7-mavzu. Mashina dеtallari. Dеtаllаrning ishlаsh lаyoqаti оmillаri vа uni tа’minlаsh аsоslаri. Tishli uzatmalar

V. Mustaqil tayyorgarlik/o‘z-o‘zini tеkshirish uchun sаvоl vа tоpshiriqlаr

1. 
   Mashinaga ta’rif bering.
   
2. 
   Mexanizmga ta’rif bering.
   
3. 
   Uzelga ta’rif bering.
   
4. 
   Detalga ta’rif bering.
   
5. 
   Кursning maqsadini keltiring.
   
6. 
   Кursning vazifasini keltiring.
   

Umumiy hоlаtlаr.
Mashinasozlik sanoat va qishloq xo’jaligining taraqqiy etishi uchun zarur bo’lgan texnikaviy baza yaratadi. Shunday ekan, har bir ishchi, muhandis hamda olimning vazifasi zamonamiz talabiga to’la javob beradigan, yuqori unumli, mustahkam va foydali ish koeffisienti yuqori bo’lgan yangidan-yangi mashinalar yaratishdan iborat. Buning uchun mashinalar loyihalashda ular detallarining mumkin qadar yengil, etarli darajada mustahkam, ishqalanishga chidamli, rasmi oddiy, ishlatilishi qulay va xavfsiz, shuningdek, davlat standartlarida qo’yilgan talablarni to’la qondiradigan bo’lishiga erishish kerak. Bundan tashqari, detallar ishdan chiqqanda yangisiga tez va oson almashtiriladigan bo’lishi ham zarur.
Tabiiyki, bunday vazifani yuqori malakali mutaxassislargina hal qila oladi. Anna shunday mutaxassislar tayyorlashda «Mashina detallari» kursi alohida o’rin tutadi.
Mashina - bir qancha detallardan tuzilgan bo’lib, ma’lum ish bajarish, quvvatni bir turdan boshqa turga aylantirish, foydali qarshilikni engish, dasturlangan nazorat yoki akliy faoliyat uchun mo’ljallangan mexanizmdir.
Har bir mashina uch guruh mexanizmdan tuzilgan: harakatlantiruvchi, uzatuvchi va ijro etuvchi.
Mexanizm - ko’zda tutilgan harakatni uzatish uchun sun’iy yo’l bilan biriktirilgan oddiy zvenolarning tizimidir (kulisali, kulachokli, friksion, krivoshipli, richagli va boshqalar).
Detal - mashinaning bir xil materialdan tayyorlangan va ayrim bo’laklarga ajralmaydigan qismidir (val, gayka, shponka va boshqalar).
Uzel - mashinaning ma’lum bir vazifani bajarish uchun mo’ljallangan va bir nechta detaldan tuzilgan qismidir (reduktor, mufta, podshipnik va boshqalar).
Mashinalar quyidagicha tasniflanadi:
1. Mehnat vositalarining rasmini, xossalarini, holatini va joylanishini o’zgartiruvchi ishchi mashinalar.
2. Har qanday turdagi quvvatni mexanik ishga aylantiruvchi harakatlantiruvchi mashinalar (ichki yonuv dvigatellari, gaz turbinalari, reaktiv va elektr dvigatellar, bug’ mashinalari).
3. Mexanik ishni boshqa turdaga quvvatga aylantiradigan mashiialar - geeneratorlar deyiladi (dinamomashinalar, sovutgichlar).
4. Nazorat qiluvchi va boshqaruvchi mashinalar.
5. Axborotni to’plash, saqlash, qayta ishlash, uzatish va qo’llash uchun ishlatiladigan mashinalar kibernetik mashinalar deyiladi.
Hozirgi zamon texnikasini elektron hisoblash mashinalari, avto­matik boshqarish tizimlarisiz tasavvur qilish qiyindir.
Demak, mashina uzellardan, uzellar esa detallardan tuzilgan bo’lar ekan. Boltlar, gaykalar, tishli uzatmalar, tasmali uzatmalar, podshipniklar, vallar va ьoshqalar shular jumlasidandir. Bunday detal va uzellar mashinalarda umumiy vazifalarni bajaradi. Ularning tuzilishi hamda loyihalanish usullari «Mashina detallari» fanida o’rganiladi.
