A. K. Xusanov

 
 
Chuchuk suv gidrasining sistematik o’rni 
Tip:
Bo’shliqichlilar-Coelenterata 
Sinf:
Gidrozoylar-Hydrozoa 
Kenja sinf:
Gidroidlar-Hydroidea 
Turkum:
Gidralar-Hydrida 
Vakil:
Chuchuk suv gidrasi - 
Hydra oligactis 
 
Mashg’ulotning ilmiy maqsadi
: Gidra misolida kovakichli hayvonlarning 
xarakterli belgilarini tuzilishi, oziqlanishi va yashash tarzini, o’rganish. 
Mashg’ulotning 
tarbiyaviy 
maqsadi: 
O’quvchilarning 
ilmiy 
dunyoqarashini kengaytirish. 
Mashg’ulotning rivojlantiruvchi maqsadi: 
O’quvchilarni gidraning jinssiz 
va jinsiy ko’payishini darslik orqali izohlay biladi
. 

 
 

---

48 
17-jadval 
 
Jihozlar 
 
Tasviriy 
 
Natural 
Tarqatma materiallar 
 
Bo’shliqichlilar tipining eng muhim 
vakillari tuzilishi tasvirlangan rangli 
rasmlar. 
1.
Gidraning 
tuzilishi, 
otiluvchi, 
qoplovchi 
va 
muskul 
hujayralarining 
tuzilishini 
aks 
ettiruvchi jadvallar 
2.
Obeliya

 
Bo’shliqichlilarning ho’l va 
quruq kolleksiyalari. 
1.
Gidra saqlangan suv
 
2.
Obeliya
 
. 
1.
Tayyor preparatlar 
2.
Mikroskop
3.
Buyum oynasi
4.
Qoplag’ich oynasi
5.
Soat oynalari 
6.
Tomizgich 
7.
Paxta 
8.
Suv 
9.
Lupa
10.To’g’irlagich ignalar 
11. Spirtning 30%li eritmasi
 
 
Jihozlar:
Mikroskoplar, to’g’irlagich ignalar, suv tomizg’ichlar, qoplagich 
va buyum oynalar, soat oynalari, lupa, ko’rgazmali qurollar, tayyor preparatlar, 
tarqatma materiallar. Spirtning 30%li eritmasi. Gidra saqlangan suv. 
Uslub:
Kichik guruhlarda ishlash. 
Mashg’ulotni bajarish: 
1.Gidra mavjud bo’lgan suvdan bir tomchi olinib soat oynasidagi bir tomchi 
suvning ustiga qo’yiladi. Ushbu preparat mikroskopning kichik obyekti yoki lupa 
orqali kuzatiladi. 
2.Gidraning oziqlanishini kuzatish uchun soat oynasidagi gidralarga dafniya 
yoki sikloplar bor suvdan tomiziladi. Hamda ushbu ozuqani gidraning qanday qilib 
yutgani kuzatiladi. 
3.Gidra tanasining bo’yiga va ko’ndalangiga kesilmasini o’rganish uchun 
tayyor mikroprepratlardan foydalaniladi. Mikropreparatlar mikroskopning katta 
obektivi orqali kuzatilib, ektoderma, endoderma hujayralarining farqlari ko’riladi 
va ular orasidagi tayanch-plastinka mezogliya topiladi.
4.Gidrannig tuban tuzilgan ko’p hujayrali hayvon ekanligini ko’rish uchun 
uning tanasini tashkil qiluvchi hujayralarni alohida qilib ajratish kerak. Buning 
uchun tirik gidrani buyum oynasining suvli tomchisiga o’tkazilib uning ustiga 30% 
li spirtdan 1-2 tomchi aralashtiriladi. Bir oz vaqt o’tganidan keyin preparat 
mikroskopda kuzatiladi. Bunda bir-biridan ajralgan ektoderma, endoderma, 
mezogliyani va otiluvchi hujayralarni ko’rishimiz mumkin.

 
Mavzu haqida ma’lumot. 
Gidra suv havzalarining suv o’tlari orasida 
yashaydi. Tanasi slindrsimon bo’lib 1-1,5 sm ga yetadi. Gidraning oldingi 
tomonidan bir oz bo’rtib chiqqan qismi - gipostom bor. Uning tepa qismida og’iz 
teshigi joylashgan. Og’izning asosida 6-12 ta paypaslagichlari bo’ladi. Ular 
gidraga ozuqalarni tutib berish uchun xizmat qiladi. Gidra tanasinig ushbu qismi 
oral va unga qarama qarshi bo’lgan qismi oboral qutb deyiladi. Yassilangan oboral 
qismida yopishqoq modda ishlab chiqiladi va u gidraning substratga mahkam 
yopishib olishiga yordam beradi.

---

49 
Bu o’z navbatida gidraning o’troq yashashiga sabab bo’lsa-da, biroq ba’zida 
ular do’mboloq oshgandek qilib harakatlanishi va bir joydan ikkinchi joyga 
ko’chishi mumkin. 
Gidraning tanasi ikki qavat hujayralardan, tashqi-ektoderma, ichki-
endodermadan iborat. Har ikkala qavat orasida strukturasiz qavat mezogliya 
joylashgan va u tayanch plastinkasi ham deyiladi. Ektodermasida otiluvchi 
hujayralari bor. Himoya vazifasini bajaruvchi ushbu hujayralar ayniqsa 
paypaslagichlarida to’da-to’da bo’lib joylashgan. Gidraning otiluvchi hujayralari 
uch guruhga bo’linadi-pinetrantlar, volventlar, glyutinantlar. Ektoderma ikki qavat 
bo’lib, u erda muskul hujayralari yotadi. Bular gidra tanasining qisqarishi va 
cho’zilishini ta’min etadi, hamda qoplovchi muskul hujayralari deb ataladi. 
Endoderma hujayralari gidraning tana(gastral) bo’shlig’ini qoplagan yirik 
xivchinli hujayralardan tashkil topgan. Xivchinlar suv oqimi hosil qilishiga yordam 
beradi. Bu hujayralar orasida ovqat bo’laklarini soxta oyoqlar – psevdopodiylar 
hosil qilib, qamrab oladiganlari ham bor. Ularda ovqat zarralari hazm bo’ladi. 
Hazm bo’lmagan ovqat qoldiqlari har bir hujayra tomonidan mustaqil ravishda 
gastral bo’shliqqa, undan esa suv bilan birgalikda og’iz orqali tashqariga 
chiqariladi. 
Endodermadagi bezsimon hujayralar ovqat hazm qiluvchi shira ishlab 
chiqaradi va gastral bo’shliqdagi yirik ovqat zarralarini parchalaydi.