A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
MƏLUMATLAR BAZASININ ĐDARƏET- MƏ SĐSTEMĐ (MBĐS) – hər hansı bir tətbiqi informasiya sisteminə əsaslanan, xarici və daxili yaddaşdakı məlumatları, tranzaksiyanı (qrup şəklində əməliyyatları) idarə edən, məlumatlar bazasının bərpa edilməsini təmin edən, məlumat bazaları dillərini dəstəkləyən sistemdir.
və ada malik, ümumi təyinatla birləşən, öz aralarında məntiqi əlaqəli olan məlumatların məcmusudur. Məlumatlar dəsti məlumatların işlənməsi prosesində, onların qorunması, daxil edilməsi və çıxışı üçün nəzərdə tutulmuşdur.
– eyni adla qeyd edilmiş, quruluşuna və istifadə edilmə üsuluna görə eyni tipli elementlərin qaydaya salınmış son məcmusudur. Vahid bir tam kimi baxılır. Birölçülü (vektor), ikiölçülü (matrisa), üçölçülü (tenzor) və s. ola bilər.
qiymətinin etalon qiymətlərlə müqayisəsindən ibarət
olan texnoloji əməliyyatdır. Bununla
yanaşı, sənədlərin rekvizitlərinin doldurulmasının və mümkün
hesabi və məntiqi səhvlərin tapılması və aradan qaldırılması məqsədi ilə
onlarda olan
məlumatların düzgünlüyünün yoxlanması həyata keçirilir. MƏLUMATLARIN SEÇMƏ ĐŞLƏNMƏ- SĐ – statistik müşahidə məlumatlarının təsadüfi seçilmiş hissəsinin işlənməsidir. Đlkin yekunların operativ əldə edilməsi üçün və ya materialların yekununun genişləndirilmiş proqramına uyğun olaraq, əlavə məlumatların əldə edilməsi üçün aparılır. MƏLUMATLARIN (YEKUNLARIN) STATĐSTĐK METODLAR BANKI – bazar proseslərinin qiymətləndirilməsinin və səbəb- nəticə əlaqələrinin aşkar edilməsinin alınmasına imkan
verən məlumatların təhlilinin qruplaşmasıdır və marketinq tədqiqatlarında mövcud olan üç anlayışdan biridir.
EDĐLMƏSĐ – uçotun əsas vəzifələrindən biridir. Maliyyə hesabatları müəssisənin aktivləri, maliyyə vəziyyəti və ya gəlirləri (itkiləri) haqqında düzgün məlumat verməlidir. Buna hesabatın müəyyən edilmiş qayda və prinsiplərinə riayət edilməsi (lakin nadir hallarda onlardan kənara çıxmalar ola bilər) yolu ilə nail olunur.
HAZIRLANMASI VASĐTƏSĐ – məlumatların ilkin sənədlərdən informasiya daşıyıcılarına keçirmə vasitələri kompleksidir, burada
məlumatların EHM
yaddaşına yığılması həyata keçirilir. Məlumatların hazırlanması vasitələrinin köməyi ilə ilkin məlumatların qeydiyyatı, məsafədən yığımı, toplanması (təmərküzləşməsi) və işlənməsinin avtomatlaşdırılması aparılır, hesablanmalar avtomatlaşdırılır.
məlumatların vəziyyətini əks
etdirən, göstəricilərdən heç olmasa birinin öz qiymətini dəyişməsi ilə nəticələnən texnoloji əməliyyatların sistemləşdirilmiş ardıcıllığıdır. Statistik məlumatların işlənməsi zamanı
hesabatların növlərə
ayrılması, seçilməsi, qruplaşdırılması, təshih
edilməsi, formalaşdırılması kimi nümunəvi üsullardan istifadə edilir.
ĐŞLƏNMƏSĐ SĐS- TEMĐ – obyektlərin idarə edilməsinin təşkili üçün
zəruri olan
məlumatların yığılması, saxlanması və işlənməsində qarşılıqlı əlaqəli olan üsul və vasitələrin kompleksidir. Məlumatların işlənməsi sistemi EHM və digər müasir informasiya texnikaları vasitələrinin tətbiqinə əsaslanır. EHM-in tətbiqi yerinə yetirilmiş informasiya-hesablama işlərinin məcmusunun onların texnoloji birliyi əsasında həyata keçirilən bir kompleksdə toplanmasına imkan verir. Məlumatların işlənməsi sisteminin funksiyaları – məlumatların ən az
xərclərlə yığılması, saxlanması, axtarışı və işlənməsindən ibarətdir.
442
MƏLUMATLARIN ĐŞLƏNMƏSĐNDƏ ĐNDEKSLƏR – faylda məlumat qeydlərinin tapılmasına imkan verən
göstəricilərin məcmusudur. Məlumatların işlənməsində indeks simvol və ya rəqəm, cədvəl, nizamlanmış sorğu siyahısı, kodların yığılması şəklində ola bilər.
hesablama texnikası vasitəsi ilə işlənməsidir (məlumatların yığılması, ötürülməsi, saxlanması, yekun məlumatların alınması və onların təqdim edilməsi).
RƏDƏ QANUN - Avropa
Şurası Konvensiyasının prinsiplərinə uyğun olaraq, məlumatların qorunması barədə qanundur. 1984- cü ildə Böyük Britaniyada qəbul edilmişdir.
– məlumatların yazılması, saxlanması və yenidən istehsal edilməsində istifadə olunan materialdır (cisimdir).
yaxud bir hesablama sistemindən digərinə məlumatların ötürülməsidir. Məlumatların işlənməsi prosesində məlumatların ötürülməsi (operativ (təcili) yaddaş və xarici yaddaş arasında məlumatlar mübadiləsi yolu ilə), giriş-çıxışı (simvol və yazılışların axını formasında), rabitə kanalları vasitəsilə abonent məntəqələri və EHM arasında ötürmə fərqləndirilir.
STRUKTURU
– saxlanılması üsulundan asılı olmayaraq, məlumat bazasında istifadəçilərə təqdim olunan
məlumatlar haqqındadır.
TEXNOLOJĐ BA- ZASI (MTB) – qurulmuş cədvəllər və mübadilə formatlarının faylları üzrə statistik məlumatların və normativ-sorğu məlumatlarının konversiya edilmə, seçmə
və çıxarış
proqramlarının avtomatlaşdırılmış işlənməsi üçün proqram- instrumental vasitəsidir.
TELEĐŞLƏNMƏSĐ (TELEEMALI) – məlumatların işlənməsi üsuludur. Bu zaman informasiyanın EHM-də işlənməsi məqsədi ilə informasiyanın işlənmə vasitələri, rabitə kanalları vasitəsi ilə məlumat mübadiləsinin təşkili üçün məlumatın ötürülmə vasitələri ilə
birlikdə istifadə olunur. Məlumatların maşında işlənmə paketi ilə EHM-in ehtiyatları məsələlər üzrə bölünür, lakin istifadəçilərlə EHM arasında əlaqə seans üzrə bölünür.
– çoxsaylı əlamətlərlə xarakterizə edilən
müşahidə məlumatlarının statistik araşdırılmasıdır. Klassik riyazi-statistik təhlil metodlarından fərqli olaraq, məlumatların təhlili metodlarında yalnız bu məlumatlarda qeydə alınmış informasiyalardan istifadə edirlər. Bu metodlardan istifadə edilməsi, nəticələrin dolğun təhlili tədqiq edilən sistemdə bu və
ya digər
qanunauyğunluqların formalaşdırılmasına kömək edir. Məlumatların təhlili
aşağıdakı qaydada
təsnifləşdirilir: tiplər üzrə - bir əlamətin digər əlamətlərlə təsvir edilməsi və yeni əlamətlərin qurulması; informasiyaların təqdim edilməsinin formal dili üzrə – kəmiyyət təhlili (nəticələr düstur şəklində təqdim edilir) və keyfiyyət təhlili (informasiyalar qruplaşdırılmış, nizama salınmış terminlərlə təqdim edilir). Məlumatların təhlili metodlarından istifadə edilməsi sistemdaxili əlaqələrin fərz edilən variantlarının sayının
əhəmiyyətli dərəcədə azalmasına, bəzi hallarda isə məlumatların toplanmasında tamamilə nəzərə alınmamış əlaqə və əlamətlərin aşkar edilməsinə imkan verir.
MƏSĐNĐN VƏ KODLAŞDIRILMASININ VAHĐD SĐSTEMĐ (MTKVS) – texniki- iqtisadi və sosial məlumatların milli təsnifatları, təsnifatların aparılması vasitələri, onların işlənməsi, aparılması və tətbiqi üzrə normativ və metodiki sənədlərin məcmusudur. MTKVS
texniki-iqtisadi və
sosial məlumatların təsnifləşdirilməsi və kodlaşdırılması üzrə işlərin aparılmasının vahid metodoloji və təşkilati əsaslarını, onların
aparılmasının tərkibini, məzmununu və qaydalarını müəyyən edir. Bundan əlavə, təsnifatlarda istifadə edilən təsvirlərin və lüğətlərin, terminlərin və anlayışların yaradılmasından ibarət olan, təsnifatlara semantik (məna) və terminoloji kömək göstərilməsi üzrə işlər aparılır. Standartlaşdırılmış və tövsiyə edilən terminlərin və təriflərin həcmi daima
genişləndirilir və təkmilləşdirilir.
RÜLMƏSĐ REJĐMĐNDƏ ĐŞLƏNMƏSĐ – EHM-də istifadəçilərə xidmətin təşkilidir. Bu zaman bilavasitə giriş rejimində fərdi pultlarla işləyən bir neçə istifadəçiyə eyni vaxtda xidmət olunması təmin edilir. Hər bir istifadəçiyə
443
hesablama sisteminin zəruri ehtiyatları ayrılır: cəld və xarici yaddaş, xarici qurğu. Mərkəzi prosessorun vaxtının istifadəçilər arasında bölgüsü bərabər vaxt intervalları ilə və ya müəyyən edilmiş üstünlüyə uyğun ayrılır.
dəstindən istifadə etməklə
məlumatların verilməsidir.
- 1996-cı ildə Beynəlxalq valyuta
fondu Məlumatların yayılmasının xüsusi standartını (MYXS) işləyib hazırlamışdır və həmin vaxtdan etibarən bu standartı beynəlxalq bazarlarda kapitala malik olan və ya onu qazanmaq istəyən BVF-na üzv ölkələrin milli statistikalarının iş təcrübəsinə tətbiq olunmasına aktiv yardım edir. Standart bütün dünyada iqtisadi ekspertlərin vaxtında və tam məlumat almaq imkanını genişləndirir və bununla uyğun
makroiqtisadi siyasətin aparılmasına kömək edir. MYXS-ə qoşulan ölkələrin statistik məlumatlarının operativ analizi iqtisadi vəziyyətin yaxşılaşmasına, dünya maliyyə bazarlarında baş verən böhranların qarşısını almaq və ya ən azı bu böhranların ağırlığını azaltmağa yardım edə bilər.
sifarişçilərin və abonentlərin sorğu xarakterli məlumatlarla təmin edilməsidir. Bu məqsədlə,
istifadə etməklə məlumat sorğu sistemindən – təşkilati qaydaya salınmış sənədlərin (sənədlər massivinin) məcmusundan və
informasiya texnologiyalarından istifadə edilir.
telekommunikasiya vasitələrindən ibarət olan kompleksdir. Öz aralarında əlaqə kanalları ilə birləşmiş rabitə qovşağı
və abonent
məntəqələrinin məcmusunu özündə əks etdirir. Məlumat-telekommunikasiya sistemi
kanalları ilə ötürülməsini həyata keçirir.
– bu
müddət keçdikdən sonra elmi-texniki tərəqqinin, modaların və digər səbəblərin təsiri altında alınmış əmlak əhalinin tələbatının ödənilməsinə cavab vermir. Bir qayda olaraq, mənəvi aşınmanın müddəti fiziki aşınmanın müddəti ilə üst-üstə düşmür.
MƏNƏVĐYYAT STATĐSTĐKASI (əxlaqi statistika) - XIX əsrin ikinci yarısında bir sıra alimlər tərəfindən əhali sakinliyinin tərkibində öyrənilən sahədir. Bu sahəyə onlar təkcə cinayətlərin statistikasını deyil, həm də əhalinin təkrar istehsalının bəzi hadisələrini aid edirdi. “Mənəviyyat statistikası” termini fransız alimi A.Qarri (1830) tərəfindən elmə daxil edilmiş və A.Ketle (1848) tərəfindən tətbiq olunmuşdur. XIX əsrin sonunda bir sıra alimlər, əsasən Almaniyada (V.Leksis və başqaları) əhali statistikasını (yəni onların anlayışında demoqrafiyanı), insana bioloji proseslər nöqteyi-nəzərindən baxan bir elm sahəsi kimi xarakterizə edərək, ondan başqa sahəni – “şəxsi statistikanı” ayırmağa cəhd göstərmişlər. Đnsan bu sahədə “şüurlu və üzərində mənəvi məsuliyyət olan şəxsiyyət” kimi çıxış edir. Lakin belə şərh olunan mənəviyyat statistikasının məzmununu müəyyən etmək cəhdləri (məsələn, ona nikah və qismən doğumu aid etmək) baş tutmadı. Bu mənəviyyat statistikası konsepsiyası XX əsrin əvvəlində tənqid (M.V.Ptuxa və b.) və rədd edilmişdi. Lakin “Mənəviyyat statistikası” termini öz ilkin mənasında (cinayətlər və sosial normalardan baş kənarlaşmalar statistikası) bir müddət istifadə olunurdu.
– mülkiyyətin bütün növlərindən olan təşkilatların iqtisadi fəaliyyətinin son maliyyə nəticəsidir. Özündə təşkilatların fəaliyyətlərindən əldə etdikləri gəlirlə bu
fəaliyyətlərin həyata keçirilməsinə çəkilən xərclər arasındakı fərqi əks etdirir. Mənfəət, pul vəsaitlərinin daha əlverişli sahəyə qoyulmasına yönəldilməsi, kapitalın, əmək
və maddi
ehtiyatların cəlb edilməsi ilə əmtəə istehsalı və (və ya) satışından əldə olunan nəticə hesab edilir. Əmtəə istehsalçıları sabit iqtisadiyyatda fəaliyyətlərini həmçinin istehsalın genişləndirilməsi, istehsal xərclərinin azaldılması və buraxılan məhsulun keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması hesabına mənfəətin artırılmasına yönəldirlər. Keçid iqtisadiyyatında, inflyasiya surəti artdığı bir dövrdə mənfəətin artması, əsasən inflyasiya xarakteri daşıyır və bu, çox vaxt buraxılan məhsulun qiymətinin artması hesabına baş verir. Kəmiyyətcə mənfəət, təsərrüfat subyektləri səviyyəsində təsərrüfat əməliyyatlarının mühasibat uçotu əsasında hesablanır. Hesabatlarda və təhlildə mənfəətin aşağıdakı göstəricilərindən istifadə olunur: hesabat
dövründə mənfəətin (zərərin) ümumi miqdarı, vergiyə cəlb olunan mənfəət, maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətindən mənfəət (zərər), satışdan mənfəət (zərər), xalis mənfəət (vergi ödənişindən, icarə 444
haqlarının yığılmasından sonra müəssisənin sərəncamında qalan gəlirin balans hissəsi), təsis mənfəəti (səhmdar cəmiyyətinin səhmlərinin ilkin yerləşdirilməsi zamanı mövcud olan bazar dəyəri ilə, onların, səhmdar cəmiyyətinin təsis edilməsi və səhmlərin ilkin yerləşdirilməsi ilə bağlı xərclər çıxılmaqla, nominal dəyəri arasındakı fərq). Hesabat dövrünün mənfəəti (zərəri) - məhsulun, əsas vəsaitlərin, təşkilatın digər əmlaklarının satışından və satışdankənar mənfəətdən ibarətdir. Mənfəətin (zərərin) əsas
həcmi əmtəə məhsulunun satışından əldə olunan gəlirdir və satışdan gələn gəlirlə (ƏDV və aksizlərsiz) istehsala və satışa çəkilmiş xərclər arasındakı fərqlə
hesablanır. Satışdankənar mənfəəti müəyyən etmək üçün, iddia vaxtının müddəti qurtarmış kreditor və debitor borclarını əks etdirən
iqtisadi sanksiyaların (cərimələrin, pensiyaların, dəbbələmələrin) ödənişi, alınması qeyri-real olan borclar və digər icarəyə verilmiş əmlak, qiymətli kağızların buraxılması və s. ilə bağlı olan satışdankənar əməliyyatlar üzrə mədaxil və məsrəflərin saldosundan istifadə edilir.
müxtəlif müəssisə tipləri (korporasiyalar və ya kvazikorporasiyalar) üçün istifadə olunan eyni bir balanslaşdırıcı maddənin iki alternativ adlarıdır. Mənfəət və ya qarışıq gəlir gəlirlərin yaranması hesabında balanslaşdırıcı maddə hesab edilir. O, aşağıdakı kimi müəyyənləşdirilir: - əlavə dəyər; - çıxılsın muzdlu işçilərin əməyinin ödənilməsi; - çıxılsın istehsala ödənilən vergilər; - üstə gəlinsin alınmış subsidiyalar.
– maliyyə ilinə görə hesabat sayılır və iki geniş kateqoriyanı əhatə edir: “Gəlirlər” və “Xərclər”.
özündə
şirkətin aktivlərinin faktiki gözlənilən axınını və ya əsas fəaliyyətinin nəticəsi kimi öhdəliklərinin azalmasını əks etdirir. Bu zaman xərclər isə aktivlərin istehlak edilməsini və ya gəlir axınlarını təmin etmək üçün şirkətin öhdəliklər qəbul etməsini əks etdirir. Şuranın (AĐK) dördüncü Qərarının 22, 23 və 26-cı maddələrində verilmiş bir və ya bir neçə sxemlərə uyğun olaraq, Avropa müəssisələri üçün mənfəət və
zərərlər hesabının standart müəyyənləşdirilməsi verilmişdir. Sığorta şirkətləri və kredit təşkilatları üçün gəlir və xərclər hesabının təqdim edilməsi Şuranın 19.12.1991-ci il (91/674/AĐK) və 08.12.1986-cı il (86/635/AĐK) tarixli qərarlarında formalaşdırılmış göstərişlərə uyğun olaraq həyata keçirilir.
– istifadəyə verilmiş əsas fond və istehsal güclərinin layihə üzrə nəzərdə tutulmuş faydalı iş əmsalının səviyyəsinə çatmaq üçün müddətdir.
- malın tam istehsal olunduğu və ya kifayət qədər emala məruz qaldığı ölkədir. Azərbaycanda mənşə ölkəsini müəyyən edən prinsiplər “Gömrük tarifləri haqqında” Qanunda öz əksini tapmışdır. Verilən ölkədə tam istehsal olunan mallara aiddir:
1) onun ərazisində, ərazi sularında, kontinental şelflərdə və dəniz altında (əgər ölkə bu yeraltı tədqiqatların aparılmasına görə son dərəcə hüquqa malikdirsə) hasil edilən faydalı qazıntılar; 2) onun ərazisində yetişdirilən və ya yığılan bitki məhsulları; 3) onda doğulan və yetişdirilən diri heyvanlar; 4) onda yetişdirilən heyvanlardan alınan məhsullar; 5) ölkədə istehsal olunan ovçuluq, balıqçılıq və dəniz məhsulları; 6) verilən ölkənin gəmiləri və ya icarəyə (kirayəyə) götürdükləri gəmilər vasitəsilə onların dünya okeanından istehsal etdikləri və (və ya) tutduqları dəniz məhsulları; 7) verilən ölkədə baş verən istehsal və digər əməliyyatların nəticəsi olan təkrar xammal və tullantılar; 8) verilən ölkəyə aid olan və ya onun icarəyə götürdüyü kosmik gəmilərdə açıq kosmosda aldıqları yüksək texnoloji məhsullar; 9) yalnız yuxarıda adı çəkilən məhsullardan verilən ölkədə istehsal olunan mallar. Mənşə ölkəsindən asılı olaraq, mallara güzəştli gömrük rüsumları qoyula və
ya rüsum
ödənişlərindən tam azad edilə bilərlər. Malın mənşə ölkəsi olan Azərbaycan Respublikası xarici ticarətin gömrük statistikasında – idxal zamanı ölkə-kontragentinin müəyyən edilməsinin əsasıdır .
Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|