A. M. Cabbarov Rəyçilər: f e. d., professor M. Y. Qazıyeva

Часть II

II hissəyə dair sözlər

Слова к части II
choice [t∫oıs] n seçim (выбор)

retain [rı'teın] v saxlamaq, dayandırmaq (удер­жи­вать, сохра­нять)

constituent [kən'stıtjuənt] n tərkib hissəsi (сос­тав­ная­часть)

glomerulus [glə'meruləs] (pi glomeruli [gb'merulai]) n

yumaqcıq (клубочек)

excess [ık'ses] n artıq, əlavə (избыток, излишек)

precisely [prı'saıslı] adv düz, dəqiq (точно)

distinguishable [dıs'tıŋgwı∫abl] а fərqlənən (раз­личимый, отличимый)
Çalışmalar
Çalışma 1. Verilmiş törəmə sözlərin əmələ gəldiyi sözləri yazın. Bütün sözləri tərcümə edin.

Упражнение 1. Напишите исходные слова к данным производным. Переведите все слова на азербайджанский и русский язык.

constituent, precisely, glomeruli, distinguishable, regardless, exces­sive, composition, exception
Çalışma 2. B Mətnini oxuyun. Onu iki hissəyə bölün və hər hissəyə ad verin.

Упражнении 2. Прочтите текст В. Разделите его на 2 части и назовите тему каждой части.
Text В

The Excretory Function of the Kidney
It has long been known that the kidney does not manufacture fully the elements which compose the urine. It is known only to extract them unchanged from the blood plasma where, with very few exceptions, they already exist. In other words, the urinary function is the excretion, but the kidney is found to exercise a choice among the numerous organic substances present in the circulating bloodi Some substances, such as the proteins, are wholly retained in the organism, although the blood plasma contains a high concentration of them (70 to 80 grams per litre). Others are entirely taken away by the kidney as well as eliminated through the urine: this is the case with certain foreign bodies such as penicillin or streptomycin as well, which the organism eliminates by means of the kidney. Most of the constituents of the plasma are excreted in the urine in variable proportions; the quantities thus taken away by the kidney are not fixed and vary even from day to day for each substance eliminated. If the amount of salt absorbed is very great or very small, the concentra­tion of salt in the blood and the total amount of salt in the individual as well will not vary at all; if practically no salt is absorbed, no salt will be eliminated; if much salt is absorbed its rate of elimination will rise, until after a few days it exactly counterbalances the excess taken in; the quan­tity of salt taken away by the kidney will be equal to the excess received.

Finally, we may ask ourselves what internal ins­tru­ment may change at every moment the rate at which each constituent of the blood plasma is taken away by the kidney.

The basic instrument of this mechanism seems to be the nephron. Each kidney is formed of about a million nephrons, joined by an inter­stitial tissue through which the blood vessels as well as nerves pass. Thus the nephron is the morphological and functional unit of the system determining the composition of the urine. Its structure is not very simple. The glomerulus, a small bundle of arterial capillaries en­closed in a small round capsule, forms the head of the nephron. Al­though the glomeruli are small and hardly distinguishable by the naked eye, the total quantity of blood which passes through them every minute is very great: over a litre for the two kidneys of an adult, which is a quarter of the total blood distributed to all the rest of the organism in the same time.

This is the first stage in the production of urine, known as glomerular fitration. Physiologically the kidney must not be regarded as just an organ for the formation of urine, wastes. The kidney appears to be the chief con­troller of the delicate chemical balance necessary to life.
Çalışma 3. B mətnində verilmiş mülahizələri daha dolğun ifadə edən cümlələri tapın və onları oxuyun.

Упражнение 3. Найдите в тексте В предложения, более полно выражающие мысль данных суждений, и прочтите их.

1. The kidney doesn’t manufacture the elements whi­ch compose urine. 2. The urinary function is that of exc­reti­on. 3.Some substances are retained in the organism. 4. Pen­icillin is eliminated through the urine.The basic instrument of the kidney is the nephron.
III Hissə

Часть III

11-ci dərsə dair ümumiləşdirici yoxlama çalışmaları

Контрольно-обобщающие упражнения к уроку 11
Çalışma 1. Mürəkkəb mübtədası olan cümlələri ta­pın və tərcümə edin.

Упражнение 1. Найдите и переведите пре­дло­же­ния со сложным подлежащим.

1. The chief function of the kidneys is to separate fluid and certain solids from the blood. 2. The excretion of urine is thought to be possible by the selective action of the cells of the kidney tubules. 3. When the kidneys fail to act solid waste substances accumulate in the blood. The formation of urine is found to begin in the glomerulus as water salts, sugar, urea and other wastes. 5. Streptococci do not seem to cause glomerular inflammation by direct invasion. 6. After the first two weeks of acute nephritis patients usually appear to make a complete recovery.
Çalışma 2. Hansı cümlələrdə as well as, as well: a) tərkibi bağlayıcı; b) zərf kimi çıxış edir Cümlələri tərcümə edin.

Упражнение 2. Укажите, в каких предложениях as well as, as well: а) состав­ной союз; б) наречие. Переведите предложения.

1. Acute glomerular nephritis may involve various systems of the body as well as the glomerous tufts. 2. Specific gravity is a measurement that reflects the amount of wastes as well as minerals in the urine. 3. Acids as well as other substances which the body does not need are secreted into the distal renal tubules from the blood stream. 4. Drugs can be obtained from plants, animals and chemical substances as well. 5. While examin­ing a patient the doctor was asking him about his previous and present condition as well.
Çalışma 3. Verilmiş sözlərdə törəmələri ingilis dilinə tərcümə edin.

Упражнение 3. Переведите на английский язык производные от данных слов.

1. excrete — ifrazat, ifrazatlı, ekskresiya (выд­елеен­ие, выделительный, экскреция); 2. active — fəallıq, fəal, fəaliyyət (ак­тивность, активно, деятельность); 3. Cons­­titute — tərkibi hissə, bədən quruluşu (составная часть, те­лосложение); 4. urine — sidik, sidik ifrazatı, böy­rək haqqında elm (мочевой, мочеиспускание, уро­ло­гия); 5. sweat - tərləmək, tərləmə, tərli, tər vəziləri (потеть, по­тение, потный, потовые (железы))
Çalışma 4. Aşağıdakı sözlərə sinonimlər tapın.

Упражнение 4. Дайте синонимы к следующим сл­о­вам.

1. 
   to eliminate; 2. waste products; 3. manner; 4. to take place; 5.quantity
   

LESSON TWELVE

THE ENDOCRINE SYSTEM

1. 
   Mürəkkəb tamamlıq (Сложное дополнение)
   

2.Tərkibi bağlayıcılar (Составные союзы) either ... or; neither ... nor; so ... that; not only ... but
I hissə

Часть I

I hissəyə dair sözlər

Cлова к части I
activity [ak 'tıvıtı] n yaradıcılıq , де­ятельность

arouse [ə 'rauz] v oyatmaq (возбуждать)

voluntary ['vləntərı] а əsassız, sərbəst, ixtiyari (про­из­воль­ный)

involuntary [ın'vləntərı] (а) qeyri-iradi, ixtiyarsız (непроиз­воль­ный)

thyroid [өaırıd] n qalxanabənzər vəzi (щитовидная же­ле­за)

emergency [ı'mə:d3ənsı] n təcili kömək tələb edən xəstənin ağır vəziy­yəti (тяжелое состояние больного, требующее не­мед­ленной помощи; экстрен­ная необходимость)
Çalışmalar

Упражнения
Çalışma 1. “Mürəkkəb tamamlıq” tərkibli aşağıdakı cümlələri tərcümə edin.

Упражнение 1. Переведите следующие пред­ло­же­ния с конструкцией «слож­ное дополнение» на рус­с­кий язык.

1. We know nephron to be the histological kidney unit. 2. A great deal of experimental work showed a dilute urine to be filtered by the glomeruli and the tubules to have an absorption function. 3. The exper­imentalists fo­und the decrease in body temperature to increase urinary sec­retion. 4. Bowman in 1842 found organic constituents to be secreted by the cells of the convoluted tubules. 5. Scien­tists found glomerular filtration to occur in all ver­te­b­rate kidneys.
Çalışma 2. Aşağıdakı budaq cümlələri “mürəkkəb tamamlıq” tərkibi ilə əvəz edin.

Упражнение 2. Замените следующие при­дат­оч­ные предложения конст­рукцией «сложное до­по­лн­ен­ие».

1. We know that glomeruli are absent in certain fishes. 2. Most phys­iologists believe that the phenomenon of urinary secretion is due to filtration of the non-colloid constituents of the plasma through the glom­erulus. 3. Some investigators thought that the rate of flow was a para­mount factor governing renal secretion. 4. The doctor supposed that the rise of blood pressure caused increased urination. 5. Scientists consider that a balanced diet is necessary for everybody.
Çalışma 3. Aşağıdakı either...or, neither...nor, not only...but (also), so…that tərkibli bağlayıcılı cümlələri oxuyun və tərcümə edin.

Упражнение 3. Прочтите и переведите след­ую­щие предложения с со­ставными союзами either ... or, neither ... nor, not only ... but (also), so ... that

1. Experimental work has shown that removal of one-half, two-thirds and sometimes three-fourths of the kidney substances in the dog produc­es changes neither in urinary volume nor in urinary nitrogen. 2. Тhе lecturer demonstrated that in the frog’s kidney indigo carmine, neutral red and ferric ammonium citrate not only appear in the glomerular fil­trate but also in proportion to their concentrations in the serum. 3. The decreased rate of glo­me­rular secretion results in its slower passage through the tu­bules so that water absorption is more complete. 4. The per­centile chloride may either increase or decrease, but the to­tal excretion is always greater.
Çalışma 4. Boş yerləri either ... or, nei­ther ... nor, not only ... but, so ... that tərkibi bağlayıcıları ilə doldurun.

Упражнение 4. Заполните пропуски составными союзами either ... or, nei­ther ... nor, not only ... but, so ... that.

1. The cations К and Ca induce diuresis when ad­mi­ni­s­tered ... to­gether ... in succession. 2. The kidney is an or­gan capable of altering the quantity and quality of the urine secreted … the water balance and osmotic relations in the blood and tissues are kept within optimal rang­es. 3. The functions of the kidney are … numerous... they require a high degree of correlation as well. 4. ... our group ... group 5 decided who will be the first to begin the experimental work on glomerular filtration.
Çalışma 5. Aşağıdakı söz birləşmələrini oxuyun və tər­­cümə edin.

Упражнение 5. Прочтите и переведите сле­дую­щие словосочетания.

to put into action, in case of emergency, emergency ca­se, movable kidney,heart failure, failing sight, to mea­su­re out a spoonful of medicine
Çalışma 6. A mətnini nəzərdən keçirin. Onu məna his­­sələrinə ayırın.

Упражнение 6. Просмотрите текст А. Разделите тек­­ст на смысловые части.
Text A

Endocrine Glands

1. 
   There are two organ systems – the nervous sys­tem and the endocrines – which coordinate the act­ivi­ties of all others. Almost nothing can happen to the body anywhere without appropriate response either motor or per­ceptual, voluntary or involuntary. Similarly, various pa­rts of the endocrine system act upon each other and ot­her organs, stimulating them to do their special jobs. Thus, the thyroid gland stimulates the metabolism of all bodily pa­rts. The adrenal medulla mobilizes the activities of ma­ny organ systems in case of the emergency. And the adr­enal cortex exercises control over many body functions, so important that its removal results in failure of the fun­cti­ons and the death of the animal.
   

2. Endocrine glands or glands of internal secretion are ductless glands, that is they empty their secretions – che­mical substances called hormones (from the Greek word “hormao” – excite) – directly into the blood stream. The hormones are carried throughout the organism with the blood and are delivered to various organs whose ac­ti­vi­ty they either stimulate or depress. Neither single hor­mo­ne nor endocrine gland acts wholly by itself at any ti­me.

3. We know hormones to play a very important part in the organism. Many of them affect metabolism and the ac­tivity of the cardiovascular and other systems. A dis­tur­ban­ce in the activity of the endocrine glands is ac­com­pa­nied by changes throughout the organism. These chan­ges may be not only due to an increase in the function of a gland (hyper­function) but to a decrease (hyp­ofun­c­tion).

4. A hyperfunctioning gland secretes a superfluous amount of hor­mones and a hypofunctioning gland secretes an insufficient amount. The amount of hormones produced by the endocrine glands in 24 hours measures fractions of a milligram.

5. The functions of all the endocrine glands are interconnected so that the glands make up a single system. Physiologists consider the hypophysis to be the chief gland of this system; they consider it to produce special substances which stimulate the activities of other en­do­cri­ne glands.

6. The activities of endocrine glands are regulated by the nervous system. It is known to exercise direct control over the endocrine glands through the nerves and neurohumoral control, particularly through the hyp­op­hy­sis. The hormones in their turn effect the functions of the dif­­­ferent parts of the nervous system.

1

Tərtib edən: dosent N.Ə.Aslanova 2

2

Redaktor: f.e.n., dosent A.M.Cabbarov 2

Rəyçilər: f.e.d., professor M.Y.Qazıyeva 2

f.e.d., professor Z.A.Ağayev 2

f.e.n., dosent N.H. Nəbiyev 2

f.e.n., dosent V.B.Nəsibov 2

2

MÜQƏDDİMƏ (ПРЕДИСЛОВИЕ) 3

Mövcud dərslik ali məktəblərin tərcümə və tibb ixtisasları üzrə ingilis dilini öyrənməkdə olan tə­lə­bə­lə­ri üçün nəzərdə tutulmuşdur. Dərsliyin yazılışı müd­də­tində müəllif gələcək mütəxəssislərin peşə tə­lə­batlarını nəzərə alaraq onların reseptiv və produktiv vərdiş və bacarıqlarının bir vaxtda və qarşılıqlı formalaşması haqqında müasir metodika və psi­xo­lo­gi­ya­nın müddəalarını və kommunikativ istiqamət yö­n­lü­lük prinsiplərini rəhbər tutmuşdur. 3

Dərsliyin əsas vəzifəsi tələbələrdə ingilis dilindən peşə ünsiyyəti və özünütəhsil vasitəsi kimi istifadə etmək bacarığı formalaşdırmaqdır. 3

Dərslik tələbələrdə ingilis dilində leksik və qrammatik struktur materialı əsasında tibb ədəbiyyatı üçün səciyyəvi olan oxu, dinləmə və danışıq ba­ca­rıq­ları və vərdişlərinin inkişafını nəzərdə tutur. Dərsliyin dil (leksika və qrammatika) materialı tibb dilinin sta­tis­tik tədqiqatı əsasında seçilmişdir. 3

Mətn materialının tematikası proqram tə­lə­b­lə­ri­nə uyğundur və tələbə tərcüməçi-həkim peşə ha­zır­lı­ğı­nın məzmununu əks etdirir. Mətnlər, bir qayda olaraq, or­i­­jinal elmi və elmi-populyar ədəbiyyatdan gö­tü­rü­l­müş­­dür. Tədris məqsədi ilə onlar qismən qı­sal­dıl­mış­dır. 3

MÜNDƏRİCAT 5

(СОДЕРЖАНИЕ) 5

REVIEWING SOME BASIC FACTS ABOUT THE ENGLISH LANGUAGE 19

DƏRS 1 19

УРОК 1 19

NƏ ÜÇÜN ALİ MƏKTƏBLƏRDƏ XARİCİ DİLLƏRİ ÖYRƏNMƏK LAZIMDIR? 19

Əziz dost! Siz orta məktəbdə ingilis dili ilə məşğul olmuşsunuz. Ali məktəbdə də ingilis dilinin öyrənilməsinə kifayət qədər yer ayrılır. Lakin ali məktəbdə xarici dil dərslərinin məqsədi başqadır. Ali məktəbdə xarici dilin öyrənilməsinin son məqsədi məlumat toplamaq üçün peşə ədəbiyyatının oxu vərdişlərinə yiyələnmək, həmçinin institut tələbə həyatı və təhsili, onun gələcək peşəsi ilə bağ­lı mövzular çərçivəsində xarici dildə söhbət aparmaq vər­dişlərini möhkəmləndirməkdir. İldən ilə müxtəlif öl­kə­lərin arasında işgüzar əlaqələr inkişaf edir və möh­kəm­lə­nir. Sizi qarşıda ürək-damar xəstəliklərinin, müxtəlif növ xər­çəngin və virus infeksiyalarının aşkarlanması sa­hə­sin­də, tibb sahəsində ən yeni ixtiralarla bağlı mühüm prob­lem­lər müzakirə olunacaq beynəlxalq konqreslər, sim­po­zi­um­lar gözləyir. Müntəzəm olaraq məlumatların həcmi ar­tır. Tibb mütəxəssisi elmi informasiyanın mə­nim­sə­nil­mə­si­nə vaxtının çoxunu sərf edir. Bu işdə sizə ingilis dilində tibb ədəbiyyatını oxumaq bacarığı kömək edəcək. Xarici dilin öyrənilməsi çətin işdir, amma mümkündür. Dili “öyrətmək” olmaz, dili ancaq öyrənərlər. (L.V.Şerba) Bu məqsədə nail olmağın yeganə yolu gərgin və şüurlu əməkdir. A.Eynşteyn özü haqda yazmışdır: “Mənim heç bir istedadım yoxdur, amma təkcə qatır inadkarlığım və ehtiraslı həvəsim vardır”. İngilislərin yaxşı bir məsəli var: “Bircə həvəs olsun, hər bir iş düzələr” 20

İngilis saitləri necə oxunur? 20

Sait səslər 21

I 21

II 21

III 21

IV 21

Açıq heca 21

Qapalı heca 21

Sait +r 21

Samit +re 21

a 21

[ei] 21

name 21

baby 21

[æ] 21

man 21

hand 21

[Λ] 21

part 21

start 21

[εə ] 21

care 21

prepare 21

E 21

[i:] 21

we 21

these 21

[e] 21

ten 21

leg 21

[ə:] 21

her 21

nerve 21

[ıə] 21

here 21

sphere 21

O 21

[ou] 21

no 21

note 21

[] 21

not 21

dog 21

[:] 21

form 21

sport 21

[:] 21

more 21

ignore 21

u 21

i/y 21

[јu:] 21

student 21

music 21

[aı] 21

my 21

time 21

[Λ] 21

but 21

up 21

[ı] 21

big 21

six 21

[ə:] 21

nurse 21

burn 21

[ə:] 21

girl 21

firm 21

[јu:ə] 21

cure 21

pure 21

[aıə] 21

Fire 21

Tired 21

Qeyd: 1.Vurğusuz vəziyyətdə a, e, o, y , i, u saitləri [ə] və yaxud [ı] kimi oxunur. Məsələn: common, system, difficult, woman, direct, history. 21

2. r, l, j saitlərindən sonra u saiti [u:] kimi tələffüz olunur. Məsələn: rule, true, June , blue. 22

[Λ] 22

Çalışma 1. Aşağıdakı sözlərin oxunuşunu müqayisə e­din. 22

İNGİLİS DİLİNDƏ SAMİT SƏSLƏR 37

УРОК З 44

İNGİLİS SAİT VƏ SAMİT BİRLƏŞMƏLƏRİ NECƏ OXUNUR? 44

DƏRS 4 49

УРОК 4 49

İNGİLİS DİLİNDƏ HANSI SAİT VƏ SAMİT BİRLƏŞMƏLƏRİ UZUN SƏS VERİR 49

LEARNING TO UNDERSTAND A MEDICAL TEXT 62

I. Anatomy 62

LESSON ONE 62

THE SKELETON 62

Часть I 62

I hissəyə dair sözlər 62

III hissə 77

Часть III 77

LESSON TWO 78

THE MUSCLES 78

II hissə 87

Часть II 87

1. The functions of various endocrine glands are different, aren’t they? What are they? 2. Is the disturbance in the activity of the endo­crine glands accompanied by any changes throughout the organism? 3. What is hyper- or hypofunction? 4. Why is hy­po­physis considered the chief gland of the endocrine system? 5. How do the endocrine and nervous systems interact?
Çalışma 8. Verilmiş cümlələri oxuyun və tərcümə edin. Seçilmiş sözlərin hansı nitq hissəsi olduğunu təyin e­din.

Упражнение 8. Прочтите и переведите данные предложения. Определите, какой частью речи яв­ля­ю­тся выделенные слова.

1. Thus the thyroid gland stimulates metabolism. 2. Hor­­mones affect metabolism and the function of the car­di­ov­ascular system. 3. The func­tions of endocrine glands are interconnected. 4. The nervous system exercises direct control over the endocrine glands through the nerves and neurohumoral control. 5. The hormones either stimulate or depress the activity of various organs. 6. The activities of endocrine glands are regu­lated by the nervous system.
Çalışma 9. Aşağıdakı cümlələri tərcümə edin. Məsdərin funksiyasını təyin edin.

Упражнение 9. Переведите следующие пред­лож­е­н­ия. Определите функции инфинитива.

1. The methods developed to establish special as­pects of endocrinol­ogy have become diversified and com­pl­icated. 2. The existence of many hormones to be discussed must be regarded as probable rather than de­mons­trated with certainty. 3. The hypophysis is believed to be the chief endocrine gland. 4. The chief action of the thy­roid hormone is to accelerate all oxidations, par­ti­cu­lar­ly those of fat and protein. 5. The discharge of thyroid hor­mone appears to be guided by a thyrotropic pituitary hor­mone. 6. The scientists believe insulin and anterior pit­u­i­tary hormones to exert contrary actions on the blood su­gar level.
Çalışma 10. Aşağıdakı cümlələri tərcümə edin. either ... or, neither ... nor, so ... that, not only ... but bağ­la­yı­cı­la­­r­ının mənasının yadda saxlayın.

Упражнение 10. Переведите следующие пред­ло­же­ния. Запомните значение парных союзов either ... or, neither ... nor, so ... that, not only ... but.

1. The observations of surgeons on thyroid defi­ciency revealed that internal secretions are not only nece­ssary for proper growth and nutri­tion but for normal mental development as well. 2. An excess of the somatotropic hormone, either due to hypersecretion or in­jec­tion of ex­tracts, causes gigantism and leads to ac­ro­me­ga­ly in adults. 3. The mo­lecular weight of insulin is so gre­at that prospects of its synthesis seem very remote. 4. Whi­le asked the student could neither describe nor show the pineal gland in figure 12.
II Hissə