatni qabul qilmaganligini kiritish mumkin.
Xo‘sh, bunday yo‘l bilan g‘arb madaniyatidan bosh tortish, ya’ni aksilmadaniyat holatini keltirib chiqarish qanday yuz berdi? Bunday vaziyatda aksilmadaniyatga – sharqona diniy ta’limga berilish, atayin ongli ravishda g‘arb odob -axloq, xulq-atvor normalariga rioya qilmaslik, ularni rad etish holatlarini keltirib chiqarish kiradi. Bunda aksilmadaniyat – falsafiy, badiiy va ma’naviy jihatdan to‘yinib olib, so‘ngra g‘arbning egoizmga to‘la, ma’naviy saviyasi past madaniyatining qismiga qarshi e’tiroz bildiruvchi «advokat» sifatida vujudga keladi (shuni unutmaslik kerakki, aksilmadaniyatga «advokat» sifatida qarab, uni juda murak-kablashtirib yuborish aksilmadaniyatning asl mohiyatini yo‘qotishga olib kelsa, uni tashkil qilgan e’tirozchi guruhlar esa, jamiyat tuzumiga qarshi bosh ko‘tarishgacha borib qolishlari mumkin. Aksilmadaniyat, odatda madaniyat niqobi ostida jamiyatdagi mavjud siyosatga qarshi yoki undan qoniqmaslik natijasida vujudga keladi).
Submadaniyat – turli ijtimoiy guruhlar madaniyatidir. Afsuski, ijtimoiy guruhni tashkil qiluvchi a’zolar (kishilar) o‘zlarinikiga nisbatan murakkabroq, saviyasi balandroq madaniyat ko‘rinishlarini qabul qila olishmaydi, uni tushunishmaydi. Submadaniyatga ijtimoiy qatlamlar – shaharliklar, qishloq aholisi, yoshlar, ishchilar, dehqonlar, o‘rta qatlam, quyi qatlam va hatto yuqori qatlam kiradi. Gap shundaki, shu qatlamga kiruvchi kishilar faqatgina o‘zlarining qatlamiga tegishli madaniyatni yoqtiradilar, qolgan qatlamlardagi madaniyat turi ularga begonadek, tushunarsiz ko‘rinadi. Chunki submadaniyat har bir o‘ziga tegishli guruhni boshqa guruh madaniyatlaridan «ihota qiladi». Masalan, eng rivojlangan va faol bo‘lgani – yoshlar submadaniyati. Yoshlar submadaniyatining markazini musiqa tashkil qiladi (asosan pop va rok musiqalari). Bu submadaniyatning keyingi elementini esa kiyim, uslub va boshqalar tashkil qiladi.
Ommaviy madaniyat – barcha uchun tushunarli, barcha foydalana oladigan, butun ommani har tomonlama qoniqtira oladigan madaniyat turidir. Biroq XX asrga kelib, falsafa, sotsiologiya va madaniyat-shunoslik sohalari ommaviy madaniyatni boshqacha talqin qila boshladi. Bir qator olimlar tomonidan ommaviy madaniyat, birinchidan, rivojla-nishning muayyan bosqichiga yetgan jamiyat uchun xos xususiyat; ikkinchidan, ommaviy axborot vositalari (gazeta, radio, kino, televi-deniya va boshq.)ning rivojlanishi bilan bog‘liq xususiyat; uchinchidan esa, salbiy holat sifatida izohlandi.