7-mavzu: qushlar (aves) sinfining umumiy tavsifi (2 soat) Reja

Bosh skeleti
. Miya qutisining ko’p qismi tog’ay xolicha qolib ketadi. Ensa 
qismida faqat ikkita yon ensa suyaklari bo’ladi. Eshitish bo’limida bir juft quloq 
suyaklari taraqqiy etadi. Ko’z kosasining oldingi qismida toq ponasimon -xidlov 
suyagi bo’ladi. Miya qutisining qoplovchi suyaklariga bir-biriga qo’shilib ketgan 
tepa, peshona suyagi, burun suyagi bosh skeletining keyingi tomonidan o’rab 
turuvchi tangacha suyaklari va miya qutisining tagini xosil qilgan parasfenoid va 
juft dimog’ suyaklari kiradi. 
Vistseral skeletining tanglay va qanotsimon suyaklari xam bosh skeleti 
tagini xosil qilishda ishtirok etadi. Ustki jag’ funktsiyasini suyakli baliqlardagidek 
jag’ oraliq va ustki jag’ suyaklari bajaradi. Pastki jag’ mekkel tog’aydan iborat 
bo’lib, uni ustidan tish va burchak suyaklari yopib turadi. Jag’ yoyining pastki 
elementi-gioid jabra yoylari bilan birga qo’shilib, til osti plastinkasi va uning 
shoxlarini xosil qiladi. 
Erkin oyoqlar skeleti quruqlikda yashovchi umurtqali xayvonlarning oyoq 
skeletiga o’xshash tuzilgan. Yelka kamari yoy shaklida, uchi qorin tomonga 
qaratilgan. 
Yoyning xar qaysi tomoni kurak ustki tog’ayi, kurak suyagi korakoid va 
uning oldida joylashgan prokaroid suyaklaridan tashkil topgan. Yoyning o’rta sida 

---

12 
to’sh suyagi, to’sh oldi suyagi bo’lib bularning uchlari tog’ay xolicha qoladi. To’sh 
oldi va kurak o’rtasida ingichka o’mrov suyagi bor. 
Chanoq kamari juft yonbosh, quymich suyaklaridan va tog’ay xolicha 
qolgan qov elementlaridan iborat. Bu uchchala element quymich kosasi atrofida 
o’zaro qo’shiladi. 
Muskul sistemasi
. Quruqlikka chiqishi munosabati bilan baliqlarning 
muskul sistemasidan kuchli farq qiladi. Oyoqlarini xarakatga keltiruvchi kuchli 
muskullar xosil bo’ladi. Gavdani xarakatga keltiruvchi muskullarning 
segmentatsiyasi yo’qoladi. Tilni xarakatga keltiruvchi muskullar yaxshi 
rivojlangan. Muskul sistemasini metamer joylashishini dumsiz baqalar tanasining 
ayrim joylarida ko’rish mumkin. Dumsizlarda va oyoqsizlarda muskul 
sistemasining metamer joylashishi ancha aniq ko’rinadi. 
Nerv sistemasi
. Bosh miyasi ancha progressiv belgilari bilan xarakterlanadi. 
Oldingi miya yarim sharlari ancha katta va bir-biridan to’liq ajralgan. Miya yarim 
sharlarining, tagi, yon tomonlari va qopqog’i miya moddasidan tuzilgan. O’rta 
miya nisbatan kichik, miyacha juda mayda. Bosh miyadan 10 juft bosh miya 
nervlari chiqadi. 
Orqa miya yaxshi rivojlangan yelka va chanoq chigallarini xosil qiladi bular 
oyoqlarni idora qilib turadi. 
Sezuv organlari progressiv taraqqiy etgan. Amfibiyalarda ichki quloq 
murakkablashadi va o’rta quloq bo’shlig’i xosil bo’ladi. O’rta quloq tashqi 
tomondan nog’ora parda bilan o’ralgan. 
Ko’zning shox pardasi bo’rtib chiqqan, ko’z gavxari linzasimon shaklga ega. 
Qovoqlar ko’zni ximoya qiladi. Xid bilish organi tashqi va ichki burun 
teshiklaridan iborat. Suvda yashovchi itbaliqlarda yon chiziq organi bo’ladi.