A. K. Xusanov

 
Uyga vazifa: 
“Postembrional rivojlanish turlari” mavzusida referat yozish.
 
 
31-Amaliy mashg’ulot. 
Hasharotlarning postembrional rivojlanish turlari. 
Ilmiy maqsad: 
Hasharotlarning tashqi tuzilishini o’rganish,
 
kolorado 
qo‘ng‘izi - Leptinotorsa decem lineata
, 
suvarak 
- 
Blatta orientalis
  

---

141 
Tarbiyaviy maqsad: 
Hayvonot dunyosini xilma-xilligi haqida ma’lumot 
berish orqali, o‘quvchilarga tabiatni asrash va avaylash tuyg‘ularini o‘rgatish. 
Rivojlantiruvchi maqsad: 
O‘quvchilarni darslik va qo‘shimcha testlar bilan 
mustaqil ishlash ko‘nikmalarini oshirish.
Uslub: 
Kichik guruhlarda ishlash, yakka tartibda ishlash.
Jihozlar:
: 
fiksatsiya qilingan kolorado va mart qo‘ng‘izlari yoki suvaraklar, 
vannachaga to‘g‘rilagich nina, entomologik to‘g‘nog‘ich, qo‘l lupasi, qaychi, 
buyum oynachasi, jarroxlik pichog‘i, turli xasharotlarning tashqi tuzilishini aks 
ettiruvchi ko‘rgazma rasmlar. 
Mashg’ulotni bajarish:
1-ish.
Formalin yoki spirtda fiksatsiya qilingan suvarak yoki qo‘ng‘izlardan 
birini olib vannachaga qo‘ying. Qo‘l lupasi yordamida uning butun tana tuzilishi, 
teri qoplpmi va tana bo‘laklarini ko‘zdan kechiring.
 
Qo‘ng‘iz yoki suvarakning tana bo‘laklari, ya’ni bosh, ko‘krak va qorin qismini 
qisqich va qaychi yordamida bir-biridan ajrating, ularning xar birini lupa 
yordamida kuzating. 
Suvarak yoki ko‘ng‘izning bosh kismidagi bir juft antennalari, ko‘zlari va 
og‘iz apparatiga e’tibor bering. Antennalariii ajratib olib, buyum oynachasiniig 
ustiga kuying va bir tomchi suv tomizib uning ipsimon (turli xil xasharotlarda 
turlicha bo‘ladi) tuzilishi xamda mayda xalkalariga e’tibor bering. Bosh kismidagi 
og‘iz apparata, jag, lablarining tuzilishi va joylashishini kuzating. 
Suvarak yoki ko‘ng‘izning ko‘krak kismini olib, unda joylashgan uchta 
bo‘g‘imni va 6 ta oyok xamda kanotlarning kaysi bo‘g‘imlarda joy- lashishi, 
oyoklarning tuzilishi, uning kismlari, oyok turlarini kuzating, ayrim oyok va 
kanotlarning farqlarini anikdang. 
Xasharotning korin kismidagi segmentlarni sanang, joyla- shishiga e’tibor 
berib, nafas teshikchalarining kaysi erda joyla- shishini kuzating. Ayrim 
xasharotlarning korin kismining oxiri- da bo‘ladigan serklari va grifellariga e’tibor 
bering. 
Kuzatgan xasharotingizning tashki tuzilishi va tana bo‘lak- larini 
adabiyotlardan foydalangan xolda rasmini chizib oling. 
Bundan tashkari, turli gurux xasharotlarining morfologik belgilarini o‘zaro 
takkoslab o‘rganish uchun kafedrada fiksatsiya kilingan plastinka muylovli 
qo‘ngizlar, ninachilar, go‘ng qo‘ngizlari, beshiktebratarlar, chigirtkalardan 
foydalanib, ularning muylov shakllari, oyoq tuzilishi, og‘iz apparatining turliligini 
solishtirib o‘rganishga xarakat kiliig. Masalan, taroksimon, arrasimon, 
to‘g‘nog‘ichsimon muylovli xasharotlarning muylov tuzilishini kanday tuzilishidan 
kat’iy nazar, bo‘g‘imlardan tuzilganligiga e’tibor bering. Ko‘rgazma rasm va 
darsliklardai foydalanib, xasharotlarning mo‘ylov turlarini rasmini chizib oling. 
Xasharotlarning oyoq tuzilishi xam yashash sharoiti va bajaradigan 
vazifasiga karab turlicha bo‘ladi. Masalan, yuguruvchi, yuruvchi, sakrovchi, 
suzuvchi, kazuvchi, yig‘uvchi yoki to‘plovchi, yopishuvchi shaklda bo‘lib, ular 
asosan 5 ta bo‘limdan: dumg‘aza, ko‘st, son, boldir va panjalardan tuzilishiga 

---

142 
e’tibor bering. Oyoklarni lupa yordamida kuzating va oyok turlarini ko‘rgizma 
rasmlar yordamida chizib oling. 
Xasharotlarning og‘iz apparata oziqlanishiga ko‘ra turlicha bo‘ladi: 
kemiruvchi, qirib-so‘ruvchi, so‘ruvchi, sanchib-so‘ruvchi tip- larda bo‘ladi. Og‘iz 
apparatini mikropreparatlar va ko‘rgazma rasmlar yordamida o‘rganing, ularning 
rasmini chizing.