7-mavzu: qushlar (aves) sinfining umumiy tavsifi (2 soat) Reja
Yüklə 3,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Ayirish organlari
. Voyaga yetgan baqalarda tana buyrak mezonefrosdan iborat. Buyraklardan bir juft siydik yo’li chiqadi. Siydik pufagi qisqarganda siydik yana kloakaga chiqariladi. Erkaklarida juft urug’don bo’lsada urug’ chiqarish yo’llari yo’q. Urug’ kanali buyrakning oldinga qismi orqali o’tib Volf kanaliga quyiladi. Shunday qilib, Volf kanali xam siydik yo’li xam urug’ yo’li vazifasini bajaradi. Volf kanali kloakaga ochilishidan oldin kengayib urug’ pufagini xosil qiladi. Amfibiyalar ko’p suyuq siydik ajratib chiqaradi. Ularda oqsil almashinuvining asisiy maxsuloti uncha zaharli bo’lmagan, ammo organizmdan chiqishi uchun ko’p suv talab qiladigan mochevinadan iborat. Amfibiyalarda suvning tanaga o’tishi ko’p xolatlarda qarshilikka duch kelmaydi. Oqsil almashinuvi xolatlarining tashqi muxitga bog’liqligini quyidagi ikki misolda ko’rsatish mumkin. Tritonda kuz faslida quruqlikda umumiy azot almashinuvi maxsulotida amniakning xissasi 13%, yozda suvdagi hayotida esa bu xissa 26% gacha ko’payadi. Itbaliqda amniakning xissasi 75%, dumini yo’qotgan oyoqli baqada hammasi bo’lib 16%. Tuxumdonlari xam juft bo’lib, tana bo’shligida joylashadi. Etilgan tuxum xujayralari tuxum yo’lining og’ziga tushadi. Tuxum yo’llari kloakaga ochiladi. baqalarning urug’lanishi tashqi bo’lib ikralaridan lichinkalar itbaliq chiqadi. Lichinqalari faqat suvda yashaydi, jabra bilan nafas oladi. Qon aylanish sistemasi baliqlarni qon aylanish sistemasiga o’xshash. Yon chiziq organi bor, dum suzgich qanoti yordamida suzadi. Keyin lichinka metamorfozga uchrab, uning organlari keskin o’zgaradi. Besh barmoqli oyoqlar xosil bo’ladi. Dumlari yon chiziq organlari yo’qolib ketadi. Jabralari yo’qolib o’pka rivojlanadi. Juft urug’donlarning mustaqil chiqarish yo’li bo’lmaydi. Urug’ chiqaruvchi kanallar buyrakning oldingi qismidan o’tib, volf kanaliga qo’shiladi. Bu kanal faqat siydik yo’li vazifasini emas, balki urug’ chiqaruvchi kanal vazifasini ham o’taydi. Erkaklarida har bir volf kanali kloaka yonida kengayib, urug’ni vaqtincha saqlovchi urug’ xaltasini xosil qiladi. Urug’donlar ustida noto’g’ri shakldagi sariq rangli xosilalar-moy tanachalari joylashgan. Ular urug’don va rivojlanayotgan spermatozoidlar uchun oziq bo’lib hisoblanadi. Moy tanachalarining yirik-maydaligi fasllarga qarab o’zgarib turadi. 15 Kuzda ular yirik, bahorda spermotogenez davrida esa ularning moddalari ko’p sarflanganligi tufayli xajmi keskin maydalashadi. Ko’pchilik amfibiyalarda kopulyativ organlar bo’lmaydi. Amfibiyalarning erkaklarida ayrish va jinsiy yo’llar 1ta – volf kanali bo’lsa, urg’ochilarida volf kanali faqat siydik yo’li vazifasini bajaradi va aloxida jinsiy yo’l vazifasini myuller kanali bajaradi. Suvda va quruqlikda yashovchilarning kelib chiqishi katta axamiyatga ega. Chunki bu bilan butun quruqlikda yashovchi umurtqali xayvonlarning suv muxitidan quruqlik muxitiga chiqishi ularning tuzilishida muxim o’zgarishlarni yuzaga keltirdi. Avvalo jabra bilan nafas olish o’pka bilan nafas olishga o’tadi, suzgich qanotlar besh barmoqli oyoqlarga almashinadi. Keyin qon aylanish sistemasi, nerv sistemasi va sezuv organlari o’zgaradi. Devon davrining oxirlarida chuchuk suvlarda yashovchi cho’tka qanotli baliqlardan birinchi amfibiyalar ixtiostegidlar kelib chiqadi. Bular toshko’mir davri quriqlik faunasining eng ko’p gruppalari bo’lgan amfibiyalarning ikkita ingichka umurtqalilar va yoy umurtqalilar kenja sinflarini bergan. Poleozoy erasida yashagan amfibiyalarning xammasini stegotsefallar deb ataganlar. Yoy umurtqalilarga labirintodontlar va proanurlar kiradi. Bularning xammasi Toshko’mir va perm’ davrlarida qirilib ketadi. Proanaurlardan dumsizlar kelib chiqqan. Toshko’mir davrida ingichka umurtqalilar – lepospondillar paydo bo’lib, perm’ davrida qirilib ketadi va bulardan oyoqsiz va dumli amfibiyalar kelib chiqadi.Suvda va quruqlikda yashovchilarning sistematikasi. Amfibiyalar quruqlikda yashovchi umurtqali xayvonlarning kam sonli sinfi bo’lib, o’z ichiga 2500ga yakin turni oladi va uchta turkumga bo’linadi. 1. Oyoqsizlar turkumi – Apoda. Bu turkumga 60ga yakin tur kiradi, tashqi ko’rinishidan chuvalchanglarga o’xshaydi. Tropik zonalarda tarqalgan, yer tagida xayot kechiradi. Oyoqlari yo’q, ko’zlari reduktsiyalangan. Urug’lanishi ichki kopulyativ organi bor. Umurtqalari amfitsel tipda, qobirg’alari bor. Yurak bo’lmalari orasida parda to’liq emas. Bu turkumga Janubiy Amerikada tarqalgan chervyagani va Janubiy sharqiy Osiyoda tarqalgan tseylon ilon balig’ini vakil qilib olamiz. 2. Dumlilar turkumi - Caudata yoki Urodela. Dumlilar uz ichiga 280 ga yakin turni oladi va asosan Shimoliy yarim sharda tarqalgan. Gavdasi uzunchoq bo’lib, yaxshi rivojlangan dumi bor. Oldingi va keyingi oyoqlari deyarlik bir xil uzunlikda bo’ladi. Tana umurtqalariga kurtak xolidagi qobirg’alar birikadi. peshona va tepa suyaklari qo’shilmagan. O’mrov suyagi yo’q, bilak va tirsak xamda katta va kichik boldir suyaklari o’zaro qo’shilmagan. Keyingi kovak vena bilan bir qatorda kardinal venalar xam saqlanadi. Yon chiziq organi umirbod saqlanadi. Urug’lanishi ichki. Ba’zi turlarida neoteniya xodisasi uchraydi, ya’ni 16 lichinka metomorfozga uchramaydi va lichinka xolida ko’payadi. Rossiyada dumli amfibiyalardan tritonlar keng tarqalgan. Karpat tog’larida olovli salamandra, uzoq sharqda yapon salamandrasi, Bolqon orolida protey va boshqalar yashaydi. 3. Dumsizlar Turkumi – Ecaudata yoki Anura. Bularga 2100ga yaqin tur kiradi. Boshi yalpoq, dumi yo’q. Keyingi oyoqlari oldingisiga nisbatan 2-3 marta uzun. Shu sababli bular sakrab xarakat qiladi. Urug’lanishi tashqi. Dumsiz amfibiyalarga baqalar, qurbaqalar, daraxtlarda yashovchi kvakshalar kiradi va bular yer yuzida ancha keng tarqalgan. O’zbekistonda dumsiz amfibiyalarning faqat ikkita turi – ko’l baqasi va yashil qurbaqa yashaydi. Yüklə 3,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|