A. K. Xusanov

Mashg’ulot yuzasidan topshiriq. 
1.
 
Quyidagi nomlarni rasmdagi kerakli raqamlar bilan izohlang. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
25-Rasm.
Yomg’ir chuvalchangining tashqi va ichki tuzilishi. 
 

---

100 
2.
 
Jadvalni to’ldiring. 
3.
 
Jadvalni to’ldiring. 
Chuvalchanglarning tashqi tuzilish belgilarini tavsiflash 
48-jadval 
 
Belgilari 
Oq 
planariya 
Odam 
askaridasi 
Qoramol 
solityori 
Yomg’ir 
chuvalchangi 
Yashash tarzi 
 
 
 
 
Tana o’lchami 
 
 
 
 
Tana shakli 
 
 
 
 
Hazm sistemasining 
qisimlari 
 
 
 
 
Anal teshigining mavjudligi 
 
 
 
 
Nerv sistemasi 
 
 
 
 
Qon aylanish sistemasi 
 
 
 
 
Ayirish sistemasi tuzilishi 
 
 
 
 
Jinsiy sistemasi tipi 
Sezgi organlarining 
tuzilishi,
Joylashishi 
 
 
 
 
 
 
 
Ovqat hazm 
qilish sistemasi 
Qon 
aylanish 
sistemasi 
Ayirish 
sistemasi 
Nerv 
sistemasi 
Jinsiy 
sistema 
Vazifasi____
__________
__________
__________
__________
__________
__________
__________
__________
_______ 
Vazifasi____
__________
__________
__________
__________
__________
__________
__________
__________
_______ 
Vazifasi____
__________
__________
__________
__________
__________
__________
__________
__________
_______ 
Vazifasi____
__________
__________
__________
__________
__________
__________
__________
__________
_______ 
Vazifasi____
__________
__________
__________
__________
__________
__________
__________
__________
_______ 
Yomg’ir 
chuvalchangini 
ichki tuzilishi 

---

101 
Talabalar bilimini baholash uchun test topshiriqlari. 
1. Yomg’ir chuvalchangi metanefridiylari nima vazifa bajaradi?
a)
Sezgi 
b)
Oziqlanish 
c)
Ko’payish 
d)
Ayirish 
2. Halqali chuvalchanlar lichinkasi qanday ataladi?
a)
Tro hofora 
b)
Planula 
c)
Miratsidiy 
d)
Valiger 
3. Halqali chuvalchanlarni qancha turi mavjud?
a)
5000 
b)
9000 
c)
8000 
d)
1000 
4. Kamtukli chuvalchanglar ko’payishida pilla tanani qaerida hosil bo’ladi?
a)
Prostomiumida 
b)
Dum qismida 
c)
Belbog’ida 
d)
Peristomiumida 
5. Tiflozol yomg’ir chuvalchangining ovqat hazm qilish tizimini qaerida bo’ladi? 
a)
Muskulli oshqozon
b)
Jig’ildon 
c)
O’rta ichak 
d)
Orqa ichak 
6. Yomg’ir chuvalchangi qanday nafas oladi?
a)
Teri orqali 
b)
Jabralar bilan 
c)
O’pka bilan 
d)
Traxeyalar orqali 
7. Yomg’ir chuvalchangini amaliy ahamiyati nimada?
a)
O’simliklarga ziyon keltiradi 
b)
Zararkunanda hasharotlarni qiradi 
c)
Amaliy ahamiyati yo’q
d)
Tuproqni gumusga boyitadi 
8. Belbog’li chuvalchanlar rivojlanishi qanday bo’ladi?
a)
Metamorfozli 
b)
Gipermetamorfozli
c)
O’zgarishsiz 
d)
Chala o’zgarishli 
9. Hloragogen hujayralar nima vazifa bajaradi?
a)
Ayirish 
b)
Sezgi 
c)
Ko’payish 
d)
Nafas olish 
10. Yomgir chuvalchgida... ning kengaygan qismi jig’ildon deb ataladi
a) halqum
b) qizilo’ngach
c) og’iz bo’shlig’i
d) oshqozon 
 

---

102 
Test javoblarini yozing: 
49-jadval 
 
S 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
J 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Nazariy savollar: 
1. Yomg’ir chuvalchangi qanday muhitda yashaydi? 
2. Yomg’ir chuvalchangining bosh va oxirgi tomonlarini qanday farqlash mumkin? 
3. Chuvalchangining jinsiy sistemalari qaysi halqalarida joylashgan? 
Uyga vazifa: 
“Yomg’ir chuvalchangining ahamiyati” haqida mustaqil ish yozing. 
 
21 – Amaliy mashg’ulot. 
Zuluklar (Hirudinea) sinfi. Tibbiyot zulugining tashqi va 
ichki tuzilishi. 
Tibbiyot zulugining sistematik o’rni
 
Tip:
Halqali chuvalchanglar-Annelides
 
Kenja tip:
Belbog’lilar-Clitellata
 
Sinf:
Zuluklar-Hirudinea
 
Turkum:
Jag’li zuluklar-Gnathobdella
 
Vakil:
Tibbiyot zulugi-
Hirudo medicinalis
 
Ilmiy maqsad: 
Halqali chuvalchanglar tipi va vakillari (Tibbiyot zulugi) ning 
yashashi, hayot faoliyati, ahamiyati to’g’risida o’quvchilarga ma’lumot berish.
Tarbiyaviy maqsad: 
Halqali chuvalchanglarni tabiatdagi ahamiyati haqida 
ma’lumot berish, orqali hayvonot dunyosini muhofaza qilish tushunchalarini 
singdirish.
Rivojlantiruvchi maqsad. 
O’quvchilarni darslik va qo’shimcha adabiyotlar 
bilan mustaqil ishlash ko’nikmalarini oshirish.
50-jadval 
 
Jihozlar 
Tasviriy 
Natural 
Tarqatma materiallar 
Halqali chuvalchanglarning eng 
muhim vakillari tuzilishi 
tasvirlangan rangli rasmlar 
1.
Tibbiyot zuligining tashqi 
va ichki tuzilishi aks etirilgan 
jadvallar.
Halqali 
chuvalchanglarning ho’l 
va quruq kolleksiyalari 
1.Tibbiyot zulugi
1.
Tibbiyot zulugining 
mikropreparatlari
2.
Fiksatsiya qilingan 
kolleksiyalar
3.
Lupa
4.
Vannachalar
5.
Skalpel
6.
To’g’irlagich ignalar 
7.
Suvli shisha idish
 
Jihozlar:
lupalar, to’g’irlagich ignalar, skalpellar, vannachalar, ko’rgazmali 
qurollar, tayyor preparatlar, tarqatma materiallar. Tibbiyot zulugi. Suvli shisha 
idish. 
 
Uslub: 
Kichik guruhlarda ishlash, klasterlash 
Mashg’ulotni bajarish: 

---

103 
1.Tirik tibbiyot zulugining harakatini kuzatish uchun u tiniq suvli shisha 
idishga solinadi. Unda zuluk tanasining gox qisqarishi va goh uzayishi kuzatiladi. 
2.Fiksatsiya qilingan tibbiyot zulugi parafinli vannachaga olinib, tanasining 
oldingi va oxirgi uchidan to’g’nogichlar bilan tortilib, sanchib qo’yiladi va 
halqalari lupa yordamida kuzatiladi. 
3.Vannachaga sanchilgan tibbiyot zulugining so’rqichlariga va tanasida 
qillarning yo’qligi e’tibor beriladi. 
4.Ichi yorilgan ho’l preparatdan kuzatilganda ichki halqalarning tashqi 
halqalarga mos emasligiga e’tibor beriladi. 
Mavzu haqida ma’lumot. 
Zuluklar suv havzalarida va sekin oquvchi 
suvlarda yashaydi. U yirik zuluklardan bo’lib, uzunligi 12 sm va kengligi 1 sm 
gacha bo’lishi mumkin. Tanasining rangi sariq qoramtir yoki ko’k tusda. Elka 
tomoni bo’ylab rangli yo’llar ketgan. Tanasini kuchli qisqartirib o’z shaklini 
o’zgartirishi mumkin. Tanasi elka - qorin tomoniga qarab yassilangan, shu bilan 
birga qorin tomoni ko’proq yassilangan bo’ladi. Tana yuzasida qambar halqalar 
bo’lib, ichki haqiqiy halqalarga ular to’g’ri kelmaydi. Tibbiyot zulugining har bir 
haqiqiy bo’g’imiga 5 tadan tashqi halqalar to’g’ri keladi. Bu ikkilamchi halqalar 
tana qayishqoqligini oshiradi. Tana yuzasida butunlay qillari bo’lmaydi. U ikkita 
so’rg’ich bilan qurollangan: oldingisi kichik va 4 ta bo’g’imdan hosil bo’lgan, 
orqadagisi esa katta va gardishsimon. Og’iz so’rg’ichi qorin tomoniga qaragan 
bo’lib, uning tubida uch qirrali og’iz teshigi joylashgan. Orqa so’rg’ichi ham qorin 
tomoniga qaragan bo’lib, faqat substratga yopishish vazifasini bajaradi, uning 
asosida chiqaruv teshigi joylashgan. Oldingi uchiga yaqin joyda birin ketin erkak 
va urg’ochi jinsiy teshiklari joylashgan bo’ladi. Tanasining elka old tomonida 5 
juft ko’zlari bor.
Og’iz bo’shlig’ida o’tkir tishli 3 ta jag’lari va so’lak bezlari bo’lib, bu bezlar 
qonni ivitmaslik xususiyatiga ega bo’lgan – girudin moddasini ishlab chiqaradi. 
Oshqozonning 10 juft o’simtalari bo’lib, unda qon uzoq vaqt ivimasdan suyuq 
holda qoladi. Tibbiyot zulugining halqumi nasos vazifasini o’taydi. Oshqozonning 
oxirgi uzun o’simtalari orasida joylashgan ingichka nayni orqa ichak deyish 
mumkin. Orqa ichak pufak ko’rinishidagi to’g’ri ichak bilan tugallanadi. 
Ayiruv organi vazifasini bo’g’imlar bo’ylab joylashgan 17 juft 
metonefridiylar bajaradi. Jinsiy sistemasi germofrodit. Erlik sistemasi 9 juft 
metamer holdagi urug’donlardan iborat bo’lib, bu urug’donlarning har birida urug’ 
oqimi chiqib 2 ta chap va o’ng urug’ yo’liga birlashadilar. Bular o’z yo’lida 
yuqorida qo’shilish organiga o’tib ketuvchi bitta oqimni hosil qiladi. Urg’ochi 
jinsiy sistema bir juft tuxumdondan, qisqa tuxum yo’lidan va toq qin yo’lidan 
iborat bo’ladi. 
Teri muskul xaltasi tana tashqarisidan bir qavatli epiteliy bilan qoplangan. 
Halqasimon muskul tolalari, so’ngra uning ichkarisida kuchli bo’ylama muskullar 
joylashgan.

---

104