A. A. Yusupxodjayev,B. T. Berdiyarov

Nazorat savollari 
1.
 
Murakkab birikmalarning parchalanish va ajralish yozib bering?
 
2. Olmaliq zavodida eritmalar bilan bir sutkadaqancha magnetit hosil bo‘ladi? 
3. Magnetitning eritmadagi miqdori ko‘payish oqibatlari?
4. Magnetit sulfidlar bilan qaysi reaksiyalar orqali o‘zaro bog‘lanadi.
1.10.
 
Kislorod-mash'ala pechida sul'fidli mis boyitmalarni eritish 
jarayoninng amaliyoti (texnologiyasi) 
Quritilgan xomashyo KMEP ga aeratsion havo orqali uzatkich tasma yor-
damida yuklanadi. Yuklanayotgan xomashyoning tarkibi radioaktiv zichlikni 
o‘lchaydigan dastgoh yordamida aniqlanadi. Xomashyo yondirgichlari pechning 
bosh tomonida joylashgan (1.11-rasm).

---

82 
1.11-rasm. KME 
pechining umumiy old 
ko‘rinishi. Unda 2 ta kislorodli 
purkagich, yondirgich 
xomashyo kelib tushadigan 
har ikkala quvur ko‘rsatilgan. 
Yondirgich qurilmasi to‘liq 
qo‘zg‘aluvchan bo‘lib, u 
temiryo‘l ustiga o‘rnatilgan. 
Yondirgich uskunasi suv bilan sovutiladigan pechning asosiy qismiga 
mustahkamlangan metall quvurga mahkamlab ulanadi. Yondirgichning ishlash 
ko‘rsatkichlari quyidagicha: 
xomashyo bo‘yicha ishlab chiqish unumdorligi – 25–30 t/soat;
texnologik kislorodning ortiqcha bosimi – 0,5 · 105 Pa; 
kislorodning sarfi – 6000–7500 m
3
/soat; 
kislorodning yondirgichdan chiqish tezligi – 80–100 m/sek; 
Xomashyo kislorod aralashmasining yondirgichdan chiqish tezligi –20–25 
m/sek. 
Katta tezlik va xomashyoning me’yorsiz ishlashi yondirgichning tez ishdan 
chiqishiga olib keladi. Qattiq o‘tga chidamli olovbardosh qotishmalar bilan 
qoplash yondirgichning ishlash davrini biroz ko‘paytiradi. Yondirgich uskunalari 
2–3 marta ta’mirlashga va tiklashga qodirdir. 
Dastlab Olmaliq pechida 2 ta gorelka mavjud edi. Bunda ishlab chiqarish 
unumdorligini bir tekisda boshqarish qiyin kechdi. Bitta kamayishi ikkinchi 
yondirgichga katta nagruzka tushirib, mash’alning uzunlashishi va ostki devor 
qatlamining tezda ishdan chiqishiga olib kelar edi. Shuning uchun diametri 350 mm 
ikkita yondirgich o‘rniga, 300 mm li 3ta yondirgich o‘rnatildi. 

---

83 
Biroq bu uzoq ishlamadi, chunki ikkita ashyo xampasi yondirgichlarning 
bir me’yorda ishlashini ta’minlamadi. Shuning uchun 6 oydan keyin yana 2 ta 
yondirgichga o‘tildi.
Toshqolning nordonligini orttirish uchun boyitmaga 15–20 % kvars flusi 
qo‘shilib, xomashyo kvarsning miqdori 12–15 % ni tashkil qilishi tavsiya etiladi. 
Aynan hozirgi davrda shteynda 36–40 % mis olish imkoniyati bor. Bundanda 
boyroq shteyn olish misning toshqol bilan isrofgarchiligi ortishiga olib keladi va 
pech ishchi zonasida haroratning keskin ko‘tarilishiga sabab bo‘lishi mumkin. 
Jarayonning haroratini pasaytirish va desulfurizatsiya darajasini 30 % 
gacha ko‘paytirish qo‘shimcha kvars flusini yuklash bilan amalga oshiriladi. 
Ammo bunda toshqolning tashlama joyga chiqish miqdori ko‘payib, mis 
isrofgarchiligining ortishiga olib keladi. 
Qayta ishlanayotgan boyitmaning maydaligi (taxminan 50 % 0,047 mm) va 
pech alanga mash’alining katta aerodinamik uzunligi chiqayotgan gazning yuqori 
darajadagi changligi ortishiga olib keladi. Ushbu gazda 300–350 g/m
2
qattiq zarra 
bo‘lib, changning chiqish foizi ashyo massasidan 8–10 % ni tashkil qiladi. 
KMEP jarayoni oltingugurt birikmalariga boy gaz olishga imkon yaratdi. 
Nazariya bo‘yicha gazda 85–95% SO
2
bo‘lishi mumkin. Amaliyotda esa 
dastgohlarning yaxshi germetik qoplanishi to‘liq emasligi sababli gazning tarkibida 
oltingugurt angidridining miqdori ancha kam. Gazning pechdan chiqish davridagi 
namunaviy tarkibi, %: 55–75 SO
2
, 2–3 O
2
; 30–45 N
2
. Shuningdek, jarayondagi 
mahsulotlarning tarkiblari quyidagicha, %: 
1.4-jadval 
Cu 
Fe 
S 
SiO
2
CaO 
Fe
3
O
4
Al
2
O
3
Toshqol 
0,8–1 
40–42 
0,5–1 
32–35 
1–1,5 
10–12 
3–4 
Shteyn 
35–40 
32–35 
26 
– 
– 
– 
1,5–2 
Chang 
18–21 
18–26 
7–12 
3–5 
– 
– 
1,5–2 

---

84 
Misning toshqoldagi miqdori ko‘pligi uning shteynga o‘tish darajasini 97 
% gacha kamaytiradi, xomaki misga o‘tish darajasi esa faqat 94 % ni tashkil 
qiladi, xolos. 
Ajralib chiqayotgan changda, asosan, sulfatlar bo‘lib, bular aylanuvchi 
xomashyo hisoblanadi va o‘z o‘rnida, jarayon haroratini pasaytirishga imkon 
yaratadi. 
Agar xomashyo tarkibida 12–14% SiO
2
bo‘lib, u 35–40% misli shteyn 
olish uchun agregatda eritilsa, 1 t xomashyo 220 – 240 m
3
kislorod sarf bo‘lib, 
pechning asosiy qismida 1350–1450
0
C haroratni tashkil etadi. Agar SiO
2
ning 
miqdori kamaysa yoki kislorodning sarfi ortib borsa, harorat 1500–1600
0
C ga 
ko‘tarilishi mumkin. Bu jarayon o‘tga chidamli g‘ishtlarning barqarorligini kamay-
tiradi va halokat holatiga olib kelishi mumkin bo‘lib qoladi. Shuning uchun ham 
xomashyo tarkibini bir me’yorda ushlab turish katta ahamiyatga ega. 
Desulfurizatsiya o‘zgarmagan holda haroratni boshqarish juda ham qiyin 
kechadi. Amaliyotda bu kislorodning sarfini o‘zgartirish orqali olib boriladi. 
Bunday tadbirlar desulfuratsiya darajasi va shteyn tarkibini o‘zgartirib yuboradi. 
Pech ichidagi alanga mash’alining uzunligi jarayonning yuqori haroratda 
olib borilishiga imkon yaratadi, pechning hajmida harorat 1200–1300
0
C ni tashkil 
qiladi. Pechning ishchi hajmidan texnologik gaz havoso‘rgich orqali so‘riladi. 
Havoso‘rgichning ishlab chiqarish unumdorligi soatiga 50000m
3
atrofida 
gazsimon moddani tortish quvvatiga ega bo‘ladi. Jarayonning quyidagi 
ko‘rsatkichlari doimiy nazorat ostida bo‘ladi:
1) xomashyoning pechga yuklanishi; 
2) kislorod, tabiiy gaz va havoning sarfi; 
3)kislorod, tabiiy gaz va havoning bosimi; 
4) gazning harorati; 
5) vakuum qiymati; 
6) elektr suzgichlardan chiqayotgan gazdagi SO
2
ning miqdori; 
7) qozon-sovutkichdan chiqayotgan bug‘ning miqdori va bosimi; 
8) jarayondagi eritma mahsulotlarining harorati. 

---

85 
Jarayonning me’yorda oqilona borishida toshqolning harorati 1220–1250
0
C, 
shteynniki esa 1150–1180
0
C bo‘lishi eng ma’qul ko‘rsatkichdir.
Hozirgi davrda pechning ishlab chiqarish unumdorligi sutkasiga 10–12 t/m
2
ni tashkil qiladi.
KMEP jarayonida texnologik kislorod xomashyo aralashmasining 15–20 
m/stezlikda yondirgichdan chiqishini ta’minlaydi. Tezlik kamroq bo‘lsa, 
zarralarning kinetik energiyasi kam bo‘lib, tezroq cho‘kadi, tezlikning ortishi esa 
pechning ostiga zarralarning urilishiga olib keladi.
Ko‘pchilik zavodlarda olingan suyuq eritmalarning miqdori kovshlar soni 
bilan o‘lchanadi.
Boyitma, flus va jarayon mahsulotlarining tarkibini aniqlash maqsadida, 
kimyoviy tahlilga yuboriladi. Boyitma va ashyolardan – Cu, Fe, S, SiO
2
,Zn va Pb 
larni; shteyndan misni; toshqoldan – Cu, Fe, SiO
2
va CaO larni; aylanuvchi 
changdan esa Cu, Fe, SiO
2
,CaO va Al
2
O
3
kimyoviy birikmalarni aniqlash uchun 
namunalar olinadi.
Kapital ta’mirlashdan keyin pech 72–96 soat davomida qizdiriladi, qizitish 
tezligi 15–20
0
C/soat. Pechning qizitilishi 4 ta gaz yondirgichlar bilan olib boriladi. 
Ularning ishlab chiqarish unumdorligi bir soatda 1000 m
3
.