A. A. Yusupxodjayev,B. T. Berdiyarov

 
Nazorat savollari 
1. Konverter toshqoli suyuq holda qancha harorat ostida to‘g‘ri pech vannasiga 
quyiladi? 
2. Magnetit qanday kimyoviy birikma? 
3. Mis boyitmasida mavjud bo‘lgan birikmalar? 
4.
 
Temir va boshqa birikmalar tasnifi?
 

---

62 
1.6.
 
Yallig‘-qaytaruvchi pechning konstruksiyasi. Yallig‘-
qaytaruvchi pechda eritishning amaliyoti 
Yallig‘ pechda yuqori haroratda eriydigan xomashyo moddalari ishlatiladi. 
Shuning uchun jarayonga nisbatan ko‘p yoqilg‘i sarflanadi. Qattiq, suyuq (mazut) 
va tabiiy gaz ishlatilishi mumkin. Mazutning taxminiy kimyoviy tarkibi, %: S
r
82,5; N
r
10,6; N
r
0,3; O
r
0,2; S
r
3,1; A
r
0,3; W
r
3,0. Tabiiy gaz tarkibida, %: SN
4
92,0 – 95,3; C
m
H
n
0,4–4,9; N
2
1,3–2,0; SO 0,6; SO
2
0,3–0,4; N
2
S 0,2; N
2
3,0; O
2
0,5. Issiqlik chiqarish qobiliyati mazutniki 38976 kDj/kg, tabiiy gazniki esa 36492 
kDj/kg. Yoqilg‘ining turi va shaklini tanlashda, asosan, iqtisodiy muammolarning 
ahamiyati katta. O‘zbekiston sharoitida qattiq yoqilg‘i – ko‘mir kukuni 
ishlatilmaydi. Asosan, tabiiy gaz ishlatiladi. Qish davrida, gazning yetishmovchilik 
sharoitida mazut keng ishlatiladi.
Yallig‘ pechda, asosan, mazutning 40, 100 va 200 markalari ishlatiladi. 
Mazutni tanlashda uning tarkibida parafin borligiga ahamiyat beriladi. Chunki 
parafin mazutning yopishqoqligini orttirib yuboradi va uni yoqishda katta 
muammolar tug‘diradi.
Yallig‘ pechning asosiy yoqilg‘isi – tabiiy gazdir. Gaz pechda 0,07–2,5∙10
5
Pa li ortiqcha bosim bilan beriladi. Ortiqcha beriladigan havoni k=1,00–1,05. 
Yondirgichlarni ishlab chiqish unumdorligi soatiga 1100 m
3
.
Yallig‘ pechlar aniq issiqlik tartibi bo‘yicha ishlaydi. Tartibning asosiy 
belgilari: issiqlikning kelishi, bir yondirgichga havoning sarfi, pechning oxirida 
havoning tortishish kuchi, pechdan chiqayotgan gazning tarkibi va pechning ishchi 
hajmida haroratning taqsimlanishi.
Issiqlikning kirib kelishi pechning ishlab chiqarish unumdorligini aniqlovchi 
omildir. Buning belgisi – bir soatda yoqilg‘ining sarflanishidir: kg yoki m
3
.
Issiqlik yuklamasi quyidagi tenglama yordamida aniqlanadi:
W= Q
p
H
V, kDj/s 
Bunda: Q
p
H
– yoqilg‘ining eng past issiqlik chiqarish qobiliyati, kDj/kg (m);

---

63 
V – bir soatda yoqilg‘ining sarfi, kg yoki m
3
. 
Har bir pechning issiqlik yuklamasi tajriba orqali aniqlanadi va uning 
qiymati quyidagi omillar bilan bog‘liq: pechning o‘lchamlari, ishlab chiqarish 
unumdorligi, gaz o‘tkazish tizimining imkoniyatlari. Agar oqilona issiqlik 
yuklamasi aniqlanmasa, yoqilg‘ining befoyda sarfi ko‘payadi, gazning tezligi 10 
m/s dan ortib ketadi, changning ajralib chiqishi ortadi va boshqa zararli 
ko‘rsatkichlari paydo bo‘ladi.
Olmaliq zavodida pechning foydali sirt 240m
3
, issiqlik yuklamasi 218·10 
kDj/s, issiqlik kuchlanishi 907·106 kDj(m·s). 
Yoqilg‘i hisobida gaz ishlatilsa, chiqayotgan gazning tarkibi, %: SO
2
8–9; 
N
2
O 17,5–18,5; N
2
70–72; SO
2
1,5 – 3,0 bo‘ladi. 
Pechning dum tomonida harorat me’yorda bo‘ladi, agar gazning harorati 
toshqol haroratiga nisbatan 70–100
0
C o‘zgarsa, bu me’yoriy hisoblanadi.
Zamonaviy pechlarda xomashyo pechning ikki yonida joylashgan maxsus 
tuynuklar orqali yuklanadi. Devorning yonida joylashgan xomashyo uni yuqori 
harorat va eritma ta’siridan saqlaydi. Bunda changning ajralib chiqishi 
xomashyoga nisbatan 1,09 % dan ortmaydi. Agar xomashyo tarkibida 14,4 % mis 
bo‘lsa, chang tarkibida hisob bo‘yicha 8,1 % dan ortmaydi. Xomashyo pechning 
yonbog‘ida joylashadi. Yonbog‘ning burchagi 45–60
0
bo‘lsa, me’yoriy 
hisoblanadi. Pechga xomashyoni yuklash tezligi va takrorlanishi uning ishlab 
chiqarish unumdorligiga bog‘liqdir. Bunda sutkada 1500–2000 t xomashyo qayta 
ishlaydigan pechlarda bir yuklanganda 200–250 t xomashyo yuklanadi. Qoida 
bo‘yicha zavodda 6 soatda smenada 2–3 marta xomashyo yuklanadi. 
Xomashyoning uzluksiz yuklanishi pechning yaxshiroq ishlashiga olib keladi. 
Ammo bunda tuynuklardan texnologik gazlarning va issiqlikning chiqib ketishi 
pechning issiqlik tarkibini o‘zgartiradi va ishlab chiqarish unumdorligini pasaytirib 
yuboradi. Masalan, Olmaliq zavodida bir smenada 3 marta o‘rniga 4 marta yuklash 
ishlab chiqarish unumdorligini 10 % ga pasaytiradi.
Konverter toshqoli pechda agregatning bosh tomonida joylashgan maxsus 
tuynukdan nov yordamida quyiladi. Toshqol ozgina oqim bilan quyiladi, chunki bu 

---

64 
pechdagi eritmaning harakatlanishiga olib keladi va yonbog‘ning yuvilib ketishiga 
olib kelishi mumkin. 
Har bir pech loyihalash davrida suyuq vannaning aniq balandligiga qarab 
mo‘ljallanadi. Balandligining ko‘tarilishi pech ishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi: unda 
ishchi hajmi kamayadi, yonbog‘ning issiqlik qabul qilish sirti pasayadi, gazning 
harakatlanish tezligi ortadi. Qoida bo‘yicha, vannaningumumiy balandligi 90–120 
sm bo‘lishi kerak. Vannaning balandligi shteyn va toshqollarning balandligiga 
bog‘liqdir. Shteyn eritmasining balandligi uni halokat holatida oqib chiqishi va 
magnetitning pech tubida paydo bo‘lishi bilan aniqlanadi. Vannaning balandligi 
eritma bosimini orttirib, g‘isht oralig‘i orqali suyuq eritma oqib chiqishiga olib kelishi 
mumkin. Balandlikning pasayishi toshqolning harorati kamayishi va pechning pastiga 
magnetitning cho‘kishiga olib keladi. Shuning uchun shteynning eng yuqori baland-
ligi 60 sm, pasti esa 25–30 sm ni tashkil qilishi kerak. Toshqolning oqilona me’yoriy 
balandligi 40–60sm ni tashkil etsa, jarayon yaxshi boradi.
Toshqol pechdan maxsus tuynuk orqali chiqariladi. Toshqolda misning 
isrofgarchiligini kamaytirish uchun toshqolning yuqori qatlamidan 10–100 mm 
pastroqda joylashgan eritmani chiqarish kerak. Pechdan toshqol eni 2–5 sm 
bo‘lgan oqim bilan chiqariladi. Shteyn pechdan maxsus shpur va sifon yorda-
mida chiqariladi. Shteyn vaqti-vaqti bilan konverterlarning ishlashiga bog‘liq 
bo‘lgan holda chiqariladi. Shuning uchun ham 1.9-rasmda ko‘rsatilganidek, 
YaQP va konverter oralig‘i rasmdagidek uzoq emas. Suyuq eritmalar osilgan
ko‘tarma kran orqali, har ikkala pechga cho‘mich orqali (rasmda o‘rtada) 
quyiladi. 

---

65