Shunday qilib, «Mashina detallari» fani muhandislik amaliyotida ko’plab uchraydigan, deyarli barcha turdagi mashinalar uchun umumiy bo’lgan detal va uzellarning tuzilishini hamda ularni iqtisodiy jihatdan tejamli qilib hisoblash va loyihalash usullarini o’rganuvchi fandir. Shu bilan birga, u mashinasozlik ixtisosliklarini o’rganuvchi maxsus fanlarning asosi hisoblanadi.
«Mashina detallari» fanida o’rganiladigan asosiy detal va uzellar quyidagilardan iborat:
1. Detallardan uzellar, uzellardan mashina hosil qilish uchun ularni o’zaro qandaydir vosita bilan bir-biriga biriktirish zarur. Anna shunday vazifani o’taydigan birikmalar va ularni tashkil qiluvchi qismlar guruhi mazkur fanda o’rganiladigan detallarning birinchi turkumini tashkil etadi.
2. Mashinaning energiya manbai bilan ish bajaruvchi qismlari orasida joylashib, harakat tezligini talab qilinganicha boshqarishga imkon beradigan vosita har turli uzatmalardir. Bunday uzatmalar va ularni hosil qiluvchi detallar «Mashina detallari» kursining yana bir qismini tashkil qiladi.
3. Ma’lumki, aylanadigan har qanday detalning harakatini ta’minlash va ularni o’rnatish uchun val va o’qlar deb ataladigan detallardan foydalaniladi. Val va o’qlar o’zlarining tayanchlariga ega bo’lishi kerak. Bundan tashqari, harakatlanadigan bir uzel ikkinchi uzel bilan o’zining vallari orqali ulanadi. Vallarni ulash uchun esa har turli muftalardan foydalaniladi. Binobarin, talab qilingan aylanma harakatni ta’minlaydigan vallar, o’qlar va ularning tayanchlari hamda vallarni bir-biri bilan ulaydigan muftalar mashina detallarining navbatdagi turkumini tashkil qiladi.
4. Yuqorida ko’rsatilganlardan tashqari, turli prujinalar, moylash tizimini tashkil qiluvchi qismlar, korpus detallar va shu kabilar ham deyarli barcha mashinalarda uchraydi va mazkur fanda o’rganiladi.
Buyuk olimlardan Aflotun (yangi eradan 3,5 asr ilgari) va Leonardo-da Vinchi (1452-1519 yillar) o’z asarlarida podshipnik, tishli g’ildirak, zanjirli uzatma va turli mashinalar haqida ba’zi ma’lumotlarni yoritgan bo’lsalar-da, mashinalarni hisoblash va loyihalash faniga faqat XIX asarda asos solindi.
Rossiyada mashinasozlik nazariyasiga asos solgan olim «Mashinalar haqida ommaviy leksiyalar» (1859 y) va «Кo’tarish mashinalari kursi» (1872 y) nomli asarlar muallifi prof. I.A. Vishnegradskiydir.
«Mashina detallari» deb atalgan birinchi kitobni prof. V.L. Кirpichev 1881 yilda Peterburg shahrida nashr ettirdi. O’sha vaqtdan rivojlana boshlangan bu fanni boyitishda vatanimiz olimlaridan P.К. Xudyakov, A.I. Sidorov, M.A. Saverin, N.S. Acherkan, N.I. Кolchin, V.A. Dobrovolskiy, A.I. Petrusevich, N.B. Кudryavsev, L.D. Chasovnikov, D.N. Reshetov va M.N. Ivanov asarlari muhim rol o’ynaydi. Chet el olimlaridan К. Bax, F. Retsher, O. Reynolds, A. Zammerfeld, V. Lyus, E. Bakingem va D. Shigleyning «Mashina detallari» faniga oid asarlari ham diqqatga sazovordir.