A. A. Ibragimov, V. U. Xo’jayev, O. M. Nazarov bioorganik kimyo

 

---

218 
6.7.Boshqa quyi molekulyar tabiiy birikmalar to’g’risida 
umumiy tushuncha. Pestitsidlar va o’stiruvchi moddalar. 
Reja 
1. Prostaglandin va tromboksanlar. 
2. Yuvenil gormonlar. 
3. Feromonlar. 
4. Pestitsidlar va o’stiruvchi moddalar. 
 
Tayanch iboralar
:
prostaglandin, tromboksan, yuvenil 
gormonlar, feromonlar, pestitsidlar, o’stiruvchi moddalar. 

Muammoli vaziyat
:
Kapalaklar tarkibidan ajratib olingan 
lpidsimon feromonlarning xiral markazlari sonini aniqlang. 
Javobingizni asoslab bering.

Prostaglandin
va 
tromboksan
lar lipid qatori biorgeulyatorlar 
qatoriga kiradi. Ular polien kislotalarni oksidlangan hosilalari bo’lib 
uglevodorod zanjirida besh yoki olti a’zoli halqa tutadi. 
Sutemzuvchilarning barcha to’qimalarida mavjud bo’lib, turli xil 
fiziologik faollikni namoyon qiladi. Biologik stimul(turtki)ga javoban 
hujayra ichidagi fermentlar ishtirokida sintezlanadi. Sintezlangan joy 
atrofida o’z ta’sirini ko’rsatadi. 1930 yillarda izlanishlar boshlanib 
samarali 
natijalar 
olingan. 
Eyler
lipidlar 
sinfiga 
kiritib 
prostaglandin(PG) nomini taklif etgan, chunki u vaqtda faqat prostata 
bezida hosil bo’ladi deb hisoblanar edi. 1962 yili 
Byorgstrem
tuzilishini isbotladi, 1963 yili 
Abrahamson
esa RSA usulida 
tasdiqladi. Araxidon kislotasini fermentativ oksidlanishi natijasida 
prostaglandinlar hosil bo’lishi ma’lum bo’ldi. O’n tur 
prostaglandinlar(A,B,C,D,E,F,G,H,I,J) va ikki tur tromboksanlar(TX: 
A va B) aniqlangan. PG lar siklopentanon halqasiga ega bo’ladi. 
Tromboksanlarga esa tetragidropiran halqasi xos bo’ladi. PG va TX 
lar kimyoviy nuqtai nazardan karbon kislotalar bo’lib o’n beshinchi 
holatda allil gidroksilini tutadi. Qo’shbog’lar soniga ko’ra ular uch xil 
qatorlarni tashkil qiladi: pastki indeksda 1,2,3 raqamlar bilan 
belgilanadi.

---

219 
O
COOH
CH
3
OH
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11 12
13
14
15
16
17
18
19
20
O
O
O
OH
HO
O
PGB
2
PGC
2
PGE
2
PGD
2
PGA
2
Prostaglandin va tromboksanlar allil gidroksil guruhini tutishi 
sababiga yuqori reaksion qobiliyatga ega moddalar hisoblanadi. Ular
C15 atomidan oson epimerlanadi, oksidlanadi yoki degidratlanadi.
O
COOH
CH
3
OH
HO
O
COOH
CH
3
OH
HO
PGE
1
PGE
3
Natijada prostaglandin yoki tromboksan tutgan dorilar o’z fiziologik 
faolligini yo’qotadi. Masalan, PGA
2
va TXA
2
albumin bilan 
reaksiyaga 
kirishib, 
biologik 
faolligini 
yo’qotadi. 
Tabiiy 
konfigurasiyaga ega bo’lgan prostaglandinlarni sintezi o’ta murakkab 
hisoblanadi(
E.Kori
tomonidan amalga oshirilgan).
HO
O
COOH
CH
3
OH
OH
O
COOH
CH
3
OH
O
TXA
2
TXB
2
Prostoglandin va tromboksanlar organizmni bir qator muhim 
funksiyalarini mehyorlashtirishda ishtirok etadilar. Masalan, PGE
1
va 

---

220 
PGF
2
lar homilaning yurak qon tomir faoliyatini boshqarishda muhim 
rol o’ynaydi.
Hasharotlarning hayotiy jarayoni bir necha bosqichlardan iborat: 
tuxum rivojlanishi, lichinkaga o’tishi, so’ng undan kukolkani hosil 
bo’lishi va voyaga yetgan hasharotga o’tish. Bu metamorfoz
neyrosekretor bezlar tomonidan ajratiladigan bioregulyatolrlar 
ishtirokida amalga oshadi. Hasharotlarning gormonal boshqarilishi 
birinchi bor 1934 yili 
Uiglsvort
tomonidan aniqlangan. Bunda ikki xil 
gormonlar faoliyat qilishi ma’lum bo’lgan. Birinchi turi