A avloniy nomidagi xalq ta’limi muammolarini o‘rganish va istiqbollarini belgilash ilmiy- tadqiqot instituti

---

A.AVLONIY NOMIDAGI XALQ TA’LIMI MUAMMOLARINI 
O‘RGANISH VA ISTIQBOLLARINI BELGILASH ILMIY-
TADQIQOT INSTITUTI 
 
 
 
 
“Uzluksiz kasbiy rivojlantirish – 2022” loyihasi 
 
 
 
Fandagi yangiliklar, fanni o‘qitishning dolzarb masalalari
moduli bo‘yicha 
 
 
“FIZIKA DARSLARINI TASHKIL ETISHNING DOLZARB 
MASALALARI”
o‘quv kursining
“Dars ishlanmalarini ishlab chiqishga qo‘yilgan zamonaviy talablar 
va uning mashg‘ulot samaradorligini oshirishdagi ahamiyati” 
mavzusidan ma’ruza matni 
 
 
 
 
Ma’ruzasi: Shukurova Zarifa Xaitmuratovna 
 
 
 
 
 
Toshkent 2021

---

1-Mavzu: Dars ishlanmalarini ishlab chiqishga qo‘yilgan zamonaviy 
talablar va uning mashg‘ulot samaradorligini oshirishdagi ahamiyati 
Reja: 
1. O‘qituvchining darsga tayyorgarlik bosqichlari . 
2.
 Dars ishlanmasini tuzishning e’tiborli jihatlari. 

3.
 “Tabiatda va texnikada ishqalanish” mavzusi bo‘yicha tayyorlangan 
bir soatlik ochiq dars ishlanmasi namunasi.
 
 
Darsning samaradorligi uning puxta tayyorlanganligi va tashkil etilganligi 
bilan bog‘liq. Yaxshi rejalashtirilmagan, yetarlicha o‘ylab chiqilmagan, 
shoshilinch tuzilgan va o‘quvchilar imkoniyatlariga moslashtirilmagan dars sifatli 
bo‘la olmaydi. Darsga tayyorgarlik aniq sharoitlarda eng yuqori yakuniy natijaga 
erishishni ta`minlovchi o‘quv-tarbiyaviy jarayonni tashkil etilishini ta`minlash, 
kompleks chora-tadbirlarni ishlab chiqishdir. 
Dars ishlanmasi – oʻqituvchi ijodkorligini aniqlovchi omilidir. 
O‘qituvchining darsga tayyorgarligida quyidagi uchta bosqich ko‘zga 
tashlanadi: tashxislash, bashoratlash, loyihalashtirish (rejalashtirish). 
Shu bilan birga o‘qituvchi amaliy materiallarni yaxshi bilishi, o‘z fanini 
erkin olib borishga erishishi lozim. Darsga tayyorgarlik asosini bo‘lajak 
mashg‘ulotning algoritmlari, samaradorligi bog‘liq bo‘lgan omillar va holatlarni 
hisobga olishni ta`minlovchi qadamlarni ketma-ket tartib bilan bajarish tashkil 
etadi. 
O‘quvchilar bilish faoliyatining individual, guruhli, frontal shakllaridan 
foydalanib mutaxassislik fani bo‘yicha dars rejasi va ishlanmasi ishlab chiqiladi. 
Algoritmni amalga oshirish aniq sharoitlarni diagnostika qilish bilan 
boshlanadi. 
Tashxis 
didaktik 
jarayon 
kechadigan 
barcha 
sharoitlarni 
oydinlashtirish, 
uning 
natijalarini 
belgilashdir. 
Unda 
o‘quvchilarning 
imkoniyatlari, ularning faoliyatlari va xulqlari, motivlari, talab va layoqatlari, 
qiziqish va qobiliyatlari, bilimdonlik darajasi, o‘quv materialining xususiyati, 
uning amaliy ahamiyati, dars tuzilishi, yangi axborotni o‘zlashtirish, 
mustahkamlash va tizimlashtirish, bilim, ko‘nikma va malakalarini nazorat qilish 
hamda tuzatish kabi holatlar namoyon bo‘ladi. 
Bashoratlash bo‘lajak darsni tashkil etilishining turli variantlarini baholash 
va ulardan qabul qilingan mezonlarga muvofiq eng ma`qulini tanlab olish. 
Loyihalashtirish (rejalashtirish) o‘quvchilarning o‘quv faoliyatini boshqarish 
dasturini yaratish bo‘lib, u darsga tayyorlanishning yakuniy bosqichi hisoblanadi. 
Loyiha (boshqarish dasturi) qisqa va aniq, erkin tuzilgan, pedagog o‘zi uchun 
boshqarish jarayoni muhim vaziyatlari (kimdan va qachon so‘rash, qayerda 
mavzuni kiritish, mashg‘ulot keyingi bosqichiga qanday o‘tish, oldindan ko‘zda 

---

tutilmagan qiyinchiliklar yuzaga kelganida jarayonni qaysi sxema bo‘yicha qayta 
o‘zgartirish)ni belgilab olishga imkon beruvchi hujjatdir. Boshqarish dasturi 
darsning an’anaviy rejasidan boshqarish ta`sir ko‘rsatishlarini aniq va tushunarli 
belgilab olish bilan farq qiladi. 
Har bir darsni yaxlit holatda ko‘ra bilish va uni tasavvur etish uchun 
o‘qituvchi bo‘lajak dars jarayonini loyihalashtirib olishi kerak. Buning uchun u 
darsning texnologik xaritasi har bir mavzu, har bir dars uchun o‘qitilayotgan 
predmet, fanning xususiyatidan, o‘quvchilarning imkoniyati va ehtiyojidan kelib 
chiqqan holda tuziladi. Hozirgi zamon ta’lim tizimidagi amaliy tajriba shuni 
ko‘rsatadiki, oldindan puxta loyihalashtirilgan dars, albatta, o‘qituvchi va 
o‘quvchiga darsni qiziqarli bo‘lishi, shuningdek, ijobiy natijaga erishishlariga 
imkoniyat yaratadi hamda darsning samaradorligini oshiradi. 
Darsning asosiy struktura qismlarini turli xilda va turli metodlar bilan birga 
qo‘shib olib borish mumkin. O‘qituvchi dars rejasini tuzishda quyidagilarni 
e’tiborga olishi kerak. Shu dars qanday qismlardan iborat bo‘lishi, ularni qanday 
ketma-ketlikda joylashtirish, ular o‘rtasida o‘quv materialini qanday taqsimlash, bu 
qismlar bir-biriga qanday bog‘lanishda, ular darsning asosiy didaktik maqsadini 
amalga oshirishda yetarli miqdorda yordam bera oladimi va h.k. 
Yuqorida aytilgan fikrlarga tayanib darsning rejasini tuzishda mavzuning 
didaktik maqsadiga javob beruvchi asosiy qismlarni o‘ylab tuzishdan boshlash 
kerak. Agar u dars yangi bilimlarni bayon qilishdan iborat bo‘lsa, masalan: 
ishqalanishning ahamiyati haqidagi mavzu bo‘lsa, o‘qituvchi oldin o‘quvchilarga 
qay holda, mavzu algoritmini bayon qilishni, undan keyin esa o‘tgan darsdan 
nimalarni takrorlash kerakligini, bu asosda yangi mavzuni yaxshi o‘zlashtirilishi 
mumkinligini, ya’ni, mavzudan oldin uy vazifasini tekshirish zarurmi yoki yo‘qmi, 
yangi mavzuni o‘zlashtirish uchun o‘quvchilarga qaysi topshiriqni tavsiya 
qilishligini o‘ylab ko‘rishi kerak. Shundan keyin o‘qituvchi qaysi o‘quv materiali 
bilan darsning har bir bo‘limining strukturasini to‘ldirish zarurligini, o‘qitishning 
qaysi metod va usullarini, qanday ko‘rgazmalar tayyorlash va qo‘llash 
mumkinligini hisobga oladi. Darsning har bir bo‘limini bajarish uchun qancha vaqt 
talab qilishni aniqlash zarur. Tabiiyki, darsning eng katta qismi darsning asosiy 
didaktik maqsadini yechadigan bo‘limga qaratilishi zarur. Darsga tayyorgarlik 
ko‘rishda darsda o‘quvchilarga beriladigan vazifani bajarish usularini ko‘rsatish, 
ya’ni masalalarni yechib qo‘yish, sxematik yozuv va ko‘rgazma ishlarni 
tayyorlash, o‘qituvchining o‘zi uchun ham foydalidir. Darsning maqsadi, uning 
strukturasi va mazmuni aniqlangandan keyingina darsning rejasi tuziladi. Darsning 
rejasida uning mavzusi va asosiy didaktik maqsadi, foydalaniladigan ko‘rgazma 
qurollar va uni jihozlash ko‘rsatiladi. Tartib bo‘yicha dars bo‘limlarining 
strukturaviy nomi va uning mazmuni, mumkin qadar vaqtning taxminiy bo‘linishi 

---

ham ko‘rsatiladi. Dars ishlanmada texnologik xarita mumkin qadar to‘laroq 
yoritiladi. Suhbatni olib borishga yordam beradigan savollar o‘quvchilarga havola 
etiladi va o‘quvchilardan kutadigan javoblar uchun o‘quv ishining metod va 
usullari yoziladi. Masalalar yechishga oid tavsiya va ko‘rsatmalar beriladi. 
Shunday qilib o‘qituvchi quyidagi ishlarni bajarishi lozim: 
1. O‘quv dasturi va o‘qituvchi rejasida darsning o‘rnini aniqlash.
2. Darsning asosiy didaktik maqsadini aniqlash.
3. Dars mazmunini aniqlash. 
4. Dars bosqichlarini tuzib chiqish.
5. Dars rejasini tuzish. 
6. Dars ishlanmalar (konspektini) tuzish.
7. Dars o‘tish metodlarini aniqlash.
8. Har bir bosqichga sarflanadigan vaqtni aniqlash. 
9. Darsda va uyga beriladigan misol va masalalarni yechib chiqish. 
10. Ko‘rgazma qurollarni tayyorlash va h.k.
Tuzilgan fizika darsining reja yoki ishlanmasi o‘qituvchiga o‘quvchilar bilan 
bajaradigan ish turining umumiy yo‘nalishi va ketma-ketligi namunalarini 
ko‘rsatib turadi. O‘qituvchi dars o‘tishda tuzgan reja yoki dars ishlanmasidan erkin 
foydalanadi. Ba’zan, tuzgan rejasidan chekkaga chiqish zarurati tug‘iladi, masalan, 
o‘quvchilar o‘qituvchining bayonini o‘zlashtirolmagan bo‘lsalar, qo‘shimcha 
tushuntirish o‘tkazadi, o‘quvchilar qiynalgan bo‘lsalar zaruriy yordam ko‘rsatadi, 
bilimlarni mustahkamlash uchun bajarilgan mashqlar yetarli bo‘lsa, ba’zilarini 
qoldirish mumkin, ya’ni bilimlarni o‘quvchilar qanday tushunganligini bilish 
maqsadida so‘rash, topshiriqlarni bajarishini tekshirib ko‘rish mumkin. Bozor 
iqtisodiyoti sharoitida ta’lim mazmuniga qo‘yiladigan talablar yanada kuchaydi. 
O‘tkazilayotgan ijtimoiy tadqiqotlar natijalari shuni ko‘rsatadiki, bugungi 
o‘quvchilarni bilim olishga qiziqishini oshirish maqsadida o‘qituvchining kuchli 
bilimi va interfaol usullar orqali erishish mumkin. Bu esa dars mobaynida 
o‘qituvchi bilan o‘quvchi o‘rtasidagi munosabatga bog‘liqdir. Hozirgi pedagogika 
fani oldida ta’limning tarbiyaviy ahamiyatini ochib berish muammolari turibdi. 
Shunday vaziyatda, ba’zan o‘qituvchining tashqi ko‘rinishi ham tarbiyaviy 
ahamiyat kasb etadi. Lekin bularning ichida eng muhimi va o‘quvchi uchun eng 
ahamiyatlisi o‘qituvchining bilimdonligi, yangilik va dunyoviy bilimlarga 
chanqoqligi, uning so‘zi bilan ishining muvofiq kelishi, o‘quvchilarni izlanishga, 
bilimlarni mustaqil egallashiga, har bir fanning mohiyatini tushinishga, ishga 
ijodiy yondashishga undashi va erkin fikrlashi hamda mustaqil ishlashiga sharoit 
yaratishi, pedagogik texnologiya va interfaol metodlarni to‘g‘ri tanlab ishlata olishi 
bilan belgilanadi. Pedagogik faoliyatda amalga oshirilgan ko‘p yillik ish tajribalari 
va kuzatishlar, o‘qituvchi hamisha o‘z ustida ishlashi, bilim, ko‘nikma va 

---

malakalarini takomillashtirib borishi lozimligini ko‘rsatadi. O‘qituvchi pedagogik 
mahoratining kundan-kunga o‘sib borishi, o‘quv jarayonida yangi pedagogik va 
axborot texnologiyalarini qo‘llay olishining kuchayishi uning pedagogik 
faoliyatida amalga oshadi. 
Ta’lim tizimida eng ko‘p qo‘llaniladigan dars turlari quyidagilardir: 
1. Yangi bilimlarni bayon qilish darsi. 
2. O‘tilgan matеriallarni mustahkamlash darsi. 
3. O‘quvchilarning bilim, malaka va ko‘nikmalarini tеkshirish va baholash 
darsi. 
4. Takroriy-umumlashtiruvchi va kirish darslari. 
5. Aralash dars (yuqoridagi dars turlarining bir nеchtasini birga qo‘llanish). 
Dars turlari o‘qitish usuli bilan bog‘langandagina dars tuzilishini tashkil qila 
oladi. Ya’ni dars tuzilishining o‘zgarishi bilanoq dars olib borish usuli ham 
o‘zgaradi. Dеmak, darsning shu qismiga kеlib, darsning shakli ham, usuli ham 
o‘zgaradi, yangilanadi. Bu bilan darsning yangi bosqichi boshlanadi. 
Olimlarning fikricha, darslar quyidagi uchta tiplardan iborat boʻlishi lozim: 
1. kirish darslari. 
2. oʻquv materiali mazmunini yorituvchi darslar. 
3. umumlashtiruvchi darslar 
Dars tuzilishini biridan ikkinchisiga o‘tishi va shu orqali-darsning shakli 
hamda usullarining o‘zgarishi dars bosqichi dеb yuritiladi. 
Masalan, aralash dars turining tuzilishi: 
1) uy vazifalarini so‘rash, tеkshirib ko‘rish; 
2) yangi matеriallarni bayon qilish; 
3) yangi matеriallarni mustahkamlash; 
4) uy vazifalari topshirishni o‘z ichiga oladi. 
Har bir dars turining ma'lum tuzilishi va xususiyatlari bor, bu narsa 
o‘qituvchining o‘quv matеrialini to‘g‘ri va samarali tushuntirishiga, mustahkam 
esda qoldirishga, takrorlashga va uning o‘zlashtirilishini nazorat qilib borishiga 
yordam bеradi. 
Hozirgi vaqtda Respublika ta’lim muassasalarida o‘qitishning quyidagi 
shakllaridan foydalanilmoqda. Dars-o‘quv ishlarining asosiy tashkiliy shakli 
hisoblanadi. Sinf-dars tizimi quyidagi mazmunga egadir: 
1. Har qaysi sinf yoshi va bilim darajasiga ko‘ra bir xil bo‘lgan 
o‘quvchilarning doimiy guruhiga ega bo‘ladi.
2. Dars jarayoni asosan 45 daqiqa davom etib, qat’iy jadval asosida olib 
boriladi.
3. Dars o‘qituvchi va o‘quvchilarning faoliyat birligiga asoslangan bo‘lib, 
bevosita o‘qituvchi rahbarligida jamoa, guruhli va yakka tartibda olib boriladi.

---

4. Dars mashg‘uloti o‘tilayotgan va o‘zlashtirilayotgan materialning 
mazmuniga qarab turli xil metodlar yordamida olib boriladi hamda umumiy ta’lim 
tizimining bir qismi sifatida, albatta, tugallangan bilim beradi va navbatdagi 
bilimlarni o‘zlashtirish uchun zamin yaratishga hizmat qiladi.
Ta’limning shakl, metod va vositalari ta’lim jarayonining mazmuni asosida 
belgilanadi. Dars berish mahorati quyidagi talablar bilan belgilanadi: 
– Kasbiy layoqat va eruditsiya (lot. — bilimdonlik);
– Psixologik-pedagogik tayyorgarlik; 
– Ta’lim oluvchilarni mustaqil fikrlash va yangi bilimlar olishga o‘rgatish 
mahorati;
– O‘quv adabiyotlari shakllari va turlarini bilish;
– Yangi pedagogik va axborot texnologiyalarini egallanganlik, Internetning 
global tarmog‘i bilan ishlash bo‘yicha amaliy ko‘nikmalar; 
– Pedagog kadrlar malakasini oshirishning asosiy shakllarini bilish; 
– Ilmiy –pedagogik ijodiyot metodologiyasini bilish;
– Pedagogika fani va sohasini rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlarini bilish;
– Fanlararo aloqalardan foydalanish mahorati; 
– Ritorika va notiqlik san’ati asoslarini bilish; 
– Bolalar huquqlari to‘g‘risidagi konvensiya, “Ta’lim to‘g‘rsida” gi qonun 
va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” dagi vazifalarni hamda uzluksiz ta’lim 
tizimining asosiy atamalari va tushunchalarini bilish.
Tarbiyalash mahorati – o‘qitish va tarbiyalash jarayonining bog‘liqligi, 
uyg‘un rivojlangan shaxsni shakllantirishga, ularda yuksak madaniy va ma’naviy 
saviyasi qaror toptirishga, pedagogning yuksak shaxsiy sifatlariga, uning 
vatanparvarlik, obro‘ va burchni his etishga, keng gumanitar va gumanistik 
tayyorligiga, shuningdek o‘quvchilar o‘rtasida tarbiyaviy ishlarni tashkil etishning 
amaliy ko‘nikmalariga asoslanadi. O‘quv-tarbiya jarayonida gumanitar omilni 
ta’minlaydigan shaxsiy sifatlar-pedagogning o‘quv-tarbiyaviy jarayondagi 
gumanitar omilni belgilaydigan shaxsiy sifatlariga quyidagilar kiradi: talabchanlik, 
haqqoniylik, halollik, mehribonlik, xushmuomalalik. Ushbu sifatlar pedagogning 
ta’lim oluvchilar uchun ahamiyatini belgilashi kerak. Shaxsiy sifatlar o‘qitish va 
tarbiyalash mahoratiga ta’sir ko‘rsatadi. Ta’lim oluvchilarning bilimlarini xolisona 
nazorat qilish va baholash mahorati-psixologik-pedagogik jihatdan o‘qitish va 
tarbiyalash mahorati bilan uzviy bog‘liqdir. Pedagog ta’lim oluvchilarning 
bilimlari va mahoratlarini xolisona baholash prinsiplari, metodlari va 
mexanizmlarini bilishi, standartlashtirilgan testlarni ishlab chiqish, ta’lim 
oluvchilarning o‘zlashtirishini nazorat qilishning turli shakllarini samarali qo‘llash 
mahoratiga ega bo‘lishi kerak. Darsning asosiy struktura qismlarini turli xilda va 
turli metodlar bilan birga qo‘shib olib borish mumkin. O‘qituvchi dars rejasini 

---

tuzishda quyidagilarni e’tiborga olishi kerak. Shu dars qanday qismlardan iborat 
bo‘lishi, ularni qanday ketma-ketlikda joylashtirish, ular o‘rtasida o‘quv 
materialini qanday taqsimlash, bu qismlar bir-biriga qanday bog‘lanishda, ular 
darsning asosiy didaktik maqsadini amalga oshirishda yetarli miqdorda yordam 
bera oladimi va h.k.
O‘qituvchi o‘qitish bilan bir vaqtda o‘quvchilarning o‘rganilayotgan 
mavzuni qanday qilib idrok etishini, esda saqlashga harakat qilishini va uni amalda 
qo‘llash malakalarini egallashini hisobga olib borishi kerak. Hisobga olish-bu 
o‘qitishning muayyan bir davrida o‘quvchilar va o‘qituvchi faoliyatini 
umumlashtirib xulosalash. 
Hisobga olish natijasida o‘qituvchi ham, o‘quvchi ham o‘zlarining keyingi 
bajaradigan ishlarining shaklini va mazmunini belgilaydi. O‘zlashtirishni hisobga 
olish o‘quvchilarning bilish faoliyatini rag‘batlantirib, ma’lum bir harakatlarni 
bajarish uchun uning irodasini tarbiyalaydi. Shuningdek, o‘zlashtirishni hisobga 
olish o‘qituvchining faoliyatini ham tashkil etadi. 
Uy vazifalarini tekshirish. O‘quvchilarning o‘zlashtirishini nazorat qilish 
uchun ularning uyga berilgan vazifalarni bajarishini tekshirish katta ahamiyatga 
ega. Uy vazifalarini tekshirish o‘qituvchiga o‘quvchilarning o‘quv ishiga bo‘lgan 
munosabatini, o‘rganilgan materialni qanchalik egallaganligini, uy vazifalarini 
bajarishdagi mustaqillik darajasini aniqlashga imkon beradi. 
Ma’lumki, bugun ta’lim tizimida reyting nazoratidan keng foydalanilmoqda. 
Reyting deganda baholash, tartibga keltirish, klassifikatsiyalash, bironta hodisani 
oldindan belgilangan shkala bo‘yicha baholash tushuniladi. Reyting nazorati 
o‘quvchining ma’lum bir fandan reytingini aniqlaydi. 
Darslarda pedagogning o‘quvchilar tomonidan uy vazifalarining halol 
bajarishlariga kam e’tibor berayotganliklari, ularni sinfda tekshirishga 
urinmasliklari, yaxshi o‘zlashtirayotgan o‘quvchilarni rag‘batlantirib bormasliklari 
ta’lim amaliyotida keng tarqalgan kamchilik hisoblanadi. Uy vazifalarini 
tushuntirib berishga ko‘pincha vaqt yetmaydi, ular shoshilinch beriladi. Pedagoglar 
kamdan-kam hollarda, o‘quvchilar uy vazifasini bajarayotganda duch keladigan 
qiyinchiliklarini ko‘rsatib beradilar, ularni bartaraf etish yo‘lini esa 
ko‘rsatmaydilar. Natijada mustaqil uy vazifalarining bajarilishi samarasiz bo‘lib 
qoldi.