6-bob. Relatsion modellarga kirish tayanch iboralar

Relatsion model tushunchalari
Relatsion modelda berilganlar termalarga ajratilib, ular jadvalning tuzi-

lishini yaratadi. Jadvalning bunday tuzilishi alohida berilganlar elementlari,

ya’ni maydonlardan iborat bo‘ladi. Alohida terma yoki maydonlar guruhi

yozuv deyiladi.

Berilganlar modeli yoki predmet sohaning konseptual tavsifi – bular

BB loyihalashdagi eng abstrakt daraja.

Relatsion berilganlar bazasining nuqtayi nazariy jihatidan, relatsion

modelning asosiy tamoyillarini konseptual darajada qo‘yidagicha ta’riflash

mumkin:

 barcha berilganlar, satr va ustunlar shaklidagi munosabat deb atala-

digan, tartiblangan tuzilishda bo‘lishi;

 hamma qiymatlar skalyar bo‘lishi. Bu, ixtiyoriy munosabatning

ixtiyoriy ustun va satrlaridagi qiymatlar yagona bo‘lishini

bildiradi;

 barcha amallar butun munosabat ustida bajariladi, amallarning

bajarilishi natijasida yana butun munosabat hosil bo‘ladi. Bu

tamoyil tutashuv deb ataladi.

Relatsion modelning tamoyillarini shakllantirishda, doktor E.F. Kodd

o‘zi matematik bo‘lgani uchun ham «munosabat» (relation) degan atamani

tanladi, chunki uning fikricha, bu atama bir xildagi ma’noni anglatadi.

Munosabatning fizik shakli ikki o‘lchovli jadval bo‘lib, u ustun va

satrlardan iborat. Relatsion model deyilishining sababi, uning jadvallar

orasidagi aloqalarni aniqlashida, degan noto‘g‘ri talqin juda keng tarqalgan.

Haqiqatda esa, ushbu modelning nomi munosabat (BB jadvallari)dan, uning

asosida yotuvchilardan kelib chiqadi. Mantiqiy jihatdan BB – bu, ikki

o‘lchovli jadvallar va ular ustida ustunlarni tanlash va birlashtirish

amallariga ega bo‘lgan to‘plamdir. Shu asosda E.F. Kodd quyidagicha deb

yozgan «Amaliy programmachi ham, tasodifiy foydalanuvchi ham,

berilganlar bazasi – bu vaqti-vaqti bilan o‘zgarib turuvchi, hamma mumkin

bo‘lgan darajalardagi normallashgan munosabatlarning to‘plamidir».

Relatsion modellarda munosabatlar obyektlar xususidagi berilganlarni

BBda saqlash uchun ishlatiladi. Munosabatlar, aytilgandek jadval

ko‘rinishida bo‘lib, undagi satrlar alohida yozuvlarga, ustunlar esa

atributlarga mos keladi. Bundan tashqari atributlar ixtiyoriy ketma-ketlikda

kelishi mumkin, bundan munosabatning ma’nosi o‘zgarmaydi.

71

Relatsion modelning yana bir muqobil tushunchasi K. Deyt [66] tomo-

nidan berilgan. K. Deyt bo‘yicha relatsion model uch qismdan iborat:

 tuzilish;

 butunlik;

 ishlov qismi.

Tuzilish qismida qaysi obyektlarning relatsion modelda ishlatilishi

tavsiflanadi.

Butunlik qismida relatsion modeldagi barcha berilganlarning tegishli

cheklashlari tavsiflanadi, jumladan mohiyat butunligi va tashqi kalitlar

(havola) butunligini.

Ishlov qismida ikkita ekvivalent bo‘lgan ishlov, ya’ni relatsion algebra

va relatsion hisoblash usullari keltiriladi.

Tuzilish qismi

Umumiy holda BBB tizimlaridagi berilganlarning uchta asosiy turlari

mavjud:

 oddiy;

 murakkab;

 havola.

32- va 36-boblarda mos ravishda BBB tizimlari MS Access va MS

SQL Server tanishganimizda berilganlarning boshqa hamma turlari xusu-

sida to‘liq ma’lumot beramiz.