A. I. Karshibayev n. O. Ataullayev b. Sh. Narzullayev

3.7. Elektr energiyasini nazorat qilish va hisoblashning avtomatik 
tizimlarini tashkil etish va qurish 

O‗zbekiston energetika tizimida ENHAT ikki o‗zaro bog‗langan

tarmoqlarga ega:
1.
Yuqori kuchlanishli magistral elektr tarmoqlarining (MET)
ENHAT;
2.
Ta‘minlash-taqsimlash elektr tarmoqlarining (TTET) ENHAT;
MET ENHAT quyidagi pog‗onalarga ega:
-
yuqori pog‗ona –milliy dispetcherlik markazi, ―Energiya sotish‖ va
―O‗zelektrtarmoq‖ korxonalari elektr energiyasini taqsimlash koordinatori,
hisobga olish texnik operatoridan iborat - ―O‗zbekenergo‖ DAK
pog‗onasi;
-
O‗zbekiston energetika tizimi hududiy bo‗limlari pog‗onasi -
―O‗zelektrtarmoq‖ UK (MET) filiallari;

-
taqsimlash subyektlari pog‗onasi - METning viloyat bo‗limlari,

sotish, ta‘minot elektr tarmoqlari va elektr stansiyalari.

MET pog‗onasi METlarning ma‘muriy hududida joylashgan energiya

obyektlari va iste‘molchilarning balansli va idoraviy tegishliligidan qat‘iy
nazar ularning elektr energiyasi va quvvatlarini taqsimlanishi haqida
axborotlarni yig‗ish va birlamchi qayta ishlashni amalga oshiriladigan
asosiy pog‗ona hisoblanadi.

TTET ENHAT quyidagi pog‗onalarga ega:

-
yuqori pog‗ona – sotish-taqsimlash elektr tarmoqlar korxonalari
(ETK);

---

---

152
-

energiya obyektlari (elektr stansiya va nimstansiyalar);
-
tuman elektr tarmoqlari (TET);
-
elektr energiyasi iste‘molchilari (ishlab chiqarish va ularga
tenglashtirilgan korxonalar, qishloq xo‗jalik, kommunal-maishiy
korxonalar va boshqa iste‘molchilar).
Har bir quyi pog‗onalarda axborotlar o‗zaro belgilangan hajmlarda va
formatlarda qayta ishlanishi va yuqori pog‗onaga uzatilishi kerak.
Axborotlarni qayta ishlash va uzatish oralig‗i quyidagicha:
-
operativ – 10 sekunddan ortiq bo‗lmagan (operativ boshqarishdagi
maqsadlar uchun);
-
tijorat – 30 minutli, talab qilinadigan vaqtda quvvatning (elektr
energiyasining) o‗rtacha qiymatlari haqida;
-
taqvim – sutkalik iste‘mol ko‗rsatkichlari haqida;
-
o‗sib borish tartibi bilan yakunlanadigan (elektr energiya va quvvat
haqida haftalik va oylik axborotlar).
Barcha sanab o‗tilgan pog‗onalarda ENHATning axborotlarni yig‗ish
va qayta ishlash markazlari ETKning tuzilmaviy bo‗linmalari hisoblanadi.
Axborotlarni uzatish uchun quyidagi kommutatsiyalanadigan yoki
ajratilgan aloqa kanallari ishlatiladi:
-
kabelli va simli telefon kanallari;
-
yuqori kuchlanishli liniyalar bo‗yicha yuqori chastotali aloqa
kanalari;
-
radiostansiyalar asosidagi radiokanallar, uyali yoki boshqa mobil
aloqa kanallari.
Elektr energiyasi va quvvati to‗g‗risidagi dastlabki axborotlar MET
hududida
joylashgan
ENHAT
obyektlarida:
elektr
stansiyalar,
nimstansiyalar va blok-stansiyalarda, ishlab chiqarish korxonalarida
shakllantiriladi.
ENHAT tuzilmasi va funksiyalarining ishlatilishi uchun universal va
maxsus texnik vositalar ishlatiladi. Ularga quyidagilar kiradi:
-
elektr energiyasi sarfini hisobga olish asboblari (hisoblagichlar) va
o‗lchov o‗zgartirgichlari (datchiglar);

---

---

153
-

axborot-o‗lchov tizimlari (AO‗T) – hisoblagichlardan olingan
axborotlarni yig‗ish, birlamchi qayta ishlash, saqlash va axborotlarni
uzatishning avtomatlashtirilgan vositalari;
-
axborotlarni qayta ishlash markazlariga AO‗T dan axborotlarni
uzatish vositalari bo‗lgan lokal tarmoqlar, aloqa kanallari, modemlar va
boshqa qurilmalar;
-
energiya obyektlaridan keladigan axborotlarni qayta ishlash
markazlari va ENHAT iyerarxiyasi pog‗onalari orasida axborotlarni
almashtirish uchun hisoblash texnikasi vositalari;
-
ENHAT DT tizimiy, funksional va texnologik qismlardan tashkil
topgan. Tizimiy va funksional DT ENHAT iyerarxiyasi pog‗onasiga,
bajariladigan vazifalarga va foydalaniladigan texnik vositalarga bog‗liq.
Texnologik DT esa, bevosita ENHAT tatbiq etilgan obyektning texnologik
jarayoniga bog‗liq ravishda amalga oshiriladi.
3.17-rasmda quyidagi to‗rtta tuzilmalar bilan aloqaga va boshqaruvga
ega bo‗lgan bosh axborot-tahlil markazi tasvirlangan:
Birinchi tuzilma – barcha issiqlik va gidroelektrostansiyalardan iborat.
ENHAT generatsiya, o‗z ehtiyojlari, texnologik ehtiyojlar va tuzilmaga
berish uchun CTK3 turidagi ―Energiya-9‖ markali uch fazali ko‗p
funksiyali to‗rtta hisoblagichga ega.
Ikkinchi tuzilma – barcha 110-220-500 kV kuchlanishdagi elektr
tarmoqlari va nimstansiyalardan tashkil topgan METdan iborat. ENHAT
energiyani uzatish va qabul qilish uchun CTK3 markadagi ―Energiya-9‖
turidagi uch fazali ko‗p funksiyali uchta hisoblagichlarga ega. MET ga
kirish chegarasidagi birinchi hisoblagich elektr energiyasini qabul qilish
uchun, ikkinchisi - o‗z ehtiyojlari uchun, uchinchi hisoblagich – ETK
tuzilmasiga elektrenergiyasini uzatish uchun o‗rnatilgan.
Uchinchi tuzilma – barcha 6-10-35 kV kuchlanishli elektr tarmoqlari
va elektr nimstansiyalaridan tashkil topgan ETKdan iborat. ENHAT ETK
ga kirish chegarasidagi birinchi hisoblagich elektr energiyasini qabul qilish
uchun, ikkinchisi - o‗z ehtiyojlari uchun, uchinchi hisoblagich – tuman
elektr tarmoqlari (TET) tuzilmasiga elektr energiyasini uzatish uchun
o‗rnatilgan uchta hisoblagichlarga ega.

---

---

154