5-mavzu: markaziy оsiyo dinlari. Reja: Markaziy Оsiyo dinlari va e’tiqоdlari manbalarining tarixiy jihatlari

Buddaviylik manbalari.Buddaviylik ta’limotibirqatordevonshakliga keltirilganto’plamlardabayonqilingan. UlardanengasosiysiTripitaka (yokiTipitaka) - uchsavatma’nosinianglatadi. Uuchqismdaniboratbo’lganligiuchunshundaynombilanatalgan. buddaviylikningbuyozmamanbasihozirgidavrdaShri-Lankadasaqlanibqolgan. Ueramizningboshlaridashakllangan. Ular - buddatarg’ibotininghaqiqiybayonihisoblangansutramatnlari (sutta-pitaka), rahboniylik axloqiva xonaqohlarnizomlarigabag’ishlanganvinayamatnlari (vinaya-pitaka), buddaviylikningfalsafiyva psixologik muammolarinibayonqilibberishgabag’ishlanganabxidxarmamatnlari(abxidxarma-pitaka)daniborat. Keyinchalik shakllangansanskrit, xitoy, tibet, kxmervayapontillaridagibuddaviylikka oidadabiyotlarancha kengtarqalgan, ammo ularningtarixiyqiymati kamroq. BuddahayotigategishlirivoyatlarningbarchasiTripitakadajamlangan.
Xristianlikning vujudga kelishi. Xristianlik dini buddaviylik va islom dinlari qatorida jahon dini hisoblanadi. Bu din o’ziga e’tiqod qiluvchilarning soni jihatidan jahon dinlari orasida eng yirigi hisoblanadi. Unga e’tiqod qiluvchilarning soni 1 mlrd. 600 mln. bo’lib, bu son dunyo aholisining deyarli uchdan biriga to’g’ri keladi.
Xristianlik asosan Yevropa, Shimoliy va Janubiy Amerika, Avstraliya qit’alarida hamda qisman Afrika qit’asining janubiy qismida va Osiyo qit’asining sharqiy qismida tarqalgan.
Xristianlik eramizning boshida Rim imperiyasining sharqiy qismida Falastin erlarida vujudga keldi. Iso Masih (Iisus Xristos) Bibliyaning xabar berishiga ko’ra, xristianlik ta’limotining asoschisi bo’lib, u Rim imperiyasi tashkil topganining 747 yili Falastinning Nazaret qishlog’ida bokira qiz Maryamdan Xudoning amri bilan dunyoga keldi. YangieraningboshlanishihamIso Masihningdunyoga kelishibilanbog’liq.
Eramizningboshlaridayahudiylarhokimiyatninguchtabaqasibilanbog’liq og’irtushkunlikniboshdan kechiraredilar. BirtomondanRimimperatorivauningjoylardaginoiblari, ikkinchitomondanFalastin podshohiIrodAntipa, uchinchitomondanesaruhoniylar xalqniturlisoliqlarvamajburiyatlarbilan ko’mibtashlaganedilar. Xuddishudavrdayahudiylaro’rtasida kutilayotgan xaloskorning kelishiyaqinlashibqolganligihaqida xabartarqatuvchilar paydo bo’ldi. Ular xalqni kutilayotganxaloskor kelishigatayyorlashuchunchiqqanedilar. ShundaIso Masihyahudiylikniislohqilishvauniturli xurofotlardantozalashg’oyasibilanchiqib, xristiandinigaasossoldi. YahudiylarunivauningizdoshlariniFalastindanquvg’inqildilar. Isoning 33 yoshidafitnachilikdaayblabqatletishgahukmqildilar.
Isoningtarixiyligi xususidadiniyvadiniybo’lmaganmanbalar orasidaixtilofmavjud: xristianlik manbalariIsoningo’zi xudo bo’laturib, insoniyatninggunohlarinio’ziga olishuchun odamqiyofasidatug’ilganini, uningtarixiyshaxsekaninita’kidlab, uninghayottarzini, insonlarbilanmuloqotihaqidagi kengma’lumotlarnibersada, diniybo’lmaganmanbalardaIsoningnomiuchramaganligininazardatutib, utarixiyemas, balkiafsonaviyshaxsdirdeguvchilarhambor.
Iso nomigaqo’shiluvchiMasihso’ziqadimiyyahudiytili - ivritdagi«moshiax»so’zidan olinganbo’lib, «silangan»yoki«siylangan»ma’nolariniberadi. Grekchadabuso’z«xristos» («christos») shakligaega. Budinning«xristianlik»yoki«masihiylik»debatalishihamshuso’zlarbilanbog’liq. Bundantashqari xristianlik Iso Masihningtug’ilganqishlog’i - «Nazaret»bilanbog’lab, nazroniyyadebhamatalgan. Keyinchalik bunomnasroniyya, nasroniylik shaklini olgan.
Iso Masiho’zta’limotinio’zining 12 o’quvisiApostollar - Havoriylargao’rgatdi. UlaresaIsoningvafotidan keyinustozlariningtalimotlariniharbirlarialohida-alohidatarzda kitobshakliga keltirdilar. Bu kitoblarBibliyaning«Yangiahd»qisminitashkiletadi.