A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- PROBLEMĐN HƏLLĐNƏ YÖNƏLDĐL- MĐŞ KOMPLEKS
- PROQNOZUN VERĐFĐKASĐYASI (YOXLANMASI)
- PROQRAM NƏZARƏTĐ
- PROQRAM TƏMĐNATI – (I)
- PROQRAM TƏMĐNATI DƏSTĐ (PAKETĐ)
- PROQRAM TƏMĐNATINA ĐNVESTĐ- SĐYA QOYULUŞLARI
|
PODRATÇI – müəyyənləşdirilmiş qaydada tikinti fəaliyyəti üzrə qeydiyyatdan keçmiş və lisenziya almış, fəaliyyət göstərən tikinti və
podrat əsasında texnoloji və digər avadanlıqların quraşdırılması və sazlanması və digər podrat işləri daxil olmaqla, bina və qurğuların tikilməsini, onların yenidən qurulmasını və əsaslı təmiri üzrə tikinti və quraşdırma işlərini yerinə yetirir. Sifarişçi ilə müqavilə üzrə bütün nəzərdə tutulmuş işlərin təşkilini, keyfiyyətlə və vaxtında yerinə yetirilməsini öz üzərinə götürən podratçı baş
işin ayrı-ayrı komplekslərini yerinə yetirən podratçı, tikintidə subpodratçı adlanır.
(başlıca olaraq, lakin müstəsna hal kimi yox, doğum və ölüm prosesləri, əhali sayının dinamikası, həmçinin onun miqrasiyası) haqqında elmi biliklər məcmusunun sistemləşdirilmiş işlənməsinin ilk
adıdır. “Populyasionistika” 537
termini ilk dəfə 1841-ci ildə K.Bernullinin alman dilində Ulmada nəşr olunmuş kitabının adında “Populyasionistika sorğu
kitabı” tətbiq
olunmuşdu. Bu neologizm, yəqin ki, XIX əsrin birinci yarısında alman, rus və bəzi başqa dillərdə istifadə olunmuş populatio (lat. populus – xalq) sözündən yaranmış və “populyasiya” anlayışı bir növ fərdlərin bioloji birliyini ifadə edirdi (ingilis, fransız və bir sıra Avropa dillərində “əhali sakinliyi” və “populyasiya” anlayışları bir terminlə – “population” kimi ifadə olunur). Əhalinin siyahıyaalınması materialları əsasında yazılmış Bernullinin əsəri, əhali sakinliyinin öyrənilməsi üçün sabit mənbəyin yaranmasını əks etdirmiş və bununla belə, sübut etmişdi ki, bu öyrənmə daha çox sistematik, ardıcıl xarakter alır və ayrıca elmi biliklər sahəsinə çevrilir. Populyasionistikanın yaranması sonralar (1850– 70-ci illərdə) daha bir ad – demoqrafiya adı almış elm sahəsinin bilavasitə formalaşmasının ilk əyani ifadəsi olmuşdur. Populyasionistika konsepsiyası XIX əsrin
sonunda əhali sakinliyi haqqında nəzəriyyənin işlənməsi üçün istifadə olunmuşdu, lakin o, başqa cəhdlər kimi, yalnız onun kəmiyyətcə öyrənilməsi çərçivəsində əhali sakinliyi haqda elm yaratmaq cəhdi bütövlükdə reallaşmamışdır. Bununla da izah olunur ki, “populyasionistika” termini əvvəllər məşhurlaşmış, lakin kök salmamışdır. XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəlində əhali sakinliyinin nəzəriyyəsini ifadə etmək üçün, həmçinin “əhali statistikası” və “demoqrafiya” terminlərinin sinonimi kimi tətbiq olunmuşdur. Müasir elmi ədəbiyyatda “populyasionistika” terminindən demək olar ki, istifadə olunmur, lakin “populyasionizm” termini əhali
artımını stimullaşdırmaq mənasında nisbətən geniş yayılmışdır. PORTER MODELĐ
– amerikalı marketoloq M.Porter tərəfindən hazırlanmış modeldir. Model, təlim əyrisinin əksinə olaraq, U-ya bənzər əyri şəklinə malikdir və sübut edir ki, kiçik firmalar (müəssisələr) da bazarda daha çox xüsusi çəkiyə malik olan firmalar (müəssisələr) kimi yüksək səmərəlilik əldə edə bilərlər. Bu, mütəşəkkil marketinq strategiyası nəticəsində baş verir: kiçik bazar əhatəsində bütün ehtiyatların səfərbər edilməsi, nadir malların və yaxud əmtəələrin satışının nadir üsullarının işlənməsi, yüksək xidmət səviyyəsi, artıq xərclərə yol verilməməsi, rəqabətə davamlı qiymətlərə və s. nail olunması.
–“Perinatal ölüm”ə bax.
– demoqrafik təhlilin sahəsidir, əhalini insan-illərlə ölçülən müəyyən
həyat potensialının daşıyıcılarının məcmusu kimi öyrənir. Potensial demoqrafiya göstəricilərinin əsasında məcmu nümayəndəsinin hər yaşda əhalinin öyrənilən qrupunda həmin dövrdə mövcud olan ölüm səviyyəsinə müvafiq orta hesabla yaşamalı olduğu vaxt durur. Misal üçün, x yaşda insanın həyat potensialı tamam olmuş illəri (V
) təşkil edir: 2 1
1 + + + = = x x x x e e e V
burada e x – x-yaşda gözlənilən ömür uzunluğudur. Potensial demoqrafiyanın əsas prinsipləri L.Herş tərəfindən ifadə olunmuşdur. O, 1940-cı ildən başlayaraq dərc olunan məqalələrdə potensial demoqrafiya metodlarının sistematik şərhini vermişdi. Bu metodların ən dolğun təsviri polyak demoqrafı E.Filrozenin əsərlərində verilmişdir. Potensial demoqrafiyanın inkişafı demoqrafiya
qaldırma zərurəti ilə
həvəsləndirilirdi. Bu
çətinliklər onunla bağlıdır ki, insan demostatistik müşahidənin vahidi olduğu üçün, insanların məcmusunda baş verən struktur dəyişikliklərinin müxtəlif statistik göstəricilərin səviyyəsinə təsirini aradan qaldırmaq xüsusi səy göstərilməsini tələb edir. Potensial demoqrafiya metodları belə bir faktı nəzərə almağa imkan verir ki, bütün insanlara əhalinin təkrar istehsalında, əmək fəaliyyətində onların iştirakı nöqteyi-nəzərindən eyni qiymət verilmir. Hər insan onun yaşına, nikahın davamiyyətinə, əmək fəaliyyətində uzun müddət iştirakına və s. müvafiq “çəkiyə” malikdir. Tədqiqatın məqsədindən asılı olaraq, bu “çəki” tam, yaxud natamam gözlənilən ömür uzunluğu kəmiyyətidir. Potensial demoqrafiya metodları müxtəlif
ifadə
etməklə onların
dəqiq müqayisəsini aparmağa imkan verir. Potensial demoqrafiya metodlarının tətbiqi üçün cari demoqrafik statistika və
əhalinin siyahıyaalınmasının məlumatları statistik bazadır. Potensial demoqrafiyanın inkişafı üçün əhalinin registrləri böyük əhəmiyyət kəsb edir, onlar EHM-lərdə geniş
istifadə əsasında müxtəlif həyat
potensiallarındakı dəyişiklikləri fasiləsiz müşahidə etməyə imkanlar açır. PREFERENSĐALLARIN ÜMUMĐLƏŞDĐ- RĐLMĐŞ SĐSTEMĐ (PÜS) – inkişaf etməkdə olan ölkələrdən əmtəə idxalı
zamanı preferensiyalar gömrük rüsumlarının tətbiqi üzrə xüsusi sistemdir.
538
PREFERENSĐYA (ÜSTÜNLÜK) – imtiyazlı gömrük rüsumlarının tətbiqinə uyğun olaraq istifadə edilən tarif sistemidir. Qəbul edilmiş konvensiyalara, razılaşmalara və
digər qanunvericiliyə uyğun olaraq,
gömrük rüsumlarının tutulması tamamilə və ya qismən dayandırılır.
- dölün (döllənmə məhsulunun), hamiləlik müddətindən asılı olmayaraq, ana bətnindən bütünlüklə kənarlaşdırılması və ya ana vücudundan çıxarılması ilə nəticələnən ölüm hallarıdır.
informasiya vasitələrinin işçiləri üçün nəzərdə tutulmuş xüsusi bülletendir; dövlət və digər müəssisələr, beynəlxalq təşkilatların rəhbər orqanları tərəfindən buraxılır və təcili dərc edilməli olan materialları özündə ehtiva edir.
MĐŞ KOMPLEKS - ümumi texnologiya, informasiyanın işlənməsi rejiminin vahidliyi və istismar şəraiti ilə birləşmiş, müəyyən sinif proseslərin avtomatlaşdırılmasına yönəldilmiş texniki vasitələrin və proqram təminatının məcmusudur. PROQNOZ – gələcəkdə obyektlərin mümkün vəziyyətlərinin, bu vəziyyətə çatmanın alternativ yollarının və müddətlərinin elmi əsaslandırılmasının təsviridir. Proqnozun hazırlanması prosesi proqnozlaşdırma adlandırılır. Proqnozlaşdırılan obyektdən asılı olaraq, proqnoz elmi-texniki, iqtisadi, sosial, hərbi-siyasi və s. bölünür. Obyektlərin miqyasından asılı olaraq, iqtisadi proqnozlar qlobal, makroiqtisadi, struktur, regional, iqtisadiyyat komplekslərinin inkişafı proqnozlarına, sahə, mikroiqtisadi proqnozlara bölünürlər. Proqnozun qabaqlanması dövründən asılı olaraq, iqtisadi proqnozları təsnifləşdirmək olur. PROQNOZ XƏTASI – göstəricinin proqnoz və faktiki qiymətləri arasındakı kənarlaşmanı xarakterizə edən kəmiyyətdir. Mütləq proqnoz xətası aşağıdakı düsturla hesablanır
i Υ − Υ = ∆ €
Burada i Υ € göstəricinin proqnoz qiyməti, i Υ
faktiki qiymətidir. Bu xarakteristika proqnozlaşdırılan göstəricinin ölçüsünə bərabər ölçüyə
malikdir və
müvəqqəti sıraların səviyyəsinin ölçmə miqyasından asılıdır. Praktikada göstəricinin faktiki qiymətinin nisbi faizlə ifadə olunan nisbi proqnoz xətasından geniş istifadə edilir:
% 100 € ⋅ Υ Υ − Υ = i i i ε
Həmçinin modul orta xətadan da istifadə edilir:
n i i i ∑ = Υ − Υ = ∆ 1 € ;
% 100
€ 1 1 1 ⋅ Υ Υ − Υ = ∑ = − n i i i i n ε
Burada n – proqnoz qiyməti müəyyənləşdirilən müvəqqəti sıraların səviyyə qiymətidir.
üsullarla alınmış bir
neçə proqnozların birləşdirilməsi, kombinə edilməsidir. Proqnozların birləşdirilməsi proqnozların etibarlılığı, ya da dəqiqliyindən asılı olaraq, müxtəlif çəkilərlə həyata keçirilə bilər. Proqnozlaşdırmanın uyğunlaşdırılmış modellərində də bu çəkilər həmçinin uyğunlaşma xarakterinə malik ola bilər və müvafiq metod və ya modelin proqnozunun dəqiqliyinin artması, ya da azalması ilə əlaqədar olaraq, yeni rəqəmlərin ortaya çıxması nəticəsində dəyişməsi mümkündür. Hər
hansı bir
proqnozlaşdırma metodunun lehinə qəti məlumat olmadığı hallarda, proqnozların birləşdirilməsinin həyata keçirilməsi məqsədəuyğundur. Burada daha böyük proqnoz xətalarından qurtarmaq məsələsi qoyulur.
–
tədqiq olunan obyekt haqqında son statistik məlumatın mövcud olduğu andan proqnozun aid olduğu anadək olan müddətdir. Bəzən onu proqnozlaşdırılan dövr də adlandırırlar. Proqnozu qabaqlama müddətindən asılı olaraq, iqtisadi proqnozlar aşağıdakı kimi qruplaşdırılır:
operativ (təcili) proqnozlar (1 ayadək olan proqnozu qabaqlama dövrü); qısamüddətli proqnozlar (1 ildən çox olmamaq şərti ilə); ortamüddətli proqnozlar (1 ildən çox, lakin 5 ildən az); uzunmüddətli proqnozlar (5 ildən çox).
– proqnozun vacib xüsusiyyətlərindən biridir. Nöqtəli
proqnozların dəqiqliyinin empirik ölçüləri: nöqtəli proqnozun mütləq xətası – göstəricinin faktiki qiyməti ilə onun proqnoz qiyməti arasındakı fərq kimi müəyyən edilir; nöqtəli proqnozun nisbi xətası proqnozun mütləq xətasının, göstəricinin faktiki qiymətinə olan nisbəti kimi müəyyən edilir; proqnoz seriyasının
539
ümumiləşdirici xüsusiyyətləri orta və ya median xətası, orta mütləq xəta, orta kvadrat xəta, uyğunsuzluq əmsalı ola bilər. Uyğunsuzluq əmsalı: ∑ ∑
∆ − ∆ = 2 2 ) (
t t X X X k (1) burada
∆ və t X ∆ , X t - dəyişənin proqnoz və faktiki artımıdır, yəni t X ∆ = 1 − − t t X X və
1 − − = ∆
t t X X X ,
X - proqnozdur. (1) ifadəsinin aşağıdakı ifadəyə ekvivalent olması asanlıqla müəyyən edilir:
∑
∆ − = 2 2 ) ( t t t X X X k (2) Đnterval proqnozlarının dəqiqliyinin empirik ölçüləri: interval proqnozları göstəricinin faktiki qiyməti verilmiş etibarlılıq ehtimalı ilə bu intervala düşdükdə doğru
sayılır; interval proqnozları seriyasının dəqiqliyinin ümumiləşdirici xüsusiyyəti, proqnozların ümumi sayında doğru çıxan proqnozların nisbi sayı olur; əgər bu nisbi say etibarlılıq ehtimalı ilə tən gəlirsə, onda proqnozun sərhədləri düzgün müəyyən edilmişdir, əks halda onlar daraldılmış və ya genişləndirilmişdir. Dəqiqliyin aprior ölçüsü interval proqnozunun işlənməsində, onun
xətasının hipotetik paylanmasında proqnozun dispersiyası kimi çıxış edir. Məsələn, seçmə, sürüşmə və ya eksponensial orta dispersiya, trend dispersiyası, reqressiyanın idarə edilməsi üzrə proqnoz dispersiyası və s. Eyni şərtlər şəraitində daha dar etibarlılıq intervalına malik olan proqnozun apriorları daha dəqiq hesab edilir.
proqnozun düzgün olması ehtimalını (subyektiv və təcrübəyə əsaslanan) əks etdirən keyfiyyət dərəcəsidir. Proqnozun etibarlılığı proqnozun etibarlılıq intervalının genişliyi ilə bağlıdır.
ümumi
göstəricinin proqnozunun ayrı-ayrı göstəricilərin proqnozları ilə müqayisəsidir. Məsələn, ümumi daxili məhsulun proqnozu sahələrin proqnozu ilə, onlar isə öz növbəsində müvafiq müəssisələrin proqnozları ilə uyğunlaşdırılmalıdır. Proqnozun təhlili həmin dövrün proqnozları ilə müqayisəsini, faktiki qiymətlərin keçmiş proqnoz qiymətləri ilə müqayisəsini nəzərdə tutur. Təhlil mərhələsində alternativ proqnoz mövcud olduqda, onun alınmasının ən yaxşı metodunun seçilmə məsələsi həll edilir. Proqnozun təhlili mərhələsində proqnozun iqtisadi şərhindən daha səmərəli qərar qəbul etmək üçün istifadə olunur.
VERĐFĐKASĐYASI (YOXLANMASI) – proqnozun düzgünlüyünün (yəni
həyata keçirilmə ehtimalının) və
dəqiqliyinin qiymətləndirilməsinə, yaxud proqnozun əsaslandırılmasının yoxlanmasına yönəldilmiş metod və üsulların məcmusudur.
NƏZARƏTĐ – xüsusi proqramların köməyi ilə EHM-in və onun ayrı- ayrı qurğularının işlərində daimi və təsadüfi səhv faktlarının olmamasının, EHM üçün proqram kodlarının ardıcıllığının, işlərinin, EHM-də məlumatların etibarlılığının təmin edilməsi və hesablamaların düzgünlüyünün müəyyənləşdirilməsi üsuludur. Qurğuların işində baş verə biləcək səhvlərə xüsusi proqramlarla daimi nəzarət həyata keçirilir. Daimi səhvlərin olmamasına proqram nəzarəti məsələnin həlli prosesində həyata keçirilir (məsələn, alınmış nəticələrin sonradan müqayisə edilməsi ilə təkrar hesab metodundan istifadə etməklə).
– (I) - məlumatların işlənməsi sisteminin proqram vasitələrinin və bu proqramların istismarı üçün zəruri olan proqram sənədlərinin məcmusudur. Proqram təminatının müxtəlif elementləri ilə yerinə yetirilən tapşırıq və funksiyalara uyğun olaraq, ümumi (daxili) və xüsusi (zəruri) proqram təminatı seçilir. Ümumi proqram təminatına texnoloji mərhələlərin avtomatlaşdırılmasını təmin edən idarəetmə və emal proqramları, təsvirləri və təlimatları, alqoritmlərin və proqramların işlənməsi, həmçinin EHM-də hesablama prosesinin təşkili və nəzarəti aiddir. Ümumi proqram təminatının tərkibinə sınaq proqramları, proqramlaşdırma sistemləri və əməliyyat sistemləri daxildir. Xüsusi proqram təminatı özündə EHM-in tətbiq olunmasının müxtəlif sahələrindən hər hansı birinin həlli proqramlarının məcmusunu əks etdirir. (II) - proqram təminatı rəqəmli qurğuların fəaliyyət göstərməsi üçün vacib olan komanda dəsti kimi müəyyənləşdirilir (Đqtisadi Əməkdaşlıq və Đnkişaf Təşkilatı). O, özündə sistem, vasitə (göstəriş) və tətbiqi proqram təminatını birləşdirir.
TƏMĐNATI DƏSTĐ (PAKETĐ) – (I) - tətbiqi proqram sisteminin istismarı üçün zəruri olan proqram, üsul, qayda və sənədlərin məcmusudur. (II) - bütün istifadəçilərə satılan standart proqram dəstdə təminatıdır. 540
PROQRAM TƏMĐNATINA ĐNVESTĐ- SĐYA QOYULUŞLARI – proqram təminatına çəkilən xərclərdir. Praktiki məqsədlər üçün təklif olunur
ki, proqram
təminatına investisiya qoyuluşuna proqram təminatının istifadəsinin lisenziya qiyməti də daxil olmaqla, kompleks (standart) proqram təminatının alınmasına və istifadəçilərin sifarişi ilə hazırlanan proqram təminatına çəkilən
xərclər, həmçinin müəssisələrin özləri tərəfindən işlənmiş proqram təminatına çəkilən xərclər daxil olunsun. Sonuncu istehsal dəyərində hesablanmalıdır və o vaxt nəzərə alınır ki, onun faydalı xidmət vaxtı bir ildən az olmasın. Sistem-proqram təminatına maddi aktivlərə qoyulan investisiyaların həcminə daxil edilməsi tövsiyə olunur.
– proqram təminatı (Đqtisadi Əməkdaşlıq və
Đnkişaf Təşkilatının tərifləri üzrə) rəqəmli əməliyyatlar üçün mütləq əmrlər dəstini əks etdirir. Buraya sistem, standart və tətbiqi proqram vasitələri daxildir. Praktiki məqsədlər üçün proqram təminatına qoyulan investisiyalara, proqram vasitələrinin işlədilməsi üçün lisenziya ödəmələri də daxil edilməklə, istifadəçilərin sifarişi ilə hazırlanmış proqram
paketlərinin və
proqramlarının alınmasına, həmçinin özlərinin hazırladığı proqramlara çəkilən xərclərin daxil edilməsi təklif olunur. Özlərinin hazırladığı proqramlar istehsal xərcləri ilə qiymətləndirilməli və yalnız onların yararlı istifadə olunma müddəti bir ildən az olmadıqda nəzərə alınmalıdır. Kompüter avadanlığı ilə birlikdə verilən sistem və digər standart proqram vasitələri istisna olunur və material aktivlərinə qoyulan investisiyanın həcmində göstərilir. Proqram təminatlarına qoyulan investisiyalar bəzən lisenziyalarla bağlı olur. Bu lisenziyalar
Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|