A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ƏSAS YOL
- ƏSAS FƏALĐYYƏT
- Qeyd
- Müəssisələr statistikasında
- ƏSAS FONDLARIN (ƏSAS KAPĐTALIN) ƏLDƏ OLUNMASI
- ƏSAS FONDLARIN AŞINMA ÇIXIL- MAQLA BƏRPA DƏYƏRĐ
- ƏSAS FONDLARIN BƏRPA DƏYƏRĐ
- ƏSAS FONDLARIN CARĐ TƏMĐRĐ
- ƏSAS FONDLARIN ÇIXMA (VƏ YA LƏĞVĐ) ƏMSALI
- ƏSAS FONDLARIN DAXĐL OLMASI
- ƏSAS FONDLARIN ƏSASLI TƏMĐRĐ
- ƏSAS FONDLARIN FAYDALI ĐŞ ƏMSALI
- ƏSAS FONDLARIN FĐZĐKĐ HƏCM ĐNDEKSĐ
- ƏSAS FONDLARIN FĐZĐKĐ KÖHNƏL- MƏSĐ
- ƏSAS FONDLARIN XĐDMƏT MÜDDƏTĐ
- ƏSAS FONDLARIN ĐLKĐN DƏYƏRĐ
- ƏSAS FONDLARIN ĐSTĐFADƏYƏ VERĐLMƏSĐ – (I)
- ƏSAS FONDLARIN QALIQ DƏYƏRĐ
- ƏSAS FONDLARIN QĐYMƏTLƏNDĐ
|
ƏSAS AKTĐVLƏR – iki ümumi kateqoriyaya bölünən maddi və qeyri-maddi aktivlər (“Qeyri- maddi aktivlər”ə bax): təşkilatın fəaliyyətində daimi əsasda istifadə üçün nəzərdə tutulmuş aktivlər (əsas fondlar, torpaq, amortizasiya fondu) və təşkilatın fəaliyyətində daimi əsasda istifadə üçün nəzərdə tutulmamış digər uzunmüddətli aktivlərdir. Bu aktivlər təşkilatın mülkiyyətində (uzunmüddətli investisiyalar və debitor borcları, qudvill, vaxtı uzadılmış borclar və s.) uzun müddət qala bilər.
– podrat müqaviləsinə əsasən, tikilən tikinti obyekti üçün avadanlıq və materiallar dəstinin göndərilməsi üzrə öhdəlikləri yerinə yetirən təşkilatdır. Baş mal göndərən həmişə
qarşısında öz öhdəliklərinin yerinə yetirilməsinə görə cavabdeh olmaqla, sifarişçinin razılığı ilə müqavilə əsasında yerli və xarici təşkilatları mal göndərən kimi işə cəlb edə bilər. Əsas mal göndərən adətən baş
bütövlükdə tikinti obyektinin sifarişçiyə təhvil verilməsində iştirak edir.
- stansiyalar arasında qatarların hərəkətini fasiləsiz olaraq təmin edən yol hesab olunur.
TĐNĐN DƏYƏRĐ – əsas ərzaq məhsullarının Azərbaycanın müşahidə olunan bütün şəhər və rayonları üçün vahid təsbit edilmiş çəki üzrə qiymət səviyyələrinin və onların dinamikasının statistik müqayisəsi üçün istifadə olunur. Ərzaq dəstinə çörək (bir neçə növdə), ət, vermişel (əriştə), kolbasa, yumurta, süd, yağ (bir neçə növdə), xama, kartof, soğan, təzə kələm, pendir, alma, siqaret və s. vacib qida məhsulları daxildir. Hesablamaya yalnız o şəhər və rayonlar daxildir ki, onlarda cari və əvvəlki qiymət qeydiyyatı dövrü ərzində, yuxarıda qeyd olunan əmtəələrdən ən çoxu üçü olmasın. Bu dəst, tərkibinə və ərzaq normasına görə
205
ƏSAS FƏALĐYYƏT – əlavə dəyəri müəssisə tərəfindən yerinə yetirilən istənilən digər
fəaliyyətlərin əlavə dəyərindən artıq olan fəaliyyət növüdür. Əsas fəaliyyətin məhsulu digər
müəssisələrə göndərilmək üçün yararlı olmalıdır və müəssisənin öz istehlakı və öz kapital yığımı üçün istifadə edilə bilər. Statistikada təsərrüfat subyektlərinin əsas fəaliyyət növü illik
məlumatlar əsasında, buraxılmış məhsulların və göstərilmiş xidmətlərin ümumi həcmində ən böyük xüsusi çəkiyə malik olan fəaliyyət növü hesab edilir. ƏSAS FƏALĐYYƏT HEYƏTĐ – statistik işləmələrdə verilmiş təsərrüfat subyektinin aid edildiyi fəaliyyət növü ilə məşğul olan işçilərdir.
Təsərrüfat subyektinin statistikası işləmələrin bu və ya digər fəaliyyət növünə (sahəyə) aid edilməsi, bu obyektin ümumi məhsul (xidmət) istehsalı həcmində kəmiyyətcə üstünlük təşkil edən istehsal etdiyi məhsula (xidmətə) görə müəyyən edir, yəni o fəaliyyət növünə (sahəyə) ki, bu fəaliyyət növü üzrə istehsal olunan məhsulun (xidmətin) xüsusi çəkisi digər fəaliyyət növlərinin məhsulundan (xidmətindən) daha çoxdur.
vahidin hüdudunda həyata keçirilən, istənilən digər fəaliyyətin ümumi əlavə dəyərindən artıq əlavə dəyər yaradan fəaliyyət növüdür. ƏSAS FONDLAR – (I) - uzun müddət dəfələrlə və yaxud daima dəyişmədən, natural- əşya formasında iqtisadiyyatda istifadə edilən, tədricən öz dəyərini yaradılan məhsul və xidmətlərin üzərinə keçirən, milli sərvətin bir hissəsidir. Uçot və statistika təcrübəsində əsas fondlara xidmət müddəti bir ildən az olmayan və dəyəri fond əmələ gətirən sahələrin məhsullarının qiymətlərinin dinamikasından asılı olaraq
müəyyənləşdirilən obyektlər aid edilir. Bilavasitə (birbaşa) əmək əşyalarına (maşınlara, avadanlıqlara, alətlərə və s.) təsir göstərən əsas fondların məcmusu əsas fondların aktiv hissəsi adlanır. Passiv hissəyə isə onun vasitəsilə istehsal prosesinin normal axını üçün şəraiti təmin edən əsas fondlar (bina, qurğu və s.) aid edilir. Əsas fondlar müəssisələrin mülkiyyət növləri, ərazi və iqtisadiyyatın sahələri üzrə qruplaşdırılır. Əsas fondların mövcudluğu haqqında məlumatlardan istehsalda
fondla
təchizatın qiymətləndirilməsində istifadə edilir. (II) – milli hesablar sistemində (MHS) istehsal olunan aktivlər kimi müəyyən edilmişdir, ondan istehsal prosesində bir ildən çox müddət ərzində dəfələrlə və ya davamlı surətdə istifadə olunur. Əsas fondları fərqləndirən xüsusiyyət fiziki mənada uzunmüddətli olmaları deyil, onların istehsal prosesində uzun müddət ərzində (bir ildən çox olmaqla) dəfələrlə və ya davamlı surətdə istifadə olunmalarıdır. Əsas fondlara yalnız qurğular, maşınlar və avadanlıqlar deyil, həm də yetişdirilən aktivlər, məsələn, bar vermə yaşında olan çoxillik əkmələr, məhsuldar mal-qara və iş heyvanları da daxildir. Onlara, həmçinin, kompüter proqram təminatı və ya istehsalda istifadə olunan bədii əsərlərin orijinalları kimi qeyri-maddi aktivlər də daxildir. Đstehsal olunan aktivlərə nəinki əsas fondlar, həm də maddi dövriyyə vasitələrinin və qiymətlilərinin ehtiyatları daxildir. Đstehsal olunan aktivlər istehsal olunmayan aktivlərlə birlikdə qeyri- maliyyə aktivlərinin bir hissəsini təşkil edir.
maliyyə aktivləri əsas fondlara daxil edilmirlər. Şirkətin hesablarında əsas fondlar istehsal olunan aktivlərlə məhdudlaşmır, ona həmçinin torpaq da daxildir. Buna görə də, bəzi istisnalar olmaqla, onlara qeyri-maddi və maliyyə
aktivlərinin geniş hissəsi də daxildir. Müəssisələr statistikasında əsas fondlara maraq ənənəvi olaraq maddi aktivlərə yönəldilmişdir. Lakin son vaxtlar bu maraq daha da genişlənmiş və qeyri-maddi və maliyyə aktivlərinə də yayılmışdır.
iqtisadiyyat, fəaliyyət sahələri və mülkiyyət növləri üzrə əsas fondların təkrar istehsalını, həcmini və strukturunu əks etdirən statistik cədvəllərdir. Statistika orqanları tərəfindən tam balans dəyəri və qalıq dəyəri (tam balans dəyərindən köhnəlmə çıxılmaqla) ilə tərtib olunur. Əsas fondlar balansında tam dəyər əsasında ilin əvvəlinə mövcud olan əsas fondlar; istifadəyə verilən
yeni fondlar; digər mənbələrdən daxilolmalar; ləğvetmə və başqa səbəblərdən sıradan çıxmalar; ilin sonuna mövcud olan əsas fondlar əks olunur. Bunlardan başqa, qalıq dəyəri ilə əsas fondların köhnəlməsi və təmiri nəticəsində dəyərinin dəyişməsini xarakterizə edən
göstəricilər də göstərilir.
ƏLDƏ OLUNMASI – bu
satınalmalar aşağıdakı maddələri özündə birləşdirir: - mövcud binaları; - binaların və digər daşınmaz əmlakların tikintisi və yenidən qurulmasını;
206
- müəssisələrin (nəqliyyat birliklərinin) binalarından kənarda istifadə üçün nəqliyyat vasitələrini; - maşınlar və avadanlıqları.
MAQLA BƏRPA DƏYƏRĐ – əsas fondların yaradılan məhsula keçməyən faktiki dəyəridir. Əsas fondların tam bərpa dəyəri ilə onların həqiqətən aşınmasının pulla qiymətinin fərqi kimi, əsas fondların yenidən qiymətləndirilməsinin nəticələri üzrə müəyyən edilir.
– verilən əsas fondların, oxşar materiallardan istifadə etməklə və bütün istismar parametrlərinin saxlanılması şərti ilə, müasir şəraitdə dəqiq surətinin yaradılmasına hesablanmış xərclərdir.
Bu dəyər, tam bərpa dəyərinə və qalıq dəyərinə (aşılanma çıxılmaqla, tam bərpa dəyəri) bölünür. Əsas fondların tam bərpa dəyəri - yeni əsas fondların yenidən yaradılmasına çəkilən xərclərlə,
vəziyyətində yenidən yaradılmasına çəkilən xərclərlə müəyyən edilir. Əsas fondların tam bərpa dəyəri - əsas fondların müasir şəraitdə təkrar istehsalının dəyəri kimi, onların yenidən qiymətləndirilməsi zamanı müəyyən edilir. O, əsas
fondların təkrar
istehsalı şəraitinin qiymətləndirilməsi anına real yaranan: tikinti- quraşdırma işlərinin aparılmasının müqavilə qiyməti və smeta tariflərinə; tikinti materiallarına, yanacağa, enerjiyə, maşınlara, avadanlığa, inventara olan topdansatış qiymətlərinə; nəqliyyat tariflərinə istinadla hesablanır.
- bir ildən az dövriliklə təmir növüdür, əsas fondların vaxtından əvvəl köhnəlməsinin qarşısını alan, kiçik zədə və nasazlıqların aradan qaldırılması üzrə profilaktik tədbir və işlərin sistemli və vaxtında keçirilməsini nəzərdə tutur. Bu zaman, təmir olunan obyekt qismən sökülür, aqreqat və bəndlərdə olan nasazlıqlar aradan qaldırılır. Əsas bənd və detallar isə dəyişdirilmir və təmir olunmur. Əsas fondların cari təmiri üzrə xərclər müəssisənin hesabat ilindəki məsrəflərinə daxil edilir.
ƏSAS FONDLARIN ÇIXMA (VƏ YA LƏĞVĐ) ƏMSALI - əsas fondların təkrar istehsalı ilə xarakterizə olunur. Đl ərzində sıradan çıxmış (və ya ləğv olunmuş) əsas fondların ilin əvvəlində mövcud olanların sayına olan nisbəti ilə müəyyən edilir. Đnflyasiyanın yüksək artım şəraitində müqayisəli qiymətlərlə hesablanır. Əsas fondlar üzrə ümumilikdə və onun ayı-ayrı növləri üzrə; dəyər ifadəsində - qrup və növlərin məcmusu üzrə; natural ifadədə (miqdarı və gücü) ayrı-ayrı qrup və növlər üzrə - hesablanır. Bir sıra illər üzrə müqayisə əsas fondların çıxışının intensivliyinin dəyişməsini xarakterizə edir.
yeni əsas fondların işə salınmasını, onların satın alınmasını (əldə edilməsini) və əvəzsiz əldə edilməsini əks etdirən əsas fondlar balansının göstəricisidir.
– köhnəlmiş əsas fondların əvəzlənməsidir (dəyişdirilməsidir). Dövri olaraq (bir ildən artıq davam edən vaxt ərzində) əsas fondların texniki- istismar xüsusiyyətlərinin reabilitasiyası yolu ilə onların işlək vəziyyətdə saxlanılması üçün nəzərdə tutulmuşdur. Əsas fondların əsaslı təmiri zamanı adətən obyektlərin sökülməsi və ya bütün köhnəlmiş konstruksiyaların, detalların, hissələrin əvəz edilməsi və ya bərpa edilməsi, həmçinin obyektin yığılması, nizama salınması və sınağı həyata keçirilir. Əsaslı təmirlə bir vaxtda əsas fondların modernləşdirilməsi, yəni təmir olunan obyektlərin istehlak xüsusiyyətlərinin yaxşılaşdırılması, əsas fondların mənəvi köhnəlməsinin (“Əsas fondların mənəvi köhnəlməsi”nə bax) qismən əvəz edilməsi həyata keçirilməlidir. Hazırkı dövrdə əsaslı təmir və modernləşdirmə istehsalın cari xərclərinin, yaxud müəssisədə yaradılan təmir fondunun hesabına yerinə yetirilir. Büdcə təşkilatlarında əsaslı təmir üçün vəsait xərclərin illik smetasına daxil edilir.
- əsas fondların istifadəsinin səmərəliliyinin vacib göstəricisidir. Müəyyən dövr üçün istehsalın nəticələri göstəricisinin, bu dövr üçün əsas fondların tam orta illik dəyərinə nisbəti ilə müəyyən edilir. Fondun faydalı iş əmsalı göstəricisinin əksi olan kəmiyyət məhsulun fondtutumudur.
dövrdə əsas fondların maddi-natural kütləsinin dəyişməsini əks etdirən nisbi göstəricidir. Bu göstəricidən əsas fondların fiziki həcminin dinamikasının təhlilində istifadə olunur və onlar yalnız fiziki həcmin dəyişməsinə səbəb olan və qiymətlərin dəyişməsi ilə əlaqədar olmayan dəyərin dəyişməsini əks etdirir. Əsas fondların fiziki həcm indeksi cari dövrdə əsas fondların dəyərinin (müqayisəli qiymətlərlə) baza dövründəki əsas fondların dəyərinə (eyni
müqayisəli qiymətlərlə) bölünməsi ilə
207
müəyyənləşdirilir. Cari dövrdə əsas fondların müqayisəli qiymətlərlə həcmi qiymət indeksinə bölünmüş əsas fondların cari dövrdə faktiki qiymətlərlə dəyərini göstərir.
istismar və fəaliyyətsizlik, təbiətin və ya fövqəladə vəziyyətlərin - zəlzələ, daşqın, yanğın və s. təsiri nəticəsində, onların tədricən təbii (fiziki, kimyəvi, bioloji və s.) xüsusiyyətlərini və dəyərini itirməsidir. Əsas
fondların fiziki
köhnəlməsi – son nəticədə əsas fond obyektlərinin yararsızlığına gətirib çıxarır və onların yeniləri ilə əvəz edilməsi zərurətini yaradır. Mühasibat uçotunda fiziki köhnəlmənin mütləq kəmiyyəti əsas fondların tam bərpasına ayrılmış məbləğlə, nisbi kəmiyyətdə isə köhnəlmə əmsalı köhnəlmə məbləğinin, ilin sonunda əsas fondların balans dəyərinə olan nisbəti ilə ölçülür. Müəyyən dövr üçün hesablanmış köhnəlmə və əsas fondların fəaliyyətə başlanmasından yığılmış köhnəlmə fərqləndirilir.
– əsas fondların istifadəyə verilməsi və onun silinməsi (ləğv edilməsi) arasındakı vaxt
intervalıdır. Əsas fondların ayrı-ayrı növləri müxtəlif yaşlarda ləğv edildiyinə görə onların orta faktiki müddətinin təyin edilməsi məqsədəuyğun hesab olunur. Bu, cari ildə istifadəyə verilənlərdən gələcəkdə neçə il istismarda ola biləcəklərini və hər il silinmə (yəni ləğv hissəsi) intensivliyini saxlayırsa (qoruyursa), cari ildə istifadəyə verilən əsas fondların istismarda gözlənilən ömür müddətini göstərir. Əsas fondların xidmətinin orta müddətinin hesablanmasında tətbiq
edilən metodologiyada, keçmiş dövrdə illər üzrə əsas fondların istifadəyə verilməsinin həcmləri, hesablama tarixində əsas fondların mövcudluğu və onların yaş strukturu nəzərə alınır. Faktiki xidmət müddəti ilə müqayisə üçün, eyni zamanda əsas fondların normativ xidmət müddəti müəyyən olunur. O, əsas fondların tam bərpasına qüvvədə olan
amortizasiya ayırmaları normalarının qiymətlərinin əks kəmiyyətini özündə əks etdirir.
-
əsas fondlar balansa salınarkən, nəzərə alındıqları qiymətlərlə dəyəridir. Bina
və tikililərin ucaldılmasına; əsas fondların əldə olunması və onların təyin olunmuş yerə çatdırılmasına; maşın, avadanlıq və əsas fondların digər növlərinin tikinti dövrünə və ya bu obyektlərin əldə olunması anına olan qiymətlərdə quraşdırılmasına çəkilən pul xərclərini ifadə edir. Əsas fondların ilkin dəyəri tam və qalıq dəyərlərinə bölünür. Tam ilkin dəyər əsas fondların işə salınmasının faktiki dəyəridir. Əsas fondların istismara verilməsindən sonra
o, mühasibat balansı aktivinin “Əsas vəsaitlər” maddəsində əks olunur və əsas fondlar yenidən qiymətləndirilənədək (nəticədə, obyektlərin ilkin dəyərləri onların bərpa dəyərləri ilə əvəz olunur və ya kapital qoyuluşları hesabına obyektlərin genişləndirilməsi, müasirləşdirilməsi və yenidən qurulması zamanı çəkilən xərclər ilkin dəyərə əlavə olunur) orada qalır. Əsas fondların ilkin qalıq dəyəri – əsas fondların, indiki zamanda aşınması nəzərə alınmaqla, balansa
salındığı qiymətlərdə dəyəridir.
ƏSAS FONDLARIN ĐSTĐFADƏYƏ VERĐLMƏSĐ – (I) tikintisi başa çatmış və müəyyənləşdirilmiş qaydada istismara qəbul edilmiş tikinti obyektlərinin, binaların, tikililərin (qurğuların), müəssisələrin, buraxılış komplekslərinin, həmçinin avadanlıqların, alətlərin, inventarların, çoxillik əkmələrin, işçi və məhsuldar mal-qaranın dəyəridir. Əsas fondların istifadəyə verilməsi kapital qoyuluşlarının həyata keçirilməsinin nəticəsi hesab edilir və statistik hesabat formalarında, tikintisi başa çatmış obyektlərin istismarına dair dövlət komissiyası tərəfindən təsdiq edilmiş qəbul aktlarına əsasən, istehsal və mülki-yaşayış təyinatlı obyektlərin güclərinin istifadəyə verilməsi ilə eyni vaxtda əks etdirilir. Göstərilən obyektlərin dəyərinin istifadəyə verilmiş əsas fondların tərkibində əks etdirilməsi əsas vəsaitlərin təhvil-təslim aktı əsasında həyata keçirilir. Əsas fondların tərkibinə torpaqların yaxşılaşdırılmasına çəkilən kapital xərcləri də daxildir. Kompleks işlərin
qurtarmasından asılı olmayaraq, belə xərclərin illik məbləği hesabat ili üçün istismara verilmiş sahələrə mütənasib müəyyənləşdirilir.
istifadəyə verilməsidir. Tikinti statistikasında əsas fondların istifadəyə verilməsi tikinti dövründə sifarişçi tərəfindən həyata keçirilən, xərclərin real məbləğini əks etdirən sifarişçilər üçün faktiki dəyərlə ifadə olunur. ƏSAS FONDLARIN KÖHNƏLMƏSĐ – istismar prosesində təbii qüvvələrin təsiri altında, texniki inkişaf və istehsalın səmərəliyinin artması nəticəsində əsas fondların istehlak xüsusiyyətlərinin və dəyərinin bir hissəsinin və ya tam itməsidir. Köhnəlmənin intensivliyi əsas fondların növündən, onların konstruksiyasının (quruluşunun) xüsusiyyətlərindən, keyfiyyətindən, istismarının xarakteri və şəraitindən, xidmətin
208
vəziyyətindən və digər amillərdən asılıdır. Əsas fondların mənəvi köhnəlməsi və əsas fondların fiziki köhnəlməsi fərqləndirilir.
– müəyyən tarixə əmək vasitələrinin hazır məhsula (xidmətlərə) keçirilmədən qalmış dəyərinin pulla ifadəsidir. Əsas fondların qalıq dəyəri əsas fondların tam dəyərindən köhnəlmələr çıxılmaqla müəyyənləşdirilə bilər və onların ilkin və ya bərpa dəyərindən çıxılmaqla hesablanılır.
Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|