A. I. To’rayev, F. F. Axrorov, M. M. Rahmatov

Devoni ishraf-bu devon davlat idoralarini taftish qilib turgan. 
Boshlig’iga “sohibi devoni ishraf” yoki “mushrif” deyilgan. 
Devoni arz-bu tashkilot qo’shin boshqaruvi, harbiylarning 
iqtolari, daromadlari, maoshlari va harbiy qismlarga anjomlarining 
qaydi va nazorati bilan shug’ullangan. Bu devonning boshlig’iga 
“sohibi devoni arz” yoki “ariz” ham deyilgan. 
Devoni nazr-moliyaviy masalalar bilan shug’ullangan. Devoni 
nazrning boshlig’iga “nozir” deyishgan. 
Xorazmsholar davlatining harbiy san’ati. 
X asrgacha Xorazmshohlar davlatining harbiy tayanchi bo’lib 
kelgan Xorazm og’ir qurollangan otliq qo’shini endilikda o’z 
ahamiyatini yo’qotgan edi. Agarda XI asrda Somoniylar va Saljuqiylar 
saltanati kabi Xorazm qo’shinida bir qancha muddat “g’ulomlar” 
gvardiyasi (qullar gvardiyasi) katta rol o’ynagan bo’lsa, XII-XIII 
asrlarga kelib xorazmshohlarning asosiy harbiy kuchini yollanma va 
ittifoqchi turkiy harbiy qismlar-asosan xorazmshohlar saroyi bilan 
quda-andachilik munosabatlari o’rnatgan qabila boshliqlari va ular 
mansub bo’lgan qang’li va turkman qabilalari tashkil etadi.
1
Butun XII asr mobaynida Xorazmshohlar mana shu qabila 
aristokratiyasidan doimiy suratda o’zlariga xotin olganlar. Shunisi 
e’tiborga loyiqki, Xorazm hukmdori qadimgi xorazmiy unvoni bo’lgan 
“xorazmshoh” va arabcha- “sulton” deb atalsa, xorazmshohning 
birinchi xotini Turkiy unvon “xotun” nomi bilan mashhur bo’lgan. 
Saljuqiylardan mustaqil ajralib chiqish uchun kurashning 
boshlanishidan tortib to davlatning tanazzul topishiga qadar 
xorazmshohlar muntazam qo’shinga ega bo’lganlar va uni to’ldirish, 
qurol-aslaha bilan ta’minlash ularning asosiy tashvishi bo’lib kelgan. 
Xorazmshohlar qo’shini yaxshi ta’lim olgan, turli qurol- yarog’lar bilan 
1
Ҳaсанов.Ф. Турон халқлари ҳарбий санъати. -T.: “Давлат илмий нашриёти”, 2018. -Б. 
282. 

---

86 
qurollangan. Uning sarkardalari esa harbiy harakatlar paytida bir necha 
bor jasorat va tajribali ekanliklarini namoyish etganlar. 
Davlat barpo etilayotgan davrda xorazmshohlar to’plagan qo’shin 
jangari turkiy qavmlardan tashkil topgan. Harbiy bo’linmalar va 
qismlar qabilaviy belgiga ko’ra shakllangan. Hatto davlat ravnaq 
topgan paytda ham, qachonki qo’shinga boshqa qabila va xalqlarning 
vakillari olinadigan bo’lganda ham turkiy qabilalar asosiy va bosh 
zarbdor kuchni tashkil qilganlar. 
Manbalarning xabar berishicha, xorazmshohlar saltanatda 
umumiy majburiy harbiy ta’lim tizimini joriy etganlar. Zakariyo Al-
Qazviniy davlatning poytaxti Gurganch shahri haqida bunday deb 
yozadi: “Bu ko’p sonli aholisi bo’lgan ulkan shahar va uning barcha 
aholisi, hatto ko’katchilar, qassoblar, nonvoylar va bazzozlar ham 
jangchilardir. Sulton Muhammad ibn Takash qoraxitoylar bilan bo’lgan 
janglardan birida qo’shini mag’lubiyatga uchragandan so’ng shaharga 
yashiringan. Sulton ozgina kishilar bilan ulardan qochgan. Uning 
jangchilari ozligini hech kim payqab qolmasligi uchun u shaharga 
kechasi kirgan. Tong otganda esa u shahardan 30 ming otliq 
hamkorligida chiqib dushmanga qarshi tashlangan.” 
Boshqa bir muallif Xorazmning eng mahobatli qo’rg’onlaridan 
bo’lgan Hazorasp qal’asi haqida “uning aholisi jang-u jadal yulduzi 
ostida tug’ilib, nayza va shamshir sutini emganlar”, deydi. 
Xorazmshohlarning muntazam qismlardan tashqari shaxsiy 
gvardiyasi (xaros) ham bo’lib, u mamluklardan tarkib topgan. Bunday 
gvardiyani ilk bor xorazmshoh Takash joriy qilgan. Alouddin 
Muhammadning bunday qismi tarkibida 10 ming kishi bo’lgan. 
Xarosdan xorazmshoh va uning xonadonini qo’riqlash, jazo 
ekspeditsiyasi sifatida, savdo karvonlarini qo’riqlash maqsadlarida 
foydalanilgan.
Janggovar harakatlar boshlanishi bilan xorazmshohlar xalq 
lashkarligiga aholi safarbarligini e’lon qilganlar, lekin yurish paytida bu 
lashkarlar hech qanday maosh olmasdan, talonchilik hisobiga 
yashaganlar.
Davlat qo’shin boshqaruvining oliy organi devon al-ard bo’lib, bu 
devonga sohib devon al-ard rahbarlik qilgan. Manbalardan birida butun 
davlatning qo’shin boshqaruvining bosh organi devonparzdor jumla-i 
mamolik deb nomlangan. 

---

87 
Eng yirik viloyatlarda, shuningdek mahalliy qo’shin boshqaruvi 
organlari ham mavjud bo’lgan. 
Oddiy qurol-yarog’lar-shamshir, nayza, o’q-yoy, cho’qmor va 
kalta nayzalardan boshqa xorazmshohlar qo’shinini katapulta 
(manjaniq), qamal mashinalar (dabbobat), “toshbaqalar”, ya’ni 
harakatchan minoralar, taranlar va shturm narvonlari (salolim) 
bo’lgan.
1
Xorazmshohlar qo’rg’on va qal’alar qurish va ularni 
mustahkamlashga katta e’tibor berganlar. Ishtaxr, Ashkanavon va Ilol 
qal’alari eng mustahkam qal’alardan bo’lgan. Qal’adagi qo’shinga 
mustahfizlar qo’mondonlik qilganlar. Xorazmshohlar davlatida 
mirshablik va jazolash vazifalarini shihnalar o’z harbiy qismlari bilan 
amalga oshirganlar. Odatda shihna lavozimiga turk lashkarboshilari-
amirlar tayinlangan. Xorazmshohlar o’z shihnalarini barcha zabt etgan 
viloyat, shahar va aholi punktlariga tayinlashgan. Jangovar harakatlar 
boshlanishi oldidan yoki urush e’lon qilinishidan avval xorazmliklar 
bo’lajak harakatlarni muhokama qilish uchun harbiy kengash 
chaqirganlar. Unga yirik lashkarboshilar, ulamolar, faqihlar va 
munajjimlar taklif qilingan. Biroq bu harbiy kengashlar doimo 
qarorning to’g’ri yoki noto’g’riligidan qat’i nazar, xorazmshohning 
yakka o’zi qabul qilgan qaror bilan tugar edi.
Xorazmshohlar qo’shinining harbiy harakatlar paytida hujum va 
mudofaadagi tuzilishi quyidagicha bo’lgan: avang’or-o’ng qanot-
markaz, so’l qanot-arergard va pistirma. Har bir 10 ming kishilik 
qo’shin ortidan jangchilarning oilalari ergashib yurgan. Shu bilan birga 
ba’zi janglarda janggovar yarog’-aslahalar bilan qurollangan xotin-
qizlar ham ishtirok etgan. 
Turklarda qadimdan mavjud an’anaga ko’ra, qo’shin o’ng va so’l 
qanotlarga ajratilgan. Xorazmshohlar davrida qo’shinga oid boshqaruv 
ishlari bilan Buyuk devonning bo’limi-devoni arz shug’ullangan. 
Davlat xazinasidan olingan mablag’lar va ularning sarfi to’g’risida 
barcha yozuvlar shu devonda saqlangan. Saljuqiylarda bo’lgani kabi, 
Xorazmshohlar zamonida ham iqto tizimi bor edi. Qo’shinda xizmat 
qilgan harbiylarning hammasi ma’lum qiymatdagi iqtolarga ega 
1
Ҳaсанов.Ф. Турон халқлари ҳарбий санъати. -T.: “Давлат илмий нашриёти”, 2018. -Б. 
287. 

---

88 
bo’lishgan. Xususan, katta-kichik sarkardalar, qo’mondonlar va harbiy 
valiylarning boy iqtolari bor edi. Katta iqtolar hukmdorning 
marhamatiga muvofiq, kamayishi yoki yanada yiriklashishi mumkin 
edi. Kichik iqtolar bo’lsa o’zgarmaganlar. Ular ota meros edi. Iqto 
egalari chaqirilgan zahoti o’z amirlari qanoti ostiga to’planishar va 
yurish tugagach, yana o’z yerlariga qaytib ketishardi. Xorazmshohlar 
ya’ni bir o’lkani zabt etgach, u yerdagi darhol iqtolarga bo’linib, 
mansabdorlar o’rtasida taqsimlanar va devoni arz daftarida qayd qilinar 
edi. Iqto sohiblaridan tashkil topgan ulkan bir suvoriy quvvatlar 
Xorazmshohlar mamlakatining turli tomonlariga joylashgandi. Ular 
viloyat askarlarini tashkil etardi. Bundan tashqari hukmdorning 
gvardiyasi ham mavjud edi. Sulton Jaloliddin, shubhasiz, armiyaning 
bosh qo’mondoni edi. Jaloliddin doimo qo’shin boshida borardi, Sulton 
goho u yoki bu amirni biror-bir mintaqani fath etish uchun safarbar 
qilsada, ko’p o’tmay orqasidan yetib olib, qo’mondonlikni o’z qo’liga 
olardi. Jaloliddining bayrog’i qora rangda bo’lgan. Xorazmliklar 
bayrog’ining qora rangda bo’lishi Sulton Sanjarning qora bayrog’i bilan 
bog’liq.
1
Sulton Sanjar o’limidan so’ng Xoramshohlarning qora rasmiy 
ramz tarzida olganligi, ular o’zlarini Buyuk Saljuqiylar saltanatining 
qonuniy vorisi deb belgilaganliklarini ko’rsatadi. 
Xorazmshohlar o’g’uzlarning bekdili urug’iga mansub bo’lgan. 
Shu bois ularning qora bayrog’ida bu ularning tamg’asi aks etgani va 
sultonning ism va laqablari yozilganligi tabiiydir. 
Jang shakllari maydon jangi, qurshovga olish va muqobil 
to’qnashuv tarzida uch xil bo’lgan. Muqobil to’qnashuv kichikroq 
miqyosidagi maydon jangidir. Jaloliddin maydon va muqobil janglarda 
o’z qo’shinining an’anaviy bir shaklda, ya’ni o’ng, markaz va so’l 
qanotga saflagan. Markaz odatda gvardiya qo’shinlaridan iborat edi. 
O’ng va so’l qanotlar har holda viloyat qo’shinlaridan tashkil topar edi. 
Aksariyat hollarda markaz suvoriylar, o’ng qanot kamonchilar, so’l 
qanot piyodalardan tashkil topgan. Jang vaqtida sulton atrofidagi xossi 
g’ulomon bilan oldingi safda turishardi. O’zaro ashaddiy dushman 
bo’lgan xorazmliklar va mo’g’ullar bir-birining jang tarzini qabul 
qilmaganlar. Xorazmshoh qo’shinlari mumtoz tartib va taktika asosida 
1
Бобоев.Ҳ. Хидиров.З. Шодиев.Ж. Аҳмедова.М. Ўзбек давлатчилиги тарихи. II китоб. -
T.: 2009. -Б.117. 

---

89 
jang qilgan. Mo’g’ullar bo’lsa qismlarini o’zlarining maxsus jang 
usulubida ikki qator tizgan holda urushganlar. 
Jaloliddin maydon janglarida ham, muqobil janglarda ham 
pistirma qo’ygan. Masalan, Qush Temur qo’mondonligi ostidagi 
qo’shinlari bilan bo’lgan jangda Jaloliddin bir qancha hujumdan keyin 
go’yo qochgan, dushman esa quvlagan. Natijada dushman pistirmaga 
tushgasn. Jaloliddin mo’g’ullar bilan bo’lgan janglarda ham pistirma 
qo’ygan. 
Jaloliddin jangning bosqin shaklini ko’proq Hindistonda 
qo’llagan. Bunda har holda askarlarning soni kam bo’lganligi o’z rolini 
o’ynagan bo’lsa kerak. Dushman qo’shini bilan ro’baro kelgan Sulton 
dushmanning kuch-quvvatini, uning armiyasi qanday kuchlarda tashkil 
topganini yaxshi o’rganar va bu quvvatni diplomatik yo’llar bilan 
parchalashga harakat qilar edi. Masalan, gurjilar bilan bo’lgan 
janglardan birida dushman safida qipchoqlar borligini bilgach, sulton 
ularga non-tuz yubordi. Natijada qipchoqlar jang maydonini tashlab 
ketdilar. Jaloliddin qamal paytlari manjaniq devorteshar qurollar va neft 
moyi ishlatgan. Qamal uzoq davom etgudek bo’lsa, sulton o’z 
qo’shinlarini qal’a atrofiga doira shaklida joylashtirar, aldash atrofida 
uchun hiyla ham ishlatgan. Masalan, u mo’g’ullarning bayrog’iga 
o’xshash oq sanjoq bilan Isfahondan Rayga ketgani ma’lum.
1