A. I. To’rayev, F. F. Axrorov, M. M. Rahmatov

Tohiriylar davlatining siyosiy tarixi. 
Bu sulolaning ilk vakili Rozilik ibn Sayqal Horun ar-Rashid 
davrida Seyiston hokimi Abumuhammad Talx ibn Abdulloh qo’lida 
xizmat qilgan. Uning Musab, Husayn va Tohir degan o’g’illari bo’lib, 
keyinroq Tohir Hirotdagi Bo’shang shahrining hokimi bo’ladi. 
Ma’lumki, Horun ar-Rashid vafotidan so’ng uning katta o’g’li Amin 
xalifa bo’ladi. Ammo Horun ar-Rashidning kichik o’g’li Ma’mun 
(Ma’mun-laqabi, asli ismi Abdullo) ham taxtga da’vogar edi. Shu bois 
811-yildan boshlab aka-ukalar o’rtasida toj-u taxt uchun kurash 
boshlandi.
1
Ushbu kurashda Tohir ibn Husayn Ma’mun qo’shinlariga 
boshchilik qilib 813-yilda Bag’dod shahrini egallaydi va Ma’mun 
xalifalik taxtiga o’tiradi. Ma’mun xalifa bo’lib olgach (813-833) Tohir 
ibn Husayn tez orada xalifalikning eng nufuzli kishilaridan biriga 
aylanadi va 815-yildan boshlab xalifalik qo’shinlarining bosh 
sarkardasi lavozimida ishlaydi.
2
1
Эшов.Б. Ўзбекистон давлатчилиги ва бошқаруви тарихи. -T.: 2012. -Б.158. 
2
Ўша жойдан -Б.158-159. 

---

27 
821-yilda xalifa Ma’mun Tohir ibn Husaynni Xuroson viloyatiga 
noib etib tayinlaydi. Tohir Xuroson noibligining poytaxti qilib 
Nishopur shahrini tanladi. U Xuroson va O’rta Osiyo viloyatlarini 
(Tabariston, Jurjon, Ray, Kirmon, Xuroson, Seyiston, Movarounnahr 
janubi) mustaqil hokim sifatida boshqarib, 822-yilda xalifa nomini 
xutba namoziga qo’shib o’qishni taqiqladi. Bu esa ochiqdan ochiq 
xalifadan o’zini mustaqil deb e’lon qilishni taqiqladi. Taxmin 
qilishlaricha, bu holat xalifaning o’z noiblari ustidan siyosiy 
hukmdorligini mustahkam tutishga intilishidan dalolat beradi.
Yuqoridagi voqeadan qat’i nazar, xalifa Ma’mun Tohirning o’g’li 
Talxa ibn Tohir Xuroson noibi etib tayinlaydi. Zamonaviy 
adabiyotlarda berilishicha, mahalliy sulola vakillarini noib bo’lib 
qolganligining sababi, xalifalikning aynan mahalliy hukmdorlarning 
kuchidan arablarga qarshi qo’zg’olonlarni bostirishida foydalanishi edi. 
Shuningdek, Xuroson noibining muhim vazifalaridan yana biri o’ziga 
qarashli hududlarga ayrim viloyat hokimlarini saylash bo’lgan. 
Jumladan, Tohir ibn Husaynning o’zi Somoniylarni Samarqand, 
Farg’ona va Shoshga hokim bo’lishlarini rasman tasdiqlagan. O’sha 
davrda Xuroson noibligiga quyidagi viloyatlar kirgan edi: 
Movarounnahr, Xorazm, Seyiston, Ko’histon, Kermon, Ko’mis, 
Tabariston va Jurjon. Ular hajmiga ko’ra katta va kichik tumanlardan
iborat bo’lgan. 
Tohiriylar mustahkam hokimiyat yaratish va qishloq xo’jaligini 
tartibga solish borasida jiddiy chora-tadbirlarni amalga oshirdilar. Ular 
yangi kanallar bunyod etib suvdan foydalanishni yaxshilash choralarini 
ko’rdilar. Abdulloh ibn Tohirning buyrug’i bilan o’lkadagi yirik 
qonunshunoslar sug’orish uchun foydalaniladigan suv taqsimoti 
qonunlari to’plami Kitob al-kuniyni tuzdilar. Ushbu qonunlar yuzlab 
yillar mobaynida Movarounnahrda suvdan foydalanishdagi bahs-
munozaralarni hal etishda asos bo’lib xizmat qilgan. 
Tohiriylar shunday ijtimoiy-iqtisodiy siyosiy yuritganlarki, bu 
siyosat asosan aholining hukmron tabaqalarning qo’llab-quvvatlashga 
qaratilgan edi. Misol uchun, bizga qadar saqlangan Tohir ibn 
Husayning o’g’li Abdullohga yozgan xatida shunday deyiladi: “Shuni 
bilginki, boylik ko’payib xazina to’lib toshganda ham u daromad 
keltirmaydi. U fuqaro zarurati, ular haq-huquqlarini ado etishga,ularni 
tashvish va qarzlardan ozod etish uchun sarflangan taqdirdagina 
ko’payadi,ortib boradi; bu bilan xalq ommasining e’tibori qozoniladi; 

---

28 
shu bilan xalq farovonligi ta’minlansa, bu hokimlarga zeb beradi, 
davronning emin-erkinligi shu bo’ladi, shuhrat va qudrat bag’ishlaydi; 
shu bilan birga agar shunday ish yuritsang, yer solig’ini katta miqdorda 
undirish imoniyatiga ega bo’lsang va boyliging ortadi, kuch-qudrat 
egasi bo’lasan, qo’shin saqlaysan va hammani o’zingga maftun etasan”. 
Tohir o’z o’g’lini mana shunday “mohirona” siyosat yurgizishga 
chaqiradi hamda Abdulloh ibn Tohir qaysidir ma’noda otasining 
maslahatlariga amal qilgan edi. 
O’z davrida Abdulloh yirik yer egalari va davlat amaldorlari 
tomonidan ayrim yerlardagi dehqonlarga nisbatan bo’layotgan 
nohaqliklarni imkoniyat darajasida cheklashga harakat qildi. U 
dehqonlarning ahvolini birmuncha tartibga soluvchi maxsus farmon 
e’lon qildi. Manbalarning guvohlik berishicha, bu farmonda jumladan 
shunday deyiladi: “Olloh bizni ularning qo’li bilan boshqaradi, bizni 
ularning og’zi bilan olqishlaydi va ularga ozor berishni taqiqlaydi”. 
Albatta, bu bilan Abdulloh butunlay ziroatkor-dehqonlarning 
manfaatlarini himoya qiluvchi hukmdor bo’lgan, deb bo’lmaydi. U 
“dehqonlarga ozor bermaslikni” talab qilishiga sabab, busiz davlat 
xazinasiga yetarli soliq kelib tushmas edi. 
Ahvolni yaxshilash uchun ayrim harakatlar qilishgan bo’lishiga 
qaramay, Tohiriylar davrida aholi ko’pgina qatlamlarining ayniqsa, 
ziroatkor-dehqonlarning ahvoli og’ir bo’lib qolaverdi. Misol uchun, 
844-yilda Abdulloh ibn Tohir ziroatkor-dehqonlardan olingan xirojdan 
48 mln. dirham to’plagan edi. Soliqlarning ko’pligi dehqonlarning 
qo’zg’olon ko’tarishiga olib kelgan, Tohiriylar bu qo’zg’olonlarni
shafqatsizlarcha bostirib turganlar. Bu hol ijtimoiy-iqtisodiy ziddiyatlar 
bir qadar saqlanib qolganligini ko’rsatadi.
1
Manbalarda Tohiriylarning islomlashtirish siyosatida mustahkam 
turganliklari qayd etiladi. Ular huquqiy munosabatlarni islom 
peshvolariga tayangan holda rivojlantirganlar. Shuning uchun ham 
Tohiriylar islom dinini xalq orasida keng yoyish siyosatini davom 
ettirib, islom ruhoniylarini asosiy tayanch deb bilganlar. Talxa ibn 
Tohir davrida zardushtiylik dini saqlanib qolgan Usturushonada ham 
islom dini qabul qildirilgan. 
1
Эшов.Б. Ўзбекистон давлатчилиги ва бошқаруви тарихи. -T.: 2012. -Б.159. 

---

29 
O’z hukmdorlik yerlarida mustahkam tartib saqlanishini xohlagan 
Abdulloh ibn Tohir o’ziga qarshi har qanday harakat yoki 
qo’zg’oloning oldini olishning eng muhim usuli-soliq yig’uvchilarning 
suiste’molliklariga yo’l qo’ymaslikda deb hisoblar edi. U turli 
soliqlarning miqdorini kamaytirmagan bo’lsa-da, soliqlar yig’ishda 
turli jinoiy ishga qo’l urganlarni jazolar edi. Amal va mansab 
egalarining o’zboshimchaligini oldin olish va davlat xazinasiga ziyon 
yetkazmaslik maqsadida Abdulloh o’z qo’l ostidagi o’ziga sodiq 
kishilar orasidan ayg’oqchilar tanlab, ularning xizmatidan foydalanar 
edi. Bunday maxfiy shaxslar joylarda hukmdorlarning yurish-turishi, 
har bir mansabdorning Abdulloh oldidagi majburiyatlarini qay darajada 
bajarishlari xususida noibga xabar yetkazib turishgan. Demak, amaldor 
xoh viloyat hokimi bo’lsin, xoh yirik dehqon bo’lsin, Abdullohning 
nazorati ostida bo’lgan. 
Tohiriylar davlati ko’p sonli bilimdon amaldorlarga muhtoj edi. 
Shu bois Abdulloh ibn Tohir aholining barcha qatlamlari ma’lumot 
olishini ta’minlashga harakat qiladi. Manbalarning ma’lumot 
berishicha, Abdulloh otasi Tohir singari shoir bo’lgan. Abdullohning 
Marv, Amul va Xorazmni boshqarib turgan jiyani Mansur o’zining 
falsafiy asarlari bilan mashhur bo’lgan. Abdullohning o’g’li Tohir II 
ham otasidan o’rnak olishga harakat qilgan. 
Umuman, Abdulloh va Tohir II hukmronliklari davri mahalliy 
madaniyatning
qayta tiklanish davri bo’ldi. Ammo, bu o’ta murakkab va qiyin jarayon 
edi. Gap shundaki, Tohiriylar sulolasi vakillarining o’zlari, xususan, 
Abdulloh ibn Tohir o’zining arab madaniyatiga xayrixohligini ta’kidlar 
edi. Shunga qaramasdan bizga qadar yetib kelgan ayrim yozma 
manbalar va moddiy ashyolar mahalliy madaniyat rivojidan dalolat 
beradi.