A. K. Xusanov

Uslub: 
Yakka tartibda ishlash. 
Mashg’ulotni bajarish:
1. Baqachanoqning chig’anoq tuzilishini o’rganing. Uning yillik halqalarini 
aniqlang. Anadonta tanasining oldingi va keyingi tomonlarini aniqlang. 
Chig’anoqning ustki ko’rinishining rasmini chizing.
2. Agar imkoniyati bo’lsa, tirik anadontani akvariumda kuzating. Muskulli 
oyoqning harakatiga diqqat qiling. Sifonlardan suvning kirish va chiqishini 
kuzating. Buning uchun akvariumdagi baqachanoqning orqa tomoniga birorta 
rangli eritma (tush, karmin) tomiziladi. Rangli eritmaning kirish sifoni orqali kirib, 
chiqarish sifonidan chiqishiga e’tibor bering. 
3. Baqachanoqning ichki tuzilishini o’rganish uchun chig’anoq pallalari 
orasiga issiq suv quyiladi. Keyin jarrohlik pichog’ini baqachanoq chig’anoq 
pallalari orasiga tiqib, ligament yaqinidagi oldingi va keyingi yopuvchi 
muskullarni kesing. Natijada pallalar ochiladi. Yorilgan baqachanoqni preparoval 
vannachaga qo’yib, uni ustidan tanasi suvga ko’milguncha suv quyiladi. Shundan 
so’ng, qisqich bilan mantiya pardasining bir chetidan ushlab ko’tariladi va uning 
ostidagi mantiya bo’shlig’i, jabra plastinkalari ko’rinadi. Mantiya pardasining 
oxiridagi kirish va chiqarish sifonlarini kuzating. Baqachanoqning ichak, yurak va 
boshqa organlarini o’rganish uchun oyoqning asos qismidan boshlab skalpel 
yordamida tana ikkiga ajratiladi.
 
Mavzu haqida ma’lumot. 
Baqachanoqlar chuchuk suv havzalarida ko’p 
tarqalgan. Tanasi cho’zinchoq ikkipallali, bu
 
ikkipallalilarning yelka tomonida bir-
biriga muskul yordamida birikkan bo’ladi.
 
Baqachanoq tanasining old tomonini 
balchiqqa tiqib, orqa tomonini suvga chiqazib, suv oqadigan tomoniga qarab 
yotadi. Chig’anoq pallasining oldingi tomoni keng va dumaloq, orqa tomoni esa 
torroq bo’ladi. Chig’anoq uch qavatdan iborat bo’lib, uning pallalariga ikki 
tomondan yupqa teri qavati–mantiya yondashgan. Mantiya bilan tana orasida 
mantiya bo’shlig’i hosil bo’ladi. Tanasining orqa tomonidagi chig’anoq pallalari 
orasida mantiya ikkita kalta nay-sifon hosil qiladi. Gavdasining o’rta qismida katta 
toq oyog’i joylashgan. U jabralari yordamida nafas oladi. Mantiya bo’shlig’iga suv 
bilan ozuqa kiradi. Oziq og’iz parraklari yordamida og’ziga keladi. Ovqat jigardan 
ajraladigan suyuqlik yordamida hazm bo’ladi. Ayirish sistemasining ishini buyrak 
bajaradi. Baqachanoqning qon aylanish sistemasi ochiq, yurak tananing elka 
tomonidagi ikkilamchi tana bo’shlig’ining (selom) qoldig’i-yurak oldi xaltasining 
(perikardial bo’shliq) ichida joylashgan. Yurak ikkita yurak bo’lmasi va bitta yurak 
qorinchasidan tashkil topgan. Yurak qorinchasidan oldinga va orqa tomonlarga 
aortalar chiqadi. Qon aortadan arteriyalarga o’tadi. U kapillyar qon tomirlari 
yordamida butun tanaga tarqaladi. Karbonat angidridga to’yingan qon esa 
lakunlardan o’tib, venalar orqali jabraga keladi va oksidlanib, yurakning 
bo’lmachalariga olib keladi. Undan yurak qorinchasiga o’tadi va aortalar orqali 
yana tanaga tarqaladi. Tishsizlar ayrim jinsli, tashqi ko’rinishidan erkagi 
urg’ochisidan farq qilmaydi. Urg’ochi tishsiz yetilgan tuxumlarini jabra 

---

108 
yaproqchalari oralig’iga qo’yadi. Erkaklari spermatozoidlarini esa suvga chiqaradi 
va baqachanoqning kirish sifoni orqali urg’ochisining tanasiga kiradi. Tuxum jabra 
yaproqchalari orasida urug’lanib bir necha kundan so’ng gloxidiy deb ataluvchi 
lichinka chiqadi. Lichinkaning ikki pallali chig’anoq qirralari tishchali bo’ladi. 
Bunday lichinkalar erta bahorda ona organizmidan suvga chiqadi va biroz 
harakatlanib, keyin chig’anoqlari tishchalari va yopishqoq bissus ipchalari 
yordamida turli baliqlarning jabrasiga va suzgich qanotlariga ilashib, parazit holda 
hayot kechira boshlaydi. Natijada, zararlangan baliqlar tanasida shishlar paydo 
bo’ladi. Baliqlar terisi ostida gloxidiylar 1-2 oy davomida parazitlik qilib 
rivojlanadi va asta-sekin kichik baqachanoqqa aylanadi. Keyinchalik ular baliq 
terisini yorib, suv tubiga cho’kadi va mustaqil hayot kechiradi. Gloxidiylar, 
ayniqsa, baliqlarning jabra to’qimalarida parazitlik qilib, ularning nafas olishini 
qiyinlashtiradi va natijada, ko’plab baliqlar nobud bo’ladi.