A. A. Ibragimov, V. U. Xo’jayev, O. M. Nazarov bioorganik kimyo

Pestisid
atamasi bilan qishloq xo’jaligida ishlatiladigan foydali 
o’simliklarning kimyoviy himoya vositalari nomlanadi. Ular qatoriga 
gerbisid 
(xashaki 
o’simliklarga 
qarshi 
vositalar), 
fungisid(zamburug’larga 
qarshi), 
insektisid 
(zararkunanda 
hasharotlarga 
qarshi), 
akarisid(kanalarga 
qarshi), 
zoosid(kemiruvchilarga qarshi), bakteritsid va antivirus preparatlari 
kiradi.
Bugungi pestitsidlarga quyidagi talablar qo’yiladi: tanlov 
ta’sirga ega bo’lishi, ta’sir etish konsentrasiyasini juda past bo’lishi, 
ta’sir etgandan so’ng atrof-muhit ta’sirida oson parchalanishi kabilar. 
Miloddan avvalgi davrlarda o’simlik kasallaklariga qarshi kurashish 
to’g’risida ma’lumotlar mavjud. Ammo 
asrning o’simlik 
kasalliklarini atsil sababi noaniq edi. Fitopatogen zamburug’lar, 
bakteriya va viruslar ochilib, besh mingdan ortiq zararli 
hasharotlarning sinflanishidan so’ng ularga qarshi ilmiy asosda 

---

222 
kurashish imkoniyati paydo bo’ldi. Tarixga nazar tashlasak 
asrdan boshlab fungitsid sifatida osh tuzi, mis tuzlari hamda 
oltingugurt ishlatilishi to’g’risida ma’lumotlar keltiriladi.
asrning 
oxirida dezinfektsiya uchun formaldegid, 
asrdan boshlab esa 
simob tuzlari ishlatilishi ma’lum. 1930 yillarda fungisid sifatida 
simoborganik 
birikmalar 
ishlatiladi. 
Keyinchalik 
sulfidlar, 
benzimidazol, pirimidin hosilalari.
Insektisid sifatida
asrning o’rtalaridan boshlab tabiiy 
himoya vositalari ishlatiladi: nikotin, piretrinlar va rotinoidlar. 
Keyinchalik fenotiazin, nitrokarbazol hosilalari amaliyotga kiritilgan.
Shularga o’xshash gerbitsidlar sifatida ham boshida noorganik 
moddlar ishlatilgan: temir sulfat, sulfat kilota, ammoniy sulfat, 
mishyak oksid, ishqoriy metallarning arsenit, xlorat, boratlari. 1932 
yili Germaniyada kashf etilgan 4,6-dinitro-2-metilfenol birinchi 
organik gerbisid hisoblanadi. Gerbitsidlar ta’sir etish mexanizmiga 
ko’ra ikki turga bo’linadi: fitogormonlar(o’sish jarayonini boshqarish) 
va toksikantlar(fotosintez ingibitorlari). Birinchi tur gerbitsidlar 
sifatida auksin va gibberillinlar tan olingan. Ular barcha o’simliklar 
uchun umumiydir. Su’niy fitogormonlar sifatida 
asrning 
o’rtalaridan boshlab ariloksialkilkarbon kislotalar ishlatiladi. Ularni 
ta’sirida xashaki o’simliklarda gormonal disbalans hosil qilinib 
o’simlikning o’limiga keltiradi. Gerbitsidlarning muhim vakillaridan 
auksin qatoridagi modda 2,4-dixlorfenoksisirka kislotasini keltirish 
mumkin.
-O-CH
2
COOH
-O-CH
2
COOH
Cl
Cl
N
H
-CH
2
COOH
-CH
2
COOH
auksinlar fenoksisirka 2,4-dixlorfenoksisirka
kislota kislota
O’simliklarda keng tarqalgan auksin β-indolin-3-asetat kislotadir 
(IAK). Bu birikma ko’pincha geteroauksin
 
deb ham ataladi. 

---

223 
Geteroauksin o’simliklarning barcha qismlarida uchraydi. U 
o’simliklar poyasi va ildizining o’suvchi sismida hosil bo’lib, 
keyinchalik boshqa joylariga tarqaladi. Geteroauksin boshqa 
auksinlarga nisbatan yaxshi o’rganilgan bo’lib, ko’pincha o’simliklar 
tarkibida uchraydigan asosan auksin hisoblanadi. 
Auksinlar o’simliklarda bir qator muhim fiziologik jarayonlarga 
ta’sir qiladi. Ular ildiz metabolizmining faoliyatini tezlashtirishda, 
yonbosh kurtaklarning o’sishini to’xtatishda, boshoqdosh o’simliklar 
kolsoptilining uzayishi va egilishi jarayonida, mevalarni to’kilib 
ketishdan saqlashda va shunga o’xshash boshqa xilma-xil jarayonlarda 
ishtirok etadi.Auksinlarning o’simliklarga ko’rsatadigan ta’siri nuklein 
kislotalar, oqsillar va fermentlar, murakkab uglevodlar hosil bo’lishi 
bilan bog’liq. Ammo bunday bog’lanish xarakteri va sintezlanayotgan 
fermentlarning tabiati aniqlangan emas. 
Auksinlar fermentlar faolligining boshqarilishida ishtirok etishi 
mumkin, deb taxmin qilinadi. Auksinlarning fermentlar faolligiga 
ko’rsatadigan ta’siri bevosita ularning uchlamchi va to’rtlamchi 
strukturasini o’zgartirish tufayli, yo bo’lmasa, hujayralardagi 
lipoproteid birikmalarga hamda poliferment sistemalarga ta’sir etish 
yo’li bilan amalga oshiriladi. O’simliklar tarkibida auksinlar erkin va 
bog’langan holda uchraydi. Lekin faqat erkin holdagi auksinlar 
ularning o’sishiga ta’sir etadi. O’simliklar tarkibidagi erkin 
geteroauksin peroksidaza, fenoloksidaza yoki auksinoksidaza fermenti 
tahsirida oksidlanish yo’li bilan parchalanadi. Auksinoksidaza yoki 
IAK-oksidaza fermentini
 D.Bonner 
no’xat o’simligidan ajratib olgan
.
Geteroauksin ferment ta’sirida oksidlanadi va indolil-karbonat, 
indolilaldegid, metilenoksiindol, oksiaminatsetat kabi birikmalar hosil 
bo’ladi. Ikkinchi tur gerbisidlar toksikantlar o’simlikni zaharlab, uning 
hayotiy faoliyatni to’xtatishga mo’ljallanadi.
Geteroaуksin,
naftilsirka kislota va boshqa o’stiruvchi moddalar nospetsifik 
ta’sir ko’rdatish xususiyatiga ega, ya’ni ular past konsentrasiyada 10
-
12 
- 10
-4
M da o’stiruvchi sifatida, yuqori konsentrasiyada 10
-1
- 10 
-2
M da o’sishni to’xtatuvchi sifatida namoyon bo’ladi.

---

224