A n a r əsərlər I hekayələr, povestlər

GÜRCÜ FAMİLYASI 

 

Bu nə qəribə teleqram idi: "Muradov Oqtaya 29 Bakıdayam 

Reys 203 Qarşıla"  İmzasız! 203-cü reyslə uçan təyyarə 

Moskvadan gəlir. Amma axı kim ola? Moskvadan heç kəs 

gələsi deyil. Heç kimi gözləmirəm. Bu teleqramı kim vurub 

görəsən?.. Ağlıma heç kəs gəlmir. 

Hələ yaxşı ki, teleqramı anam alıb. Bacım alsaydı, gör nə 

mərəkəydi. Düz bir il məni dolayacaqdı. 

Səhər erkən aeroflot avtobusunun yumşaq kürsüsünə 

sərələnib öz-özümə fikir eləyirdim: yaxşı, axı  mən kimi 

qarşılamağa gedirəm? 

Avtobus  şəhərin yuxulu küçələrindən keçirdi. Mən gələcək 

müsafirim haqqında düşünərək pəncərədən yatmış  şəhəri seyr 

edirdim. Yavaş-yavaş yuxudan oyanan şəhərin səhər 

mənzərələri fikirlərimi yayındırırdı  və  mən naməlum 

teleqramın müəllifi haqqında qəti bir qərara gələ bilmirdim. 

Şəhərə sübh obaşdandan baxasan. Ancaq o vaxt şəhərin əsl 

simasını, daş simasını, daş varlığını görə bilərsən. Bu zaman 

şəhər çılpaq, adamsız, hərəkətsizdir, yalxıdır, bəzək-

düzəksizdir, səssiz-səmirsiz, danışıqsız, neon reklamsızdır. 

Vitrinlər də sükuta qərq olub, afişalar da. Daşlar donub, susub, 

uyuyub. 

Tək-tənha bir piyadanın boş, adamsız, meydana damcılayan 

addımları. Asfaltı naxış-naxış  bəzəyən narın yağış — səhər 

yağışı. 

Moskvada və ölkənin başqa  şəhərlərində yaşayan bütün 

dostlarımı, tanışlarımı  xəyalıma gətirirdim — yenə bir şey 

çıxmırdı. Müxtəlif səbəblərə görə — heç biri ola bilməzdi. 

Bəlkə  mənim Bakı tanışlarımdan, dostlarımdan biridir, 

Moskvadan gəlir, yox ki, yox. Heç biri ola bilməz, bircə 

Ceyhundan başqa. 

 357 

Ceyhun kiçik qardaşımdır. Moskvada memarlıq institutunda 

oxuyur. Vaxtilə  mən də oranı bitirmişəm. Bəlkə  gələn 

Ceyhundur. Yox, ola bilməz, əvvəla srağagün onunla telefonla 

danışmışam, ovqatının təlx olmasından bildim ki, pulu yoxdur. 

Onun halını yaxşı başa düşürdüm. Özüm də belə vəziyyətə az 

düşməmişəm. Moskvada, evdən uzaqda pulun qurtara, illah da 

bayramqabağı. Ceyhuna dedim ki, darıxmasın, pul göndərərəm 

ona. Çox da olmasa, hər halda bayram xərcliyi üçün kifayət 

edər. Odur ki, çətin ağlım kəsir, bu söhbətdən sonra Ceyhun 

lapdan dura gələ Bakıya. Bir də axı  gəlsə, daha adını niyə 

gizlədir? 

Ağlıma bir fikir də gəldi. Amma bu fikir — xam xəyal idi. 

Qeyri-mümkün şey idi, baş tutan iş deyildi. Ola bilməzdi. 

Nə isə, gümanlar, fərziyyələr içində vurnuxurdum ki, bir də 

gördüm bizim avtobus aeroportun təzə binasına yan alır. Bir 

memar kimi bu bina məni heç açmır. Mən, necə deyərlər, gənc 

və yenilikçi bir memar kimi var qəlbimlə hiss edirəm ki, 

binanın layihəsini çəkməyi mənə tapşırsaydılar, elə bir şey 

tikərdim ki, hamının ağzı açıq qalardı. Sərnişinlər bu binanı 

görən kimi qəşş edib trapdan yıxılardılar. 

Bir neçə  dəqiqədən sonra açıq eyvanda dayanıb indicə 

enmiş  təyyarəyə sarı baxırdım. Təyyarənin qapısına trap 

çəkmişdilər, trapın başında hələlik tək bircə stüardessa 

durmuşdu. Mavi kostyumlu stüardessa. Sonra qapının 

haşiyəsində kök bir kişi göründü, yaşıl  şlyapası vardı. Onun 

arxasınca cavan əsgər göründü, sonra uşaqlı arvad, başqa bir 

qadın, kişi, qadın... Aman allah! Xam xəyal. Qeyri-mümkün 

olan  şey. "Ola bilməz". Bəli, odur ki, var. Ağlıma gələn və 

ağlımdan qovduğum fikir. Trapla hündür bir qadın enirdi. 

Yaraşıqlı və əzəmətli. Cavan və gözəl. Saçının qəribə burumu, 

paltarının qeyri-adiliyi dərhal onu başqalarından ayırırdı. Mən 

onu bir an içində — günəşlik, qara eynəklərini geyənə  qədər 

tanıdım. Bəlkə bu geyimdə, bu qiyafədə üstəlik qara eynəyi də 

gözündə olsaydı, heç tanımayaydım da. Amma tanıdım —

 358 

gözlərindən tanıdım. 

Hər ehtimala qarşı bütün sərnişinlərə göz gəzdirirdim, amma 

artıq yüz faiz əmin idim ki, teleqram ondandır və indi ora-bura 

döyükərək məni axtarır. 

—Salam, —dedim. 

—Oqtay, ay allah, mən də dedim, bəlkə teleqramımı 

almamısan. 

—Şeylərin hardadır? 

—Heç nəyim yoxdur, əzizim, tez məni bir yerdə gizlət. Tez 

taksi tapa bilərik? 

—Bu saat taparıq. Gedək. Xanım xarici kəşfiyyatdan 

gizlənir? 

—Taksidə hamısını danışaram. Heç inana bilmirəm ki, 

Bakıdayam. Əzizim, amma sən heç dəyişməmisən. 

Taksinin arxa yerində oturmuşduq, o, geri qaçan aeroport 

binasına, yola, hündür çıraqlara hərisliklə baxırdı. 

–Əcəb qiyamət aeroportdur. Lap Beyrutdakı aeroporta 

oxşayır. Çoxdan tikiblər bunu? 

—Üç il olar, — dedim. — Bəlkə bir deyəsən görüm axı...  

—Bu saat, bu saat, hirslənmə. Bilirsən səni görməyimə necə 

şadam. Elə səni görməkçün gəlmişəm də...  

"Belə olsaydı  nə vardı ki —deyə düşündüm, —bu cür 

xoşbəxtliyə inanmaq olar? Özü də belə asan?" 

—Çox gözəl, — dedim. — Yaxşı, bəs niyə belə gizlin, sirli? 

—Əcəb işdir, — deyə, təəccübləndi və  pıçıltıya keçdi. —

Mən ərli arvadam, ilk eşqimin vüsