A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- BANKLARA OLAN QISAMÜDDƏTLĐ ÖHDƏLĐKLƏR
- BANKLARARASI FAĐZ DƏRƏCƏSĐ
- BANKLARIN RĐSKĐ
- BARAT VEKSEL (TRATTA)
- BAŞ MƏCMU
- BAŞA ÇATDIRILMAMIŞ TĐKĐNTĐLƏ- RĐN SĐYAHIYAALINMASI
- BAŞA ÇATMAMIŞ ĐSTEHSAL
|
BANKIN ÖDƏMƏ QABĐLĐYYƏTĐ – bankın açıq bazarda öz kontragentləri ilə müştərilərlə əməliyyatlardan irəli gələn öz ödəmə öhdəliklərini vaxtında və tam yerinə yetirmək qabiliyyətidir.
ÖHDƏLĐKLƏR – şirkətin normal işləməsi üçün zəruri
olan pul
vəsaitinə tələbatın ödənilməsinə alınmış istiqrazlarla bağlı banklara olan borclardır.
–
banklar arasındakı gündəlik əməliyyatlarda müəyyən edilən və pul bazarında istifadə üçün təklif olunan faiz dərəcəsidir (“Libor”a bax). Məsələn, Paris birjalarının (TIOP və yaxud PIBOR) banklararası faiz dərəcəsi hər gün saat 11 vəziyyətinə Fransanın Banklar Assosiasiyası tərəfindən müəyyən edilir.
situativ xarakteristikasıdır. Ölkədə iqtisadiyyatın tənəzzülü ilə əlaqədar qeyri-müəyyənlik və zərərin yaranması və mənfəətin itirilməsi ehtimalı, verilmiş kreditlərin qaytarılmaması, qiymətli kağızların qiymətinin, faiz
dərəcələrinin dinamikasının dəyişməsi, ehtiyat bazalarının ixtisarı, balans
arxası əməliyyatlar üzrə ödəmələrin həyata keçirilməsi ilə ifadə olunur. Bankların riski xarici (sığorta, valyuta, fors-major vəziyyətləri) və daxili (kredit, portfel, konkret bank əməliyyatları riski) risklərə bölünür. Bankların riski onun baş verməsi vaxtına (keçmişə aid, təcili və gözlənilən) və dərəcəsinə (aşağı, orta və yüksək) görə təsnifləşdirilir. Bank riskinin təhlili üçün əsasən bankın alınmış və gözlənilən mənfəətinin orta
kvadratik kənarlaşmasının dinamikasından istifadə olunur. Təhlil eyni vaxt üçün və dinamikada aparılır. Riskin səviyyəsi konkret bank əməliyyatları (forfeter və s.) və ya onların sığortalarının köməyi ilə aparılır.
sahibinin (trassantın) vekseldə göstərilmiş pul məbləğinin üçüncü şəxsə - vekselin birinci sahibinə (remitentə) ödənilməsi haqqında ödəyiciyə (trassata) göndərdiyi yazılı göstərişdir. BARTER – (ingiliscə barter - dəyişmək, əmtəə mübadiləsi deməkdir) pul şəklində nağd və ya 52
qeyri-nağd hesablaşma əməliyyatları ilə müşayiət olunmayan əmtəə mübadiləsi növlərindən biridir. Əmtəələrin mübadiləsi ekvivalent əmtəə (pul məbləğləri) ilə həyata keçirilir və barter iştirakçıları üçün mənfəətli xarakter daşıyır. Müasir dövrdə barter sövdələşmələri əsasən xarici ticarətdə həyata keçirilir. Bu zaman barter əməliyyatları, razılaşdırılmış müddətdə çatdırılmaqla kəmiyyəti, dəyəri (müqavilə qiymətləri ilə) və əmtəə çeşidlərini müəyyən edən bir ixrac-idxal müqaviləsi əsasında həyata keçirilir. Barter əməliyyatları üzrə tərəflərin müqaviləyə görə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsini təmin etmək üçün bank təminatı, qarşılıqlı akkreditivlər və ya şərti hesablama vahidlərində hesablardan istifadə edilir. Barter əmtəə tədavülünün formalarından biridir və barter əməliyyatlarının uçotu əmtəə satışının digər formalarında olan qaydalarda, əməliyyatın pul şəklində məbləğinin və onun satışının ümumi həcminə daxil olması ilə aparılır. Bir qayda olaraq, barter əməliyyatı birdəfəlik müqavilə əsasında həyata keçirilir. Əgər barter müntəzəm xarakter daşıyırsa, onda müqavilə qiymətləri, onların təyin olunması qaydası və ya qiymətlərinə dair tərəf-müqabillər üçün əsas olan əmtəə birjası qaydaları əsasında uzunmüddətli xüsusi
müqavilələr bağlanılır. BARTER SAZĐŞĐ – idxal-ixrac sazişi kontragentləri arasında mübadilə müqavilələri ilə rəsmiləşdirilən, balanslaşdırılmış əsasda natural əmtəə mübadiləsini nəzərdə tutan sazişdir. Müqavilə malların dəyərinin gömrük nəzarəti üçün
və qarşılıqlı əmtəə axınının tarazlaşdırılmasının qiymətləndirilməsi üçün istifadə olunan, mübadilə edilən əmtəələrin hər birinin dəyər
qiymətləndirilməsini əks
etdirməlidir. BAŞ (YUXARI) BANK – bölmələri (şöbələri), filialları və özünün müştərisi olan hər hansı müəssisə ilə, digər banklarla münasibətləri təmin edən kommersiya bankıdır. Baş bank – əsas təşkilatçıdır və istiqrazın zaminidir. BAŞ DĐSPERSĐYA – təsadüfi kəmiyyətlərin, onların riyazi gözləməsindən kənarlaşmasının kvadratının riyazi gözləməsidir. Baş dispersiya həmçinin əlamətlərin kəmiyyətinin, onun baş məcmuda orta kəmiyyətindən kənarlaşmasının orta qiyməti də adlanır. Əsas dispersiya D x və ya
2 x σ ilə ifadə olunur. BAŞ MƏCMU – mümkün müşahidələrin sonsuz (hipotetik) məcmusudur. Statistikanın ümumi nəzəriyyəsində və statistika təcrübəsində – əlamətləri müayinədə öyrənilməli (ölçülməli, qiymətləndirilməli) olan real mövcud obyektlərin (elementar vahidlərin) bütöv məcmusudur. Seçmə müşahidənin təşkilində baş məcmunu seçmənin aparıldığı obyektlərin məcmusu
(çoxluğu) adlandırırlar. Đqtisadi-sosial müayinələrdə, eyni zamanda digər
sahələrdə, məsələn, tibdə, texnikada və digərlərində müayinə olunan çoxluqların miqdarı ümumi halda sonludur, amma onlar öz tərkibində çox böyük miqdarda elementdən ibarət
ola bilər
(məsələn, Azərbaycanın, Bakının və digər şəhərlərin əhalisi). Təcrübədə belə məcmulara sonsuz kimi baxılır. Riyazi statistikada baş məcmu – mövcud şərait kompleksindən əldə edilə bilən bütün mümkün olan müşahidələrin nəticələrinin çoxunu özündə əks
etdirən mücərrəd anlayışdır. Ümumilikdə sonsuz baş məcmu anlayışı, hətta bundan təcrübənin hədsiz təkrarının potensial imkanının başa düşüldüyü zamanı belə, şeylərin həqiqi vəziyyətinin ideallaşdırılmasını əks etdirir.
– mövcud ərazidə özünə heç bir başqa vahid tərəfindən nəzarət olunmayan, ancaq digər hüquqi vahidlərə nəzarət edən hüquqi vahiddir. BAŞ PODRATÇI – texnologiya və digər avadanlıqların quraşdırılması, sazlanması və onlarla bağlı sair iş və xidmətlər də daxil olmaqla, əsaslı tikintiyə dair sifarişçi təşkilatlarla bağlanan podrat müqaviləsi əsasında obyektlərin tikintisi üzrə öhdəçiliyi yerinə yetirən təşkilatdır. Baş podratçı sifarişçinin razılığı ilə öz öhdəliklərini yerinə yetirmək üçün milli və xarici firmaları cəlb edə bilər, amma o, həmişə subpodratçılar tərəfindən yerinə yetirilən işə görə cavabdeh kimi qalır. Baş podratçı podrat işləri kompleksinin həyata keçirilməsi və onların lazımi keyfiyyəti, qüsurların və çatışmazlıqların vaxtında aradan qaldırılması üçün
sifarişçi qarşısında tam məsuliyyət daşıyır. BAŞA ÇATDIRILMAMIŞ TĐKĐNTĐLƏ- RĐN SĐYAHIYAALINMASI – müəyyən edilmiş kritik dövrə, adətən ilin əvvəli vəziyyətinə rəsmi statistika orqanları tərəfindən həyata keçirilən başa çatdırılmamış tikintilərin statistik müayinəsidir. Başa çatdırılmamış tikinti dedikdə, tikinti işləri başlanandan istifadəyə verilənə kimi tikilən tikililər və obyektlər üzrə faktiki yerinə yetirilmiş işlərin (xərclərin) həcmi tamamlanmamış tikilini və ya obyekti təşkil edir. Bu işlərin həcmi tikinti-quraşdırma işlərinin tikili və obyektə aid olan avadanlıqların və onların quraşdırılması xərcləri, tikinti sahəsinin 53 hazırlanması və tikinti işləri ilə əlaqədar digər işlərin dəyərinin cəmindən ibarətdir. Tikintisi başa çatdırılmamış tikili və obyektlərə layihə-smeta sənədlərində nəzərdə
tutulmuş vəsaitdən (investisiyadan) tam istifadə olunmayan və tikintisi davam etdirilən, tikintisi müvəqqəti dayandırılan və ya konservasiya olunan və tamamilə dayandırılan, lakin müəyyən edilmiş qaydada silinməyən və yaxud nəzərdə tutulmuş vəsaitdən tam istifadə olunaraq istismarda olan, lakin qəbul aktı müəyyən edilmiş qaydada hələ təsdiq edilməmişlər aid edilir. Başa çatdırılmamış tikintilərin siyahıyaalınması həm istehsal, həm də qeyri-istehsal təyinatlı tikintilərdə və obyektlərdə keçirilir. Siyahıyaalma blankında hər bir tikintinin və obyektin konkret (müqavilə) dəyərini, tikintinin başlanmasından siyahıyaalınmanın keçirilmə tarixinə qədər istifadə edilmiş əsas
kapitala yönəldilmiş investisiyanın həcmini, siyahıyaalma tarixindən sonra istismara verilmiş gücləri və s. əks etdirən əsas göstəricilər nəzərdə tutulur. Uzunmüddətli inflyasiya şəraitində başa
çatdırılmamış tikintilərin siyahıyaalınması proqramında daha çox üstün tutulan iş həcminin natural göstəriciləri hesab edilir. Başa çatdırılmamış tikintilərin siyahıyaalınmasından əsaslı tikintinin vəziyyətinin qiymətləndirilməsində və investisiya kompleksinin və bütövlükdə iqtisadiyyatın inkişaf proqnozlarının hesablanmasının həyata
keçirilməsində istifadə olunur.
– bu göstərici istehsalı hələ başa çatdırılmamış məhsulları göstərir. Aşağıdakı növləri mövcuddur: yetişən məhsul, inkişaf edən ağac və mal-qara, yarımçıq konstruksiyalar, məsələn, gəmilər və ya neft-qazma buruqları, qismən başa çatdırılmış tədqiqatlar, filmlərin və ya
kompüter proqramlarının istehsalı. Başa çatmamış istehsal hesabat dövrünün sonunda nəzərə alınır və başa çatmamış istehsalın həcminin azalması (sıfıradək) istehsal prosesi qurtardıqdan sonra müşahidə olunur. Bu
mərhələdə bütün başa çatmamış istehsal son məhsula çevrilir. BAŞDAN-BAŞA MÜŞAHĐDƏ – öyrənilən statistik müşahidə obyektlərinin istisnasız bütün vahidlərini əhatə edən ümumi müşahidədir. Məsələn, əhalinin ümumi
siyahıyaalınması, təsərrüfat subyektlərinin ümumi siyahıyaalınması. BAŞLANMIŞ TĐKĐNTĐ – smeta layihə üzrə tikintisinin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulmuş və tikilmə mərhələsində olan, lakin müəyyən olunmuş qayda üzrə hələ istifadəyə verilməmiş tikili və obyektlərdir. Başlanmış tikinti əsas fondların və güclərin vaxtında istismara verilməsini, həmçinin tikintinin ahəngdarlığını təmin edir və müəyyən tarixə hesablanır. Əsas kapitala yönəldilmiş investisiya üzrə başlanmış tikinti, müəyyənləşdirilmiş qaydada istifadəyə verilməmiş, tikililər və tikinti obyektləri üzrə istifadə olunmuş əsas kapitala yönəldilmiş investisiyanın həcmi ilə xarakterizə edilir.
əsasında X əsas
çoxluğundan ) ,..., , ( € 2 1
x x x x = seçmə üsulu ilə hesablanan θ parametrinin ) ,..., , ( € 2 1
x x x θ qiymətidir. ∩ θ ) ,...,
, ( 2 1 n x x x θ parametrinin bəzi qiymətləri verildikdə, parametrin hər bir qiymətinin (bayes qiymətinin) θ-ya olan yaxınlığı riyazi gözləmə - ) /
€ (( ) ( 2 € θ θ θ θ θ − = M E ilə ölçülür. Belə ki, əgər θ təsadüfidirsə, onda ) ( € θ θ E da təsadüfi olacaq. 1 € Б θ Bayes qiymətidir və bu zaman )) ( ( € θ θ E M - riyazi gözləməsi minimumdur, yəni )).
( ( arg € € 1 θ θ θ θ E nM i m Б = ∫ = θ θ θ θ θ d x f Б ) € / ( € 1 olduğunu isbat etmək olar. Burada )
/ (
f θ - x seçmə müşahidəsindən sonra θ parametrinin paylanmasının aposterior sıxlığıdır və θ-nın müəyyən edilmiş qiymətində x€
seçməsinin paylanma sıxlığı ) / € ( θ
f parametrin paylanma aprior
sıxlığı ) ( 0 θ
olan
∫ = θ θ θ θ θ θ θ d f x f f x f x f ) ( ) / € ( ) ( ) / € ( ) € / ( 0 0 - Bayes düsturu üzrə hesablanır. Bayes qiymətinin digər növləri də vardır. Məsələn, ) € / ( arg € 2
xf a m Б θ θ θ = . BAYES YANAŞMASI – seçmə üzrə θ parametrinin qiymətinin tapılması üsullarından biridir. θ-nı sabit kəmiyyət fərz edən maksimal doğruluq, anlar üsullarından fərqli olaraq, Bayes qiyməti, θ parametrinin bu və ya digər qiymətləri üstünlüyünün bəzi aprior
mülahizələrinin mövcudluğu fərziyyəsində yerləşir. Yəni θ parametrinin təsadüfi qiymətinin bəzi apriori paylanması verilmiş hesab olunur. BAYT – fərdi kompüterlərdə məlumatların ötürülməsi, saxlanması və
işlənməsinin informasiya vahididir, 8 bitdən ibarət olub, 54
məlumat miqdarının minimal vahidini göstərir. Đri həcmli məlumatlar üçün kilobayt (KB), meqabayt (MB), giqabayt (GB) və terabayt (TB) kimi ölçü vahidlərindən istifadə edilir.
– (yunan, vasis. fran base) – 1) müəyyən vaxt dövrünə (ay, il) aid edilən, digər analoji göstəricilərlə müqayisə üçün
əsas sayılan
göstəricilər, məlumatlarıdır. Adətən baza kimi ilkin səviyyə, yəni dövr (il, ay və ya hər hansı beşillik, onillik, yüzillik) qəbul edilir və həmin dövrə nisbətən iqtisadi göstəricilərin dinamikası nəzərdən keçirilir;
müəyyənləşdirilən və verilən müxtəlif növ kreditlər üzrə faizlərin müəyyənləşdirilməsi üçün əsas hesab edilən illik faiz dərəcəsidir. Baza faiz dərəcəsinin səviyyəsi kredit resurslarına olan tələb və
onun təklifindən pul bazarının faiz dərəcələrinin, həmçinin Mərkəzi Bank tərəfindən müəyyən edilən faiz dərəcələrindən asılıdır. Məhz baza bank dərəcəsinin səviyyəsinə əsaslanaraq, faiz dərəcələrinin şkalası müəyyənləşdirilir. ABŞ- da baza bank dərəcəsi (prime-rate) dedikdə, həm də daha
etibarlı müştərilərə qısamüddətli kreditlərin verildiyi dərəcə başa düşülür. BAZA DÖVRÜ – (I) məlumatları cari (hesabat dövrü) və ya gələcək (proqnoz) dövrün, digər sonrakı dövrün (anın) məlumatları ilə müqayisə olunan vaxtdır (ay, il və an). Dinamikanın, indekslərin, artım sürətlərinin nisbi kəmiyyəti hesablanarkən baza dövrünün göstəricisi kəsrin məxrəcində göstərilir və o, bazis kəmiyyəti adlanır. Başqa sözlə, dinamika sırasını təhlil etmək üçün istifadə edilən anlayışdır. Mütləq artım, nisbi artım sürətini hesablamaq üçün istifadə edilir. Mütləq və nisbi kəmiyyətlərlə ifadə edilir. (II) - statistik məlumatlar hesabat dövrünün bazasında tərtib olunur. Baza dövrü özlüyündə aşağıdakılar üzrə müəyyənləşdirilmiş təqvim dövrünü əks etdirir: - gömrük bəyannaməsinin qeydiyyatı tarixini və ya əgər o yoxdursa, onda idxal və ya ixrac haqqında statistik bəyannamənin tarixini; - əmtəələr daxil olduqda və ya göndərildikdə, əlavə dəyərə vergi tələb olunması mümkün olan ayı.
BAZA ĐLĐ – “Baza dövrü”nə bax. BAZA QĐYMƏT ĐNDEKSĐ – cari dövrdəki qiymətlərin müqayisə bazası kimi qəbul edilmiş dövrün qiymətlərinə nisbəti kimi hesablanır. Statistika təcrübəsində sabit iqtisadiyyata malik olan ölkələrdə adətən baza qiymət indeksinə üstünlük verilir. Bununla yanaşı, onun əsas nailiyyətləri kimi aşağıdakılar qeyd olunur: hesablamaların sadəliyi, quruluş konstruksiyası, hesablamanın yüngüllüyü, indekslərlə müqayisədə aydın məna və s. Bir üstünlük də ondan ibarətdir ki, əvvəlki
baza qiymət
indeksinin hesablamalarında buraxılmış səhv sonrakı baza qiymət indeksinin dəqiq hesablanmasına təsir etmir.
BAZAR DƏYƏRĐ – dəqiq müəyyənləşdirilmiş xarakterindən və təyinatından asılı olaraq, konkret tarixə aktivlərin və ya əmtəələrin bazarla müəyyənləşdirilən qiymətidir. BAZAR XĐDMƏTLƏRĐ – bazarda satış və alış obyekti ola bilən və pul vəsaitini əsasən müəyyənləşdirilmiş qiymət üzrə bazar xidmətinin satılmasından formalaşdıran (50% və daha çox) vahid tərəfindən təklif olunan bütün xidmətlərdir. Onlar
özündə aşağıdakı daha əhəmiyyətli kateqoriyaları birləşdirirlər: - topdan və pərakəndə ticarət, təmir və bərpa; - mehmanxanalar, restoranlar, şadlıq sarayları, kafe və yeməkxanalar; - nəqliyyat xidməti (daxili, dəniz, hava); - rabitə xidməti; - bank əməliyyatları üzrə və sığortalar üzrə xidmətlər; - digər bazar xidmətləri (işgüzar müəssisələrə xidmətlər, audiovizual xidmətlər, icarə üzrə xidmətlər, yığışdırma və təmizləmə üzrə xidmətlər, öyrətmə (təhsil) üzrə xidmətlər və s.) BAZAR ĐQTĐSADĐYYATI – sahibkarlar arasında rəqabət və sərbəst formalaşdırılan qiymət şəraitində təkrar istehsalın obyektiv iqtisadi qanunlarına (dəyər qanunu, tələb qanunu, təklif qanunu və s.) əsasən tənzimlənən münasibətlərin məcmusudur. Bazar iqtisadiyyatında ehtiyatların bölüşdürülməsi istehlakçıların, istehsalçıların və ehtiyat sahiblərinin özləri tərəfindən müəyyənləşdirilir. Bazar iqtisadiyyatı, bir qayda olaraq, inkişaf etmiş dövriyyə sahəsinə və maliyyə institutları sisteminə malik
olur.
Bazar iqtisadiyyatı şəxsi mülkiyyətin üstünlük təşkil etməsinə əsaslanır və rəqabət və qiymət mexanizminin köməyi ilə özünü tənzimləyir. Bununla yanaşı, müəyyən mənada iqtisadiyyata qanunvericilik və icra hakimiyyəti orqanları ilə dövlət tənzimlənməsi də həyata keçirilir. Xalis bazar iqtisadiyyatı (və ya sərbəst rəqabət iqtisadiyyatı) bir sıra məhdudlaşdırıcı şərtləri nəzərdə tutur – satıcı-istehsalçı və alıcıların çox sayda mövcudluğunu, yeni istehsalçılar üçün 55 asanlıqla iqtisadi prosesə daxil olmaq imkanlarını, bu və ya digər məhsulun, həmçinin kollektiv əmtəə və xidmətlərin (dövlət idarəetmə xidməti kimi) istehsalında uzunmüddətli üstünlüyün, güclü xarici və digər təsirin olmamasını.
Müasir
şəraitdə iqtisadiyyatın təşkilinin üstün forması qarışıq bazar iqtisadiyyatı olduğundan, bu məhdudiyyətlərin gözlənilməsi praktiki olaraq mümkün deyildir.
Belə iqtisadiyyat planlı təsərrüfat xüsusiyyətlərinə malik olduğu kimi, həm də bazar təsərrüfatlı xüsusiyyətlərinə malikdir. Belə ki, iqtisadiyyatda dövlət və xüsusi mülkiyyət növlərinin payından asılı olaraq, idarəetmənin bu və ya digər üsullarının üstünlüyü müasir bazar iqtisadiyyatının (məsələn, daha liberal olan Amerika və ya iqtisadiyyatın idarə olunmasında və gəlirlərin bölüşdürülməsində əsas rolu dövlət oynayan Đsveç iqtisadiyyatı – “Đsveç sosializmi”) müxtəlif modellərini yaranır.
Yaponiyanın bazar iqtisadiyyatı modeli ABŞ, Almaniya, Fransa və digər ölkələrdə tətbiq olunan modellərdən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Bütün bu variantların çoxluğu və spesifikliyi ilə müasir bazar iqtisadiyyatının əsas prinsipləri bunlardır:
çox yığımlılıq, dövlətin fəal müdaxiləsi, iqtisadi artımın əsası kimi yüksək inkişaf etmiş texnologiyadan istifadə. Bazar sistemində peşəkar və istehlakçı seçiminin azad sahibkarlığı fəaliyyət göstərir.
Seçmənin əsasında sahibkarın (istehsalçının) və istehlakçının iqtisadi maraqları durur.
Sahibkarlar gəlirlərinin maksimuma çatdırılmasında, istehlakçılar isə vacib əmtəə və xidmətlərin əldə
edilməsi zamanı
optimal faydalanmalarda maraqlıdırlar.
Maraqların toqquşması bazar münasibətləri iştirakçılarının rəqabət, yarışma münasibətləri vasitəsilə meydana çıxır. Sadələşdirilmiş şəkildə bazar şəraitində istehsalçı və istehlakçıların qarşılıqlı təsiri iqtisadi dövriyyə modelində əks olunur.
Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|