6-MAVZU: SUDRALIB YURUVCHILAR ( REPTILIA) SINFI
(2 soat)
Reja:
1. Anamniya va amniotlarning morfologik va fiziologik belgilari
2. Reptiliyalar sinfining umumiy tavsifi
3. Hozirgi zamon reptiliyalarining sistematikasi
4. Reptiliyalarning kelib chiqishi va evolyutsiyasi.
amniota, protsel, atlas, atlant, epistrofey, rudiment, bronx,
Tayanch so’zlar:
metanefros, seroz parda, allantois, anamniya.
Sudralib yuruvchilar qushlar va sut emizuvchilar singari quruqlikda hayot
kechiradi. Ayrim vakillari ikkilamchi suvda yashashga o’tgan. Bu 3 ta sinf
vakillarining tuxumi ichki urug’lanadi va quruqlikda ko’payadi. Faqat ayrim sut
emizuvchilar suvda rivojlanadi. Ularning embrional rivojlanishida murtak parda
paydo bo’ladi.
Sudralib yuruvchilar – yuqori tabaqali umurtqalilarning yoki aminotalarning
birinchi tuban sinfidir. Gavdasida yaxshi ajralib turgan bo’yin bo’limi bor.
Aksariyat ko’pchiligida yaxshi rivojlangan besh barmoqli oyoqlari bo’ladi. Terisi
quruq bo’lib, epidermisi kuchli shoxlangan. Terisi shox tangachalar, qalqonchalar
yoki pantsir bilan qoplangan. Skeleti to’liq suyakdan tashkil topgan. Bosh
skeletining ensa qismida bitta ensa bo’rtmasi bor.
Tana umurtqalaridan qobirg’alar chiqib, ularning oldingi uchlari bilan qorin
tomonda qo’shiladi va ko’krak qafasini xosil qiladi. Oldingi miya yarim sharlari
yaxshi rivojlangan va ularning qopqog’ida kulrang modda bo’ladi. Nafas olish
organi bo’lib, umrbod o’pka xizmat qiladi va nafas olish akti ko’krak qafasining
kengayishi xamda torayishi natijasida yuzaga keladi.
Yuraklari uch kamerali lekin ko’pchiligining yurak qorinchasi to’liq
bo’lmagan parda bilan bo’lingan bo’ladi. Vena sinusi va arterial konuslari yo’q.
Ajratish organi bo’lib chanoq buyragi metanefros xizmat qiladi. Urug’lanish ichki,
taraqqiyoti metamorfossiz o’tadi. Yurak qorinchasida aralash qon bo’lganligi
sababli sudralib yuruvchilarning gavda temperaturasi o’zgaruvchan bo’lib, tashqi
muxit temperaturasiga bog’liq bo’ladi.
Sudralib yuruvchilarning tuzilishi tez kaltakesak –
Lacerta agilis
misolida
ko’rib chiqamiz.
Teri qoplag’ichlari. Amfibiyalarning teri qoplag’ichlaridan keskin farq qiladi
va xavo muxitida yashashga moslashgan belgilarga ega. Epidermisining tashqi
qavati shox tuzilmalar-tangacha va qalqonchalar bilan qoplangan. Bularning
shakli, soni va joylashishi sudralib yuruvchilarni aniqlashda katta ro’l o’ynaydi.
Kaltakesaklarning terisi tanaga yopishib turadi. Terida bezlar yo’q. Faqat
kaltakesakrlarning sonlarini ichki tomonida qator joylashgan son teshikchalar
bo’ladi. Bu teshikchalardan ko’payish vaqtida ipsimon moddalar eshilib chiqadi.
Skeleti deyarli to’liq suyakdan tashkil topgan bo’lib, umurtqa pog’onasi skeletiga,
bosh skeletiga, erkin oyoqlar skeletiga va ularning kamar skeletlariga bo’linadi.
77
Umurtqa pog’onasi to’rtta bo’limga bo’linadi: bo’yin, ko’krak, bel dumg’aza
va dum. Umurtqalarning tanasi oldingi tomonda botiq, keyingi tomonida bo’rtib
chiqqan (protsel) bo’ladi.
Kaltakesaklarning bo’yin bo’limida 8 ta umurtqa bo’lib, ulardan birinchi 2ta
umurtqasi xamma amniotalardagi singari o’ziga xos tuzilgan. Birinchi bo’yin
umurtqasi atlas yoki atlant deb ataladi. Atlasi suyak xalqa shaklida bo’lib, yupqa
pay bilan ustki va pastki qismiga bo’lib turadi. Ustki teshikdan orqa miya o’tsa,
pastki teshikdan ikkinchi bo’yin umurtqasi – epistrofeyning tishsimon o’simtasi
atrofida aylanadi.
Kaltakesakning ko’krak-bel bo’limlari 22 ta umurtqadan iborat. Ularning
xammasi qobirg’alar bilan tutashadi. Kaltakesakning to’shi tog’aydan tuzilgan.
Dumg’aza bo’limi ikkita umurtqadan iborat bo’lib, bularning ko’ndalang
o’simtalariga chanoq kamarining yonbosh suyaklari birikib turadi.
Dum bo’limi bir qancha umurtqalardan tashkil topgan. Dum umurtqalari
dumning uchiga borgan sari o’simtalarni yo’qotib, kalta-kalta suyakchalarga
aylanadi. Dum umurtqalarning tanasi yupqa pay bilan oldingi va keyingi
bo’limlarga ajralib turadi. Kaltakesaklar xaf tug’ilganda (dumdan ushlanganda
yoki dumi bosilganda) dumlarini shu joyidan uzib tashlab ketadi va qaytadan dum
tikalanadi.
Bosh skeleti koplovchi suyaklarning ko’pligi bilan xarakterlanadi va
suyaklar bosh skeletining yoni, tagi va ustini tashkil qiladi. Ensa teshigi atrofida
to’rtta ensa suyak, ikkita yon, bitta ustki va bitta asosiy ensa bo’rtmasi bor. Asosiy
ensa suyagiga oldingi tomondan asosiy ponasimon suyak qo’shilib turadi. Bu
suyak xamma aminotalardagi singari miya qutisining tagini, asosini tashkil qiladi.
Parasfenoid suyagi esa rudiment-qoldiq xolda bo’ladi. Eshitish organi atrofida
faqat bitta oldingi quloq suyagi bor. Miya qutisining ustidan tepa, peshona va
burun suyaklari, yon tomonidan jag’aro, ustki jag’, manglay oldi, yosh, ko’z usti,
ko’z orqa suyagi, tangacha, chakka, yonoq suyaklari qoplab turadi.
Tanglay kvadrat tog’ayining elementlaridan kvadrat suyagi xosil bo’ladi.
Qoplovchi suyaklardan tanglay, qanotsimon pog’onasimon suyaklar va sudralib
yuruvchilarga xarakterli bo’lgan ko’ndalang suyaklar bo’ladi. Pastki jag’ tishsimon
burchak va qo’shilish suyaklaridan tashkil topadi.
Erkin oyoqlar skeleti va ularning kamar skeleti amfibiyalarning shu
skeletlaridan unchalik printsipial farq qilmaydi, faqat tish suyagining ustida tish
usti suyagi bo’ladi.
Muskul sistemasi. Muskul sistemasi yaxshi takomillashgan bo’lib,
muskullarning metamer joylashishi yo’qolib ketadi. Xamma amniotalardagi singari
qobirg’alararo muskul yuzaga keladi va bu muskul nafas olish mexanizmida katta
rol o’ynaydi.
Nerv sistemasi va sezuv organlari amfibiyalarga nisbatan yaxshi rivojlangan.
Oldingi miya yarim sharlari nisbatan katta va qopqog’ida kul rang modda bor.
Oraliq miya ustki tomonidan ko’rinmaydi. Kaltakesakda yaxshi rivojlangan
va tuzilishi jixatidan ko’zga o’xshagan tepa organi bo’ladi. Bu organ yoruqlikni
sezadi. Miyacha kuchli rivojlangan.
78
Xid bilish organi o’rta qismida xidlov organi bo’limlariga bo’linganligi
xarakterlidir.
Eshituv organi ichki va o’rta quloqdan iborat. Ko’zlarida xarakatchan
qovoqlar bo’ladi. Ko’zning oldingi burchagida o’rta qovoq xam bor.
Ovqat xazm qilish organlari. Kaltakesaklarning ovqat xazm qilish yo’li
og’iz bo’shlig’idan boshlanadi. Og’iz bo’shlig’ining tagida xarakatchan muskulli
til joylashadi. Og’iz bo’shlig’i nisbatan uzungina qizilo’ngachga va oshqozonga
ochiladi. Oshqozondan boshlangan ichak ingichka va yo’g’on ichaklarga bo’linadi.
Bularning chegarasida qo’richak kurtagi bor. Jigarning ut suyuqligi va oshqozon
osti bezlarining chiqarish yo’llari ingichka ichak bo’shlig’iga ochiladi.
Nafas olish organlari. Nafas olish yo’llari ko’proq takomillashganligi bilan
amfibiyalarning nafas olish yo’llaridan farq qiladi. Xiqildoq teshigi traxeyaga
ochiladi. Traxeya talaygina tog’ay xalqalaridan iborat bo’lib, oxirida ikkita
bronxga bo’linadi. Bronxlar xaltasimon o’pkalarga kiradi. Nafas olish akti ko’krak
qafasining kengayishi va torayishi yo’li bilan sodir bo’ladi, bu qovurg’alarning
xarakati tufayli yuzaga keladi.
Sudralib yuruvchilarda boshqa amniotalardagi singari teri orqali nafas olish
bo’lmaydi.
Qon aylanish organlari. Yuragi uch kamerali yurak qorinchasi o’rtasidan
parda bilan ikki qismga bo’linadi. Lekin parda bo’lma va qorincha orasidagi
to’siqqa yetib bormaydi.
Arterial sistemasida o’zgarishlar yuz beradi. Avvalo yurak qorinchasidan
mustaqil xolda uchta qon tomir chiqadi. Yurak qorinchasining chap qismidan o’ng
aorta yoyi chiqadi. O’ng aorta yoyidan uyqu va o’mrov osti arteriyalari chiqadi.
Yurak qorinchasining o’rta qismidan chap aorta yoyi chiqib, yurakning pastida
o’ng aorta yoyi bilan qo’shiladi va orqa aortani xosil qiladi. Nixoyat, yurak
qorinchasining o’ng qismidan o’pka arteriyasi chiqadi va venoz qonni o’pkalarga
olib boradi.
Gavdaning keyingi qismidan venoz qon dum, chanoq va son venalariga
yig’iladi. Bularning bir qismi buyraklarga kirib, buyrak sitemasini xosil qiladi.
Qolgan venoz qon qorin venasiga yig’iladi, jigarda jigar qopqa venasini xosil
qiladi. Jigardan venoz qon keyingi kovak venaga quyiladi. Keyingi kovak vena
o’ng yurak bo’lmasiga quyiladi.
Gavdaning bosh qismidan venoz qon juft bo’yinturuq venaga yig’iladi va
oldingi oyoqlardan o’mrov osti venalariga to’planadi. Bular qo’shilib, juft oldingi
kovak venani xosil qiladi. Oldingi kovak venalar xam o’ng yurak bo’lmasiga
quyiladi.
Ajratish organi bo’lib juft chanoq buyragi-metanefros xizmat qiladi.
CHanoq buyraklaridan bir juft siydik yo’llari chiqadi. Siydik yo’llari orqa
tomonidan kloaqaga ochiladi. Qorin tomondan kloaqaga siydik pufagi ochiladi.
Ko’payish organlari. Jinsiy bezlari tana bo’shlig’iga umurtqa pog’onasining
yon tomonidan joylashadi. Erkaklarning ko’payish organi oval tangacha shaklida
bo’ladigan juft urug’donlardan iborat. Urug’donlardan kanalchalar chiqib:
79
urug’don xosil qiladi. Bu urug’ yo’liga aylanadi. Kaltakesaklarning kloakasining
orqa devori bo’rtib, kopulyativ organ xosil qiladi.
Urg’ochi kaltakesakning tuxumdonlari bel umurtqalarining ostida
joylashadi. Tuxum yo’lining oldingi uchi tana bo’shlig’iga, keyingi uchi esa
kloakaga ochiladi.
Urug’langan tuxum oq moddasining yo’qligi bilan qushlar tuxumidan farq
qiladi. Tuxumda qattiq po’stloq xam bo’lmaydi. Tuxum terisimon parda bilan
qoplangan. Urug’lanishi ichki.
Kaltakesaklarning embrionlarini atrofini o’rab oladigan xamda embrion
ustida bir biriga qo’shilib ketadigan amnion bilan seroz pardasi va allantoius pufagi
xosil bo’ladi. Bu burma keyingi qarab o’sadi va zarodishni o’rab oladi. Natijada:
amnioning ichida amnion bo’shlig’i va amnion suyuqligi xosil bo’ladi. Amnion
bo’shlig’i zarodish uchun muxit bo’lib xizmat qiladi. Amnion bilan bir vaqtda
allantoius xam xosil bo’ladi. Allantoius zarodish uchun xam nafas olish xam siydik
pufagi bo’lib xizmat qiladi. Bu qobiqlar tuxumni mexanik ta’surotlardan qurib
qolishdan saqlaydi.
Xozirgi zamon sudralib yuruvchilar to’rtta turkumga bo’linadi.
1. Xartum boshlilar turkumi – Rhynchocephalia. Bu turkum o’z ichiga eng
qadimgi sudralib yuruvchilarning shu kunga qadar yashab kelgan yagona turini-
gatteriyani oladi. Gatteriya katta kaltakesakka o’xshaydi va bo’yi 75 sm gacha
yetadi. Gavdasining ustida uchburchak shaklidagi shox palstinkalar qator bo’lib
joylashadi. Umurtqasiz amfitsel tipda bo’ladi. Umurtqalarning orqasida xorda
saqlanadi. Tepa ko’zi yaxshi rivojlangan. Nog’ora bo’shlig’i va nog’ora pardasi
yo’q. Kopulyativ organi bo’lmaydi, bu sudralib yuruvchilar ichida yagona xol.
Gatteriya yer yuzida faqat yangi Zellandiya va unga yaqin orollarda tarqalgan.
Kam harakatchan va kechasi hayot kechiruvchi hayvonlar hisoblanadi. Albatros va
boshqa okean qushlari bilan yer kovaklarida yashaydi. Hasharot va chuvalchanglar
bilan ovqatlanadi. 8-12 ta tuxumi 12 oy davomida rivojlanadi. 20 yilda jinsiy
yetiladi.
2. Tangachalilar turkumi – Squamata. Tangachalilar xozirgi sudralib
yuruvchilarning eng ko’p sonli gruppasidir. Bularning har xil tangacha bilan
qoplangan kvadrat suyagi miya qutisi skeleti bilan harakatchan qo’shiladi.
Tuxumlarida oqsil bo’lmaydi va peregamentsimon parda bilan qoplangan.
Tangachalilar turkumi uchta kenja turkumga bo’linadi.
Kaltakesaklar kenja turkumi – Lacertilia. Bularning tashqi ko’rinishi xilma-
xildir. Ko’pchilik tangachalilarning oyoqlari bo’lsa, ularning ichida oyoqsizlari
ham bor. Lekin oyoqsiz kaltakesaklarda ilonlardagiga qarshi o’laroq to’sh suyagi,
oyoq kamari, harakatchan ko’z qovoqlari va nog’ora pardasi bo’ladi.
Kaltakesaklarning ko’pchiligi Rossiyaning janubiy rayonlarida yashasa, tirik
tug’uvchi kaltakesak bilan tez kaltakesak o’rta va shimoliy mintaqalarda tarqalgan.
O’rta Osiyo cho’llarida har xil to’garak boshlilar, kechasi aktiv hayot kechiradigan
gekkonlar, kulrang echkemar, agamalar va boshqalar yashaydi.
Ilonlar kenja turkumi – Ophidia yoki Serpentis. Gavdasi har xil tsilindr
shaklida bo’lib, deyarlik qismlarga bo’linmagan. Oyoqlari yo’q. qovoqlari o’zaro
80
qo’shilib ketib, yupqa parda hosil qiladi. Nog’ora pardasi yo’q. O’pkasi toq,
buyraklari lentasimon cho’ziq. Jag’ apparatining suyaklari (tanglay, qonotsimon va
tangachasimon) o’zaro harakatchan qo’shiladi. SHu sababli ilonlar o’z o’ljalarini
butunlay yutadi. Bo’g’ma ilonlar o’ljasini gavdasi bilan o’rab olib bo’g’adi.
Zaxarli ilonlar esa o’ljasini zaxari bilan o’ldiradi. Zaxarli ilonlar ustki jag’ining
ikkita tishi kattaligi bilan boshqa tishlaridan farq qilib turadi va yuqori jag’
suyalariga o’rnashgan bo’ladi. Zaxarli tishlar jag’ ochilganda ustki jag’ga vertikal,
yopilganda esa uni uchi orqa tomonga qaratiladi. Qora ilonlarning zaxar
tishlarining pastki yuzasida nov bo’ladi. Zaxar shu nov va kanallardan ilon
chaqqanda oqib chiqadi. Zaxar maxsus ustki jag’ bezlari tomonidan ishlab
chiqiladi. Odam uchun ko’z oynakli, qora chinqiroq ilonlarning chaqishi juda
xavflidir. Bu ilonlar Respublikamizning cho’l va tog’ rayonlarida tarqalgan.
Rossiya qizil kitobiga 19 tur kaltakesak va 16 tur ilonlar kiritilgan. Bular qrim
gekkoni, turkman gekkoni, xantov to’garak boshi, bo’z echkiemar, turk
kaltakesagi, Zakavkaziya chipor iloni, O’rta Osiyo ko’z oynakli iloni, kichik Osiyo
iloni va boshqalar kiradi.
Xameleonlar kenja turkumi – Chameleontes. Bular daraxtda yashashga
moslashgan sudralib yuruvchilardir. Panjalari ombir shaklida, dumlari uzun va
ilmoqli gavdasi yon tomonidan qisilgan. Ko’zlari katta-katta va harakatchan. Bir-
biriga bog’liq bo’lmagan xolda o’ljasini hasharotlarni axtaradi. Xameleon tashqi
muxitga qarab rangini o’zgartira oladi. Xameleonlarning kattaligi 3-5 sm, dan 50-
60 sm, gacha bo’ladi. Bular Madagaskar orolida, Afrikada, Tropik Osiyoda va
Ispaniyada yashaydi.
3. Toshbaqalar turkumi-Chelonia. Xozirgi zamon sudralib yuruvchilari
ichida
toshbaqalar
muhitga
moslashgan
gruppadir.
Bularning
asosiy
xususiyatlaridan biri tanasi ichiga joylashgan suyak qalqonlarining bo’shlig’i
hisoblanadi. Boshi, bo’yni va oyoqlari xavf tug’ilganda dumi ma’lum darajada
qalqon ichiga tortiladi. Qalqon yoki pantsiri ustki bo’lim, karpaksdan va pastki
bo’lim, plastrondan tashkil topgan. Karpaks teri hisobidan rivojlangan suyak
plastinkalar hamda qobirg’alar va umurtqalarning asosiy qismini qo’shilishidan
hosil bo’lsa, plastron qoplovchi suyak plastinkalar to’sh va o’mrov yupqa shox
plastinkalar bilan qoplangan. Bosh skeletida ma’lum darajada ikkilamchi suyak-
tanglay hosil bo’ladi. Jag’larda tishlari bo’lmaydi. Jag’ suyaklari qirrasi o’tkir
shox-qin bilan qoplangan. Og’iz bo’shlig’ining tagi goh ko’tarilib, goh tushib
havoni tortishda nasos rolini o’ynaydi. Nafas olish mexanizmi bo’yin va
oyoqlarning harakati orqali ham yuzaga keladi, chunki toshbaqalarda ko’krak
qafasi yo’q.
Toshbaqalar asoan nam tropik oblastlarda va jazirama zonalarda tarqalgan.
Tinch va Hind okean orollarida og’irligi 200 kg ga yetadigan fil toshbaqasi
yashaydi. O’rta Osiyo cho’l toshbaqasi, Qrim va Kavkazda botqoq toshbaqalari
tarqalgan. Bular yashirin bo’yinli toshbaqalar gruppasiga kiritiladi. Og’irligi 456
kg, gacha boradigan sho’rva yoki yashil toshbaqa hamda undan kichik karetta
tropik dengizlarda yashaydi. Bularning oyoqlari eshkakga aylangan va qalqon
ichiga tortilmaydi. Bular dengiz toshbaqalari deyiladi. Uzoq SHarq va Xitoyda,
81
Ussuriy o’lkasida yumshoq terili toshbaqa yashaydi. Bularda shax pdastinka
bo’lmaydi. Suyak plastinkalari ancha kichik bo’lib teri ostida joylashadi.
4. Timsoxlar turkumi – Crocodilia. Timsoxlar xozirgi zamon sudralib
yuruvchilari ichida eng yuqori taraqqiy etgan gruppa hisoblanadi va suv muhitida
yashashga moslashgan, orqa oyog’ining barmoqlari orasida suzgich pardasi
bo’ladi. gavdasi shox qalqonlar bilan qoplangan. Bu qalqonlarning tagida suyak
plastinkalari joylashadi. Tishlari jag’ oraliq, yuqori jag’ va tish suyaklaridan xuddi
sut emizuvchilardagidek chuqurchalarda joylashadi. Jag’ oraliq yuqori jag’
suyaklarining qo’shilishidan ikkilamchi suyak tanglay hosil bo’ladi. Ikkilamchi
tanglay og’iz bo’shlig’ini ustki burun xalqum va ostki bo’limlariga ajratib turadi.
Yurak qorinchasi to’liq ikki qismga bo’lingan. Yuragi to’rt kamerali. Lekin
chap yurak qorinchasidan chiqqan o’ng aorta yoki (arteral qon) o’ng yurak
qorinchasidan chiqqan chap aorta yoki (venoz qon) o’zaro qo’shiladi. Xozirgi
timsoxlarning 25 turi ma’lum. Bular tropik mamlakatlarning daryo, ko’l va
botqoqliklarida yashaydi. Bularga tipik vakil qilib, bo’yi 10 m ga yetadigan Nil
timsoxi, Hindiston daryolarida yashaydigan uzun tumshuqli gavial, Amerikada
yashovchi aligatorlar va kaymanlar kiradi.Timsoxlar suvda yashovchi va suv
qirg’og’iga yaqinlashgan hayvonlar bilan ovqatlanadi. Qimmat baho terisi va
go’shti uchun ovlanadi.
Kuruklikda yashovchi Umurtqalilar devon davrida paydo bo’lgan Ular
qalqonboshli amfibiyalar, ya’ni stegotsefallar bo’lgan Ular sero’simlik havzalarda
va suvda urchigani tufayli xayoti suv bilan chambarchas bog’liq bo’lgan. Suv
xavzalaridan uzoqdagi joylarni egallash organizmda jiddiy o’zgarishlarni talab
qilgan: jumladan, tanasini qurib ketishdan muxofaza qilish, atmosfera kislorodi
bilan nafas olish, kattiq substratda xarakat qilish va xatti-harakatning
murakkablashuvi quruqlikda urchishga moslashishning ahamiyati ham kam
bo’lmagan. Bu esa yangi xayvonlar guruxining paydo bo’lishi uchun muxim
omillardan xisoblangan.
Bundan tashqari, karbon davrining oxirlarida tabiiy holatning keskin
o’zgarishi natijasida iqlim xilma-xillashgan, turli-tuman o’simliklar rivojlangan va
ular suv havzalaridan ancha uzoqda xam tarqalgan. SHunga ko’ra traxeya bila
nafas oluvchi bo’rimoyoqlilar ham keng tarqalgan. Reptiliyalar evolyutsiyasi
nihoyatda tez avj olib borgan Perm davri oxiridan ancha ilgari ular
stegotsefallarning ko’pini siqib chiqargan. Yangi sharoitda yashash imkoniyatiga
ega bo’lgan reptiliyalar yangi muhitda nihoyatda turli-tuman sharoitga duch
kelgan. SHunday turli-tuman sharoit ta’sirida va quruqlikda boshqa hayvonlar
tomonidan deyarli raqobat bo’lmaganligi natijasida keyingi vaqtlarda reptiliyalar
o’sib rivojlanishi tezlashgan. Ular quruqlikka moslanish imkoniyatiga ega bo’lishi
bilan bir qatorda shu sharoitga moslanishga majbur bo’lgan ham. Keyinchalik
bulardan ko’plari suv sharoitiga ikkilamchi moslanishga muvaffaq bo’lgan.
Ayrimlari xavo xayvonlariga aylangan. Reptiliyalarning moslanish tufayli
o’zgaruvchanligi hayratga soluvchi darajada edi. Mezozoy erasi to’liq ravishda
reptiliyalar erasi deb hisoblanadi.
Birlamchi reptiliyalar. Eng qadimgi reptiliyalar — kotilozavrlar yuqori
82
toshko’mir davrining qatlamlaridan ma’lum. Ular qator belgilari bilan
stegotsefallarga juda yaqin. Jumladan, ko’plarida bitta dumg’aza umurtqasi bo’lib,
bo’yin qismi yaxshi rivojlanmagan, yelka kamarida faqat baliqlarga xos bo’lgan
teri suyagi — kleytrum bo’lgan. Bosh suyagi yaxlit suyak qutisi shaklida bo’lib,
unda faqat ko’z, burun va tepa organlari uchun teshik bo’lgan (shuning uchun ham
bu guruh butun bosh suyaklilar deb ataladi). Oyoqlari kalta va ixtisoslashgan.
Uncha keng tarqalmagan kotilozavrlar orasida SHimoliy Amerikaning perm
davri qatlamlaridan topilgan eng soddasi seymuriyadir. U SHimoliy Dvinaning
perm qatlamlaridan ham ularga yaqin formalar topilgan. Bular mayda hayvonlar
bo’lib, tanasining uzunligi 0,5 m. Shimoliy Dvinadan V. P.Amalitskiy tomonidan
topilgan ancha yirik pareyazavrlar ning ko’p qoldig’i topilgan. Bularning uzunligi
3 m bo’lgan. Kotilozavrlarning ko’pchiligi o’simliklar, ayrimlari mollyuskalar
bilan oziqlangan. Kotilozavrlar permning o’rtalarida keng tarqalgan. Ayrim
vakillari perm oxirigacha yashab, triasda bu gruppa yo’qolib ketib, ular o’rnini
kotilozavrlarning turli turkumlaridan paydo bo’lgan, murakkab tuzilgan va
ixtisoslashgan reptiliyalar guruxi egallagan.
Reptiliyalar evolyutsiyasining keyingi davridagi o’zgarishlar tarqalish va
urchish davrlarida ular duch kelgan muhit sharoitiga bog’liq. Ko’pchilik guruxlari
xarakatchan bo’lib, ularning skeleti yengillashgan va mustahkamlashgan.
Reptiliyalar kundan-kunga turli-tuman oziq iste’mol qilgan. Oziq ovlash usullari
ham o’zgargan. SHu sababdan xarakat organlari, o’q skeleti, bosh suyagi tubdan
o’zgargan. Aksariyatida xarakat organlari uzaygan, dumg’aza suyagi ikki yoki
ko’proq chanoq umurtqalari bilan qo’shilgan. Yelka kamarida kleytrum suyagi
yo’qolgan.
Yaxlit bosh pantsiri qisman reduktsiyalashgan. Jag’ apparatining muskullari
yanada differentsiyalashganligi tufayli bosh suyagining chekka suyagida
chuqurcha va uni ikkiga bo’luvch murakkab muskul sistemasini biriktiruvchi
ko’prikcha yoy paydo bo’lgan.
Quyida reptiliyalarning nihoyatda xilma-xilligini, ularning turli sharoitga
moslashuvini kursatuvchi va xozirgi gruhlari bilan taqqoslash imkonini beruvchi
guruhlari bilan tanishamiz.
Dastlabki kaltakesaklar tuban reptiliyalar guruhlaridan biri bo’lib, bosh
suyagida ikkita yonoq suyagi bo’lgan. Tishlari, amfibiyalardagi singari, faqat jag’
suyaklarida emas, balki tanglayda ham joylashgan. Umurtqalari, baliqlar va tuban
amfibiyalarniki singari, amfitsel bo’lgan. Ularni tashqi qiyofasi yirik kaltakesakka
o’xshagan. Eng qadimgi vakillari perm davri qatlamlaridan ma’lum. Triasda
xartumboshlilarning vakillari paydo bo’lib, ularning turlaridan biri bo’lgan
gatteriya yangi Zelandiyada saqlanib qolgan.
Psevdozuxiyalar extimol, birlamchi kalta kaltakesaklar bilan bir tomirdan
kelib chikqan. Ular dastlab trias boshida paydo bo’lgan. Umumiy qiyofasi va
kattaligi bilan qaltakesaklarga o’xshash bo’lgan. O’ziga xos tuzilish belgilari:
tishlari maxsus chuqurchalarda joylashishi, orqa oyoqlari oldingi oyoqlariga
nisbatan yaxshi rivojlanganligida va ular faqat yurishda foydalanilganligida
ko’rinadi. Shuning uchun ham dumg’aza suyagi va orqa oyoq skeletining pastki
83
qismlari uzaygan. extimol, aksariyati daraxtda yashagan. Masalan, ornitozuxiy.
Psevdozuxiyalar timsohlar, pterozavrlar, dinozavrlarga yaqin bo’lib, ularning
ajdodlari bo’lishi mumkin. Nihoyat ptsevdozuxiyalardan qushlarning ajdodlari
paydo bo’lgan, deyishga asos bor.
Timsoxlar triasning oxirlarida paydo bo’lgan. Yura davrida yashagan
timsohlar, haqiqiy suyak tanglayi bo’lmasligi va ichki bo’run teshiklari tanglay
suyaklari orasiga ochilishi bilan hozirgi timsohlardan tubdan farq qilada.
Umurtqalari hali amfitsel bo’lgan. Bo’r davrida haqiqiy suyaq tanglayli protsel
tipdagi umurtqaga ega bo’lgan, xozirgi tipdagi timsohlar yashagan. Aksariyati
chuchuk suvlarda yashagan bo’lsa ham, dengizda yashovchilari ham bo’lgan.
Qanotli kaltakesaklar mezozoy davrida yashagan reptiliyalarning ajoyib
moslanishga ega bo’lgan guruhi. Ular nihoyatda o’ziga xos tuzilgan uchuvchi
hayvonlar bo’lgan. Tana biqinlari va oldingi oyoqlarning uzun to’rtinchi
barmoqlari bilan tutashgan teridan hosil bo’lgan qanoti uchishga hazmat qilgan.
Keng to’sh suyagida yaxshi rivojlangan taroq (kil) bo’lgan. Qushlardagi
singari bosh suyaklari tez (barvaqt) o’zaro tutashgan, ko’p suyaklar germetik
bo’lgan. Ba’zi turlarining uzun tumshurg’larida tishlar bo’lgan.
Dumining uzunligi va qanotining shakli o’zgarib turgan. Ba’zilarining
(ramforinxlarning) qanoti uzun va ingichka, dumi ham uzun bo’lgan. Ular
sirg’anib, ko’pincha mo’ljal olib uchgan. Pterodaktiliyalarining esa qanoti keng,
dumi nihoyatda kalta bo’lgan. Ular qanot qoqib uchgan. Pterozavrlar qoldig’i
yaqin joylarda yashagan, deb faraz qilish mumkin. Ular baliqlar bilan oziqlangan,
xatti-harakati chaykalar va krachkalarnikiga yaqin bo’lgan. Kattaligi bir necha
santimetrdan to bir metrgacha, xatto undan kattaroq bo’lgan. Pterozavrlar yura
davrida avj olib rivojlangan. Ayrim turlari bo’r davrida ham ma’lum.
Dinozavrlar psevozuxiylarning trias boshidan to bo’r davri oxirigacha
yashagan oxirgi tarmog’i. Bular reptiliyalarning eng ko’p va turli-tuman guruhi.
Dinozavrlar orasida tanasi bir metrdan kalta bo’lgan mayda xayvonlar bilan bir
qatorda uzunligi 30 m keladigan gigantlari ham bo’lgan. Bularning ba’zilari faqat
orqa oyog’ida, ba’zilari to’rt oyoqlab yurgan. Tana qiyofasi ham nixoyatda turli-
tuman bo’lgan. Xammasining boshi kichik bo’lib, orqa miya, dumg’aza oldida,
xajmi bosh miyadan ancha kattaroq shish (kengayish) paydo qilgan. Dinozavrlar
psevdozuxiyalardan ajralishining eng avvalgi davridayoq o’zaro parallel
rivojlangan ikki tarmoqqa ajralgan. Ularning xarakterli belgilari bel kamarining
to’zilishida bo’lib, ular qush chanoqlilar va kaltakesak chanoqlilar deb atalgan.
Kaltakesak chanoqlilar dastavval orqa oyoqlarida sakrab yuruvchi yirtqich
hayvonlar bo’lgan. Oldingi oyoqlari oziq tutish vazifasini bajargan. Uzun dumi
ham tayanch vazifasini o’tagan. Keyinchalik to’rt oyoqlab yuruvchi yirik o’txur
formalari paydo bo’lgan. Bularga yerda yashagan eng katta umurtqali hayvonlar
kiradi. Masalan, brontazavrning uzunligi 20 m, diplodokniki 26 m bo’lgan. Gigant
kaltakesak chanoqlilar yumshoq suv o’simliklari bilan oziqlanuvchi, yarim suv
sharoitida yashaydigan xayvonlar bo’lgan.
Qo’sh chanoqlilar chanog’i qush chanog’iga o’xshagan uzun bo’lganligi
uchun shunday nom olgan. Dastavval ular faqat uzun orqa oyoqlarida yurgan.
84
Keyinchalik esa birmuncha teng rivojlangan orqa oyoqlarida yura boshlagan. Ular
faqat o’simliklar bilan oziqlangan. Bular orasida balandligi 9 m bo’lgan, faqat orqa
oyoqdarida yuruvchi iguanodonlarni eslatib o’tamiz. Ularning terisida pantsir
bo’lmagan. Tritseratops karkidonlarga o’xshash bo’lib, tumshug’i uchida kichkina
shoh, uning orqasida esa ikkita, katta shox joylashgan. Tanasining uzunligi 8 m
gacha bo’lgan Stegozavr nihoyatda kichik boshli bo’lib, uning orqasida ikki qator
baland shox plastinkalar joylashgan. Uning uzunligi besh metrga yaqin bo’lgan.
Dinozavrlar butun yer yuzasida tarqalgan bo’lib, nihoyatda xilma-xil
sharoitda yashagan. Ular cho’llar, o’rmonlar va botqoqliklarda tarqalgan. Ba’zilari
(masalan, traxodontlar) yarim suv sharoitida yashagan. SHubxasiz, mezozoy
erasida dinozavrlar reptiliyalarning hukmron guruxi bo’lgan. Ular trias davrida
paydo bo’lib, bo’r davrida avj olib rivojlangan. SHu davrning oxirida qirilib
ketgan.
Hozirgi eng keng tarqalgan tangachalilarning tarixi uncha ayon emas.
Extimol, kaltakesaklar yuqori yurada paydo bo’lib, bo’r davrida bu kenja
turkumning nisbatan turli-tumanligi yaqqol ko’rinadi. Ilonlar boshqa hamma
reptiliyalardan keyin rivojlangan. Ular, shubhasiz, bo’r davrida kaltakesaklarning
bir tarmog’i sifatida paydo bo’lgan. Tangachalilar uchlamchi davrda, ya’ni
reptiliyalarning ko’p guruhlari qirilib ketgandan keyin avj olib rivojlangan.
Toshbaqalar bevosita kotilozavrlardan kelib chiqqan reptiliyalarning eng
qadimgi guruxidir. Eunotozaur ularning bevosita ajdodi bo’lib hisoblanadi. Bu
orqa qaqoniga o’xshash shakl hosil qiluvchi kalta va juda keng qovurg’ali
kaltakesakka o’xshash kichik hayvon. Ularning qorin qalqoni bo’lmagan. Tishlari
bo’lgan. Triasda yaxshi rivojlangan pantsirli haqiqiy toshbaqalar paydo bo’lgan.
Biroq ularning boshi va oyoqlari xali pantsir ichiga tortilmagan. Jag’larida shox
qin (qoplag’ich) va shu bilan bir qatorda tanglayida tishlar ham bo’lgan. Mezozoy
erasidagi toshbaqalar quruqlikda yashovchi va yer qazuvchi xayvonlar bo’lgan.
Faqat keyinchalik ayrim guruhlari suv sharoitiga moslashib pantserini yo’qotgan.
Toshbaqalar triasdan boshlab xozirgacha o’z xossalarini saqlab qolgan. Ular
boshqa reptiliyalarni nobud qilgan barcha sinovlardan o’tib, xozirgi vaqtda ham
mezazoydagidek ravnaq topgan.
Ixtiozavrlar suv sharoitiga ancha yaxshi moslashgan reptiliyalardir.
Mezazoyda ixtiozavrlar hozirgi kitsimonlar egallagan joyni egallagan. Ularning
delfinlar bilan bo’lgan konvergent o’xshashligi taajjublanarlidir. Ular duksimon
bo’lib, uzun tumshuqli va ikki pallali so’zgichi bor. Juft xarakat organlari ko’rakka
aylangan bo’lib, orqa oyoqlari va chanog’i rivojlanmagan. Barmoqlari uzun bo’lib,
ba’zilarida barmoqlar soni 8 tagacha bo’lgan. Terisi yalang’och bo’lgan.
Tanasining o’lchami 1 m dan 14 m gacha bo’lgan. Ixtiozavrlar faqat suvda yashab,
baliqlar, ba’zan esa umurtqasizlar bilan oziqlangan. Ular tirik tug’ishi aniqlangan.
Ixtiozavrlarning paydo bo’lishi trias davriga to’g’ri keladi. Bo’r davrida ular qirilib
ketgan. Ularning boshqa reptiliyalar bilan genetik munosabati aniqlanmagan.
Pleziozavrlar mezozoy erasida yashagan, dengiz hayotiga maxsus
moslashgan reptiliyalarning ikkinchi guruxidir. Ixtiozavrlar tanasini, ayniqsa dum
qismini qimirlatib xarakatlangan. Suzgichlari rul vazifasini bejargan.
85
Pleziozavrlarning tanasi keng bo’lib, dumi nisbatan kam rivojlangan.
Kichkina boshini ko’taruvchi yaxshi rivojlangan bo’yni bilan ular ixtiozavrlardan
farq qilgan Tanasining uzunligi 50 sm dan 15 sm gacha bo’lgan. Extimol, hayot
kechirishi ham boshqacha bo’lgan. Har holda ko’pi suv qirg’oqlarida yashagan.
Baliqlar va mollyuskalar bilan oziqlangan. Pleziozavrlar triasning boshida paydo
bo’lgan. Bo’r davrining oxirlarida qirilib ketgan.
Yirtqichsimonlar ulardan sut emizuvchilar paydo bo’lgan guruh sifatida juda
ham qiziqarlidir. Bular reptiliyalarning eng qadimgi guruxlaridan biri ularning
paydo bo’lishi toshko’mir davriga to’g’ri keladi, perm davrida ular ancha ko’p va
xilma-xil bo’lgan.
Ular birlamchi dinozavrlar paydo bo’lganidan ancha ilgari gullab-
rivojlangan. Kotilozavrlar ularning asosiy ajdodi bo’lgan. Pelikozavrlar turkumiga
mansub bo’lgan sodda yirtqichsimonlar hali kotilozavrlarga nihoyatda yaqin
bo’lgan. Ularda umurtqalar ikki tomondan botiq bo’lib, yaxshi saqlangan qorin
qovurg’alari bo’lgan. Biroq tishlari alveolalarda joylashgan bo’lib, miya qutisining
iyak qismida, boshka reptiliyalarda bo’lmagan chuqurcha bo’lgan. Ular tashqi
ko’rinishidan kaltakesaklarga o’xshash bo’lib, 1—2 m uzunlikda bo’lgan.
Ba’zilarida uncha yaqqol bo’lmasa-da tishlar differentsiyalangan.
Permning o’rtalarida pelikozavrlarni ularga nisbatan ancha takomillashgan
yirtqich tishlilar siqib chiqargan. Ularning tishlari yaqqol differentsiyalashgan
bo’lib, ikkilamchi suyak tanglayi bo’lgan. Yagona ensa bo’rtmasi ikkiga bo’lingan.
Pastki jag’i asosan tish suyagidan iborat bo’lgan harakat organlarining xolati ham
o’zgargan. Tirsak orqaga, tizza esa oldinga qaratilganligi uchun oyoqlar
reptiliyalardagi singari yon tomonga qarab emas, balki tana ostida joylashadi.
Skeletda sut emizuvchilarga xos bo’lgan ko’p belgilar paydo bo’ladi. Perm davrida
yashagan yirtqichsimonlar orasida qiyofasi va yashash xolati juda turli-tuman
reptiliyalar bo’lgan.
Boshqalari o’simliklar yoki aralash oziq bilan oziqlangan. Ixtisoslashgan
guruhlar sut emizuvchilarga yaqin turadi. Ular orasida ancha takomillashgan
belgilarga ega bo’lgan tsinognatusni ko’rsatish mumkin. Darranda tishlilar trias
davrida hali ko’p bo’lgan. Biroq yirtqich dinozavrlar paydo bo’lishi bilan ular
yo’qolib ketgan. Keltirilgan ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, reptiliyalarning
aksariyat katta sistematik guruxlari kaynozoyda qirilib ketgan. Kaynozoyning
boshigacha yashab qolgan reptiliyalar mezozoydan qolgan achinarli guruhlardir.
Bu holatning sodir bo’lishi faqat umumiy shakllarda aniqlangan. SHuni qayd qilish
lozimki mezozoyda yashagan reptiliyalarning aksariyati nixoyatda ixtisoslashgan
bo’lgan. Ularning hayotchanligi nihoyatda o’ziga xos sharoit bo’lishini talab qilar
edi. SHuning uchun ham bir tomonlama moslanish reptiliyalarning qirilib ketishiga
sabab bo’lgan, deb tushunish kerak.
Reptiliyalarning ayrim guruhlari butun mezozoy erasida va paleozoyning
oxirida qirilib ketganligi ko’zatilgan bo’lsada, bu holat ayniqsa mezozoy oxirida,
xuddi bo’r davri oxirida kuchli bo’lgan. Bu qisqa davr ichida mezozoy erasidagi
sudralib yuruvchilarning aksariyati qirilib ketgan. Agar mezozoy erasini
reptiliyalar erasi deb atasak bu eraning oxirini reptiliyalar qirilib ketishi asri deb
86
atasak bo’ladi.
Yuqorida aytilganlar bilan bir qatorda bo’r davrida ob-xavo va landshaftda
muhim o’zgarishlar bo’lganligi ham qayd qilingan. Bu holat tog’ paydo
bo’lishining alp bosqichi deb ataladi, u quruqlik va dengizning qayta bo’linishi, yer
po’stlog’ining harakatiga bog’liqdir. Bu davrda shakllangan muhit keskin
o’zgargan. Bu faqat iqlimning, yer orografiyasining o’zgarishinigina emas, balki
butun jonsiz tabiatni o’z ichiga oladi. Bo’r davrining o’rtalarida sagovniklar va
ninabarglilar o’rnini yopiq urug’li o’simliklar egallaganini aytib o’tish kifoya.
Dostları ilə paylaş: |