6-mavzu: Amaliy psixolog faoliyatining asosiy ko‘rinishlari

2. Psixologik profilaktika va uning psixologik xizmat faoliyatidagi roli va
mazmuni.
Psixoprofilaktika amaliyotchi psixolog faoliyatining maxsus turi bo`lib,
maktabdagi barcha o`quvchilar uchun shart-sharoitlarni yaratishdan iborat.
Psixologik profilaktikaning vazifalari quyidagilarni tashkil etadi:
1. Shaxsning muayyan sharoitga moslashishi (ko`nikishi)ga oid (adaptatsion)
ishlarni olib borish:
a) maktabgacha yoshdagi bolalarning bog`cha sharoitiga moslashishi (buning
uchun ijtimoiy moslashish bilan bog`liq bo`lgan maxsus guruhlar tuzish, nevrotik
holatlarni bartaraf qilish, tarbiyasi qiyin bolalar bilan va ularning ota-onalari,
tarbiyachilari bilan alohida ishlashni tashkil qilish);
b) o`rta umumta'lim va yangi tipdagi (innovatsion) maxsus maktablar
(gimnaziya, litsey, kollejlar) o`quvchilarini mazkur muhitga moslashish
xususiyatlari.
2. Bolalarni birinchi bosqichli ta'limga qabul qilishda qatnashish, ularni
maktab ta'limiga psixologik tayyorgarlik darajasini aniqlash, o`qituvchilar bilan
hamkorlikda o`quvchilar bilan individual (yakka tartibda) ishlash dasturini ishlab
chiqish, yangi tipdagi maktablarga, xususan, kollej, litsey va gimnaziyalarga
o`quvchilar qabul qilishda faol ishtirok etish.
3. O`quvchilarni ta'limning bir bosqichidan ikkinchisiga o`tkazishning
kompleks psixologik-pedagogik tadqiqotida bevosita qatnashish, shuningdek,
litsey va kollejlarda bir sinfdan boshqa sinfga o`tkazishni psixologik jihatdan
tekshirish, o`qituvchilar hamda ota-onalar bilan hamkorlikda ta'limning yangi
bosqichiga o`quvchining tayyorgarligini hisobga olgan holda yakka tartibda ishlash
dasturini yaratish, shuning bilan birga, ota-onalarga farzandlarining bilimlaridagi
uzilishlarni kamaytirish uchun maxsus uslubiy yo`l-yo`riq berish.
4. Ta'lim-tarbiya, yashash va turmush sharoiti bilan bog`liq nevrotik holatlar,
psixologik tanglik hamda zo`riqishni oldini olish uchun bolalar bilan uzluksiz
ravishda ishlash. Shaxsning qobiliyati, mayli, moyilligi, iqtidori, psixologik
fazilatlari va xususiyatlari to`laqonli darajada namoyon bo`lishini ta'minlash
maqsadida ularning aqliy taraqqiyotini aniqlash uchun psixologik konsiliumlar
tashkil qilish.
5. Yangi tipdagi maktablarda eng qulay psixologik muhitni yuzaga keltirish
uchun maxsus ish olib borish; pedagogik jamoada muomala madaniyatini
takomillashtirish, (kattalar bilan kattalar o`rtasida); o`quvchilar bilan o`qituvchilar
muomala jarayonini yaxshilashga yordam berish; shaxsga oid, ixtisoslikka doir
muammolar yuzasidan o`qituvchilarga keng ko`lamda maslahatlar berish.
6.O`qituvchilar jamoasi a'zolari o`rtasidagi ruhiy zo`riqish va toliqishni
kamaytirish, yo`qotish, ularning oldini olish uchun zarur chora-tadbirlar qo`llash,
muallimlarning kasbiy faoliyati uchun muhim kommunikativ malakalarni tarkib
toptirishga ko`maklashish.
7. Tarbiyaviy ish rejasi amalga oshirilgan va qo`llashga tayyorgarlik
ko`rilayotgan tadbirlar ta'sirchanligining bolalar, o`quvchilar, talabalarning yosh va

---

---

etnopsixologik xususiyatlariga, ularni kamolotga yetkazish maqsadi va vazifalariga

monandligi nuqtai nazaridan tahlil qilish.
8. Maktabning istiqboli bilan bog`liq bo`lgan, ilmiy jihatdan asoslangan
modelini o`quvchilar bilan hamkorlikda yaratish. Umumta'lim va yangi tipdagi
maktablarda ta'lim-tarbiya jarayonining samaradorligini psixologik-pedagogik
diagnostika qilishda qatnashish, unga o`zgartirishlar, tuzatishlar kiritish, oqibat
natijada o`quvchilarning ruhiy jihatdan taraqqiy etishi muammosini maqsadga
muvofiqhal qilinishi uchun xizmat qilsin.
9. O`quv motivlari, shaxsning yo`nalishi, uni etnomadaniyat bilan bog`liq
bo`lgan qadriyatlarga yo`naltirish xususiyatlarini hisobga olgan holda ta'lim-
tarbiya jarayoniga tuzatishlar kiritish. Shaxslararo, etnik guruhlararo, millatlararo
har xil ko`rinishdagi ziddiyatlarning oldini olish uchun psixologik tadbirlarni
ishlab chiqish (munozara, bahs uyushtirish, xalqlarning tarixi va madaniyatini
oqilona o`rganish, bu sohadagi ijobiy tajribalarga alohida etibor berish);
10.O`quvchilar, talabalar, xodimlar, muallimlar o`rtasida sodir bo`luvchi har
xil nizolarning psixologik ildizini o`rganish, shaxslararo munosabatlarning asl
mohiyatini namoyon qilish, ularni keltirib chiqaruvchi motivlarni tahlil qilish,
favqulotdagi vaziyatni yengillashtirish va ularni tamoman bartaraf qilish yo`llari
yuzasidan maslahatlar berish.
11.Yoshlar o`rtasida aysh-ishratga, giyohvandlikka, yengil turmush
kechirishga, qing`ir yo`l bilan boyishga (chayqovchilik, qizlar orasidagi
yengiloyoqlikka) ruju qiluvchi shaxslar bilan yakka tartibda ishlashni yo`lga
qo`yish. Og`ir kasalliklarga uchragan o`quvchilar, o`qituvchilar, talabalar
ruhiyatini tetiklashtirish abadiyat qonuni bilan ularni tanishtirish, pessimistik
kayfiyatdan voz kechib, ularni shukrona qilib yashashga o`rgatish yuzasidan
tavsiyalar berish, bevaqt halokatning oldini olish.
12. Xulqi, xatti-harakati buzilgan o`rta va oliy maktab o`quvchilari,
muallimlari, talabalari bilan yakka tartibda ish olib borish.
13. O`zlashtirmovchi o`quvchilar va talabalar ruhiy dunyosidagi nuqsonlarni
aniqlash, ularga yordam berish yo`l-yo`riqlarini ishlab chiqish, amaliyotga
tatbiqqilish hamda korreksion ishga muhtoj kishilarning individual-psixologik
xususiyatlarini hisobga olish.
14.O`z-o`zini boshqarish imkoniyatini o`rta va oliy maktab jamoalari a'zolari
o`rtasida aniqlash(bioritmika, emotsiya, motivatsiya, iroda, qiziqish va diqqatni
shaxs tomonidan idora qilinishi nazarda tutiladi).
15. Tarbiya va ta'limning yangi metodlari samaradorligini tekshirish va
boshqalar.
Psixoprofilaktik ish-amaliyotchi psixologning eng kam ishlangan faoliyat
turlaridan biri hisoblanadi. Psixoprofilaktika muammolari ko`proqAmerika
adabiyotlarida aks etgan.
Psixoprofilaktikada uch bosqich ajratib ko`rsatiladi: