5 – ma’ruza mavzusi. Mikroorganizmlarning hujayra tuzilishi va kimyoviy tarkibi (4 s.)

Lisak V.V. Mikrobiologiya. Minsk: BGU, 2007.

Eukariotlarga zamburug’lar, suvo’tlari, sodda hayvonlar - protistlar kirsa, prokariotlarga bakteriyalar va ko’k-yashil suvo’tlari (tsianobakteriyalar) kiradi. Eukariotlar hujayrasida yadro va unda 1 - 2 yadrocha, xromasomalar, mitoxondriy, ribosomalar, fotosintez

Prokariot va eukariot organizmlar belgilarini o’zaro taqqoslash
2-jadval

Belgilar	Prokariotlar	Eukariotlar
Yadro	Mitoz yo’li bilan bo’linadi, yadro membranasi yo’q	Mitoz yo’li bilan bo’linadi yadrosi membrana bilan o’ralgan
DNK ning holati	Gistonlar bilan bog’lanmagan alohida molekulalar	Gistonlar bilan bog’langan holda xromosomalarda joylashagan
Nafas olish sistemasi	Membranalar yoki mezosomalar nafas olish sistemalari. Mitoxondriyalar uchramaydi.	Mitoxondriyalar mavjud, nafas olish sistemalari membranalar bilan o’ralgan organellalar
Ribosomalarning kattaligi	70 S	80 S
Hujayra po’sti	Ximiyaviy tarkibida peptidoglikanlar kompleksi bor	Hujayra po’sti organik va anorganik moddalardan tuzilgan.
Xivchinlar	Bir yoki bir necha fibrillalardan tashkil topgan juda nozik va mayda	20 ta fibrilladan tashqil topgan: ular 2x9x2 holatidagi guruhlarda to’plangan
Vakuolasi	Kamdan-kam uchraydi	Doim uchraydi
Hujayralarning quruq moddasi	10^-15-10^-11g	10^-11-10^-7g
Antibiotiklarning ta’siri	Pentsillinga sezgir yoki ta’sirchan	Pentsillinga sezgir emas, ta’sirchan emas
Yuqori temperaturaga chidamliligi (vegetativ hujayrasi)	75-90^0S	40-60^0S
Gamma nurlariga chidamliligi	Chidamliligi yuqori	Chidamliligi past
Anaerobioz	Fakultativ va obligat	Fakultativ
Fotosintez jarayoni	Bakterioxlorofill pigmenti, qaytaruvchilar: N2S va S boshqa birikmalari, organik moddalar	Xlorofill a, v, s, d yoki ye, kislorod ajraladi, qaytaruvchi – H2O
Jinsiy jarayoni	Meyyoz uchramaydi, ba’zi fragmentlari uchraydi va irsiy informatsiyaning ma’lum bir qismi o’tadi	Jinsiy protsess sistematik holda uchraydi, meyyoz mavjud va xromosomalar hamma irsiy xususiyatlarni o’tkazadi
Xromosomalar soni	Bitta xromosoma	Birdan ortiq xromosomalar
Xromosomalar tarkibi	DNK	DNK va oqsil
Xromosomalar soni	Gaploid	Gaploid yoki diploid
Sitoplazmatik DNK	Plazmidalar va episomalar (membrana bilan o’ralmagan)	Mitoxondriyalar, xloroplastlar, sentriolalar, Golji apparati, kinetosomalar (bazal tanachalari)
Gametalar	Organizmning o’zi	Organizmning o’zi yoki meyyozning maxsus mahsulotlari
DNK kontsentratsiyasi grammlarda gaploid yadroga nisbatan	4,3 ^. 10^-15	1,5 ^. 10^-12

jarayonini olib boruvchi organizmlarda esa xloroplastlar, Goldji apparatlari, DNK, RNK va oqsillar mavjud. Ribosomalari esa 80 S ni (Svedberg koeffitsenti) tashkil qiladi.

Yadro apparati sodda (diffuz holda) bo’lgan mikroorganizmlar prokariotlar deyiladi. Prokariot hujayralarda yadro bilan Sitoplazma orasida aniq chegara yo’q, yadro membranasi bo’lmaydi. Ularda DNK maxsus strukturaga ega emas. Shuning uchun prokariotlarda mitoz va meyoz jarayonlari amalga oshmaydi. Ribosomalari esa 70 S ni tashkil qiladi. Mitoxondriya va xloroplastlarga ega emas. Mitoxondriy vazifasini mezosomalar (tsitoplazmatik membranadan hosil bo’lgan struktura) bajaradi.
Bakteriyalar tayoqchasimon (tsilindrsimon) yoki egilgan vergulsimon shakllarda ham bo’ladi. Tayoqchasimon bakteriyalar uzunligi, katta - kichikligi, ko’ndalang kesimi, hujayra uchining ko’rinishi, hujayralarining o’zaro joylanishlari bilan farqlanadi. Hujayra uchlari to’g’ri kesilgan, oval yoki o’tkirlashgan bo’lishi mumkin. Bakteriyalar ayrim yoki yakka-yakka tayoqchalar, ikkitadan joylashgan diplobakteriyalar, spora xosil qiluvchilari bo’lsa diplobatsillalar, zanjir hosil qiluvchilarini esa streptobakteriyalar (streptobatsilla ) deyiladi (19- rasm ).
Ba’zan buralgan yoki spiralsimon yoki parmasimon buralgan (spiroxeta) ko’rinishga egalari ham uchraydi, ular spirillalar (spira - lotincha buralgan). Spirillalarni burilishga ega bo’ladigan kalta egilganlari vibrionlar (vibrio - lotincha qayrilaman) deb ataladi (19 va 20- rasmlar).
Bakteriyalarning ipsimon shakllari, ko’p hujayralilari ham bo’lib, hujayraning tashqi tomoni har xil o’simtalar hosil qiladi. Ularning uchburchak, yulduzsimon, ochiq yoki yopiq xalqa, chuvalchangsimon va boshqa shakllari ham uchraydi (13-rasmdagi 4 va 5 rasmlar).
Agar bakteriya hujayrasi (sof kulturasi bir turdagi bakteriya indvidlarining (osoblarining) yig’indisi) qattiq oziqa muhitiga ekilsa bir necha soatdan so’ng ular ko’payib oddiy ko’z bilan ko’rish mumkin bo’lgan koloniya (bakteriya hujayralari to’plami) hosil qiladi. Koloniyalar ko’rinishi, ranggi va boshqa hususiyatlari bilan bakteriya turiga bog’liq bo’lib, har bir bakteriya turi uchun o’ziga xos - spetsifiklikka ega bo’ladi.
Bakteriya hujayrasidagi organellalar alohida membranalar bilan o’ralmagan. Bakteriyalarning sitoplazmatik membranasi hujayrani ichiga tomon botib kirgan (mezosoma) bo’lib ularda fermentlar joylashgan. Fotosintezni amalga oshiruvchi sianobakteriyalarda pigmentlari ichki membranalarda, ba’zilarida esa xromotoforlar shaklida, ya’ni alohida tanachalar holida bo’ladi. Ko’pchilik bakteriyalarning hujayra po’stida peptidoglikan (murein) uchraydi.
Bakteriyalarda polimorfizm hodisasi, ya’ni ko’p shaklli holat mavjud, tashqi muhitning o’zgarishi natijasida vibrionlar ipsimon yoki sharsimon shaklga, tayoqchasimonlar shar shakliga o’tishi mumkin.

19- rasm. Prokariotlarning turli shaklli vakillari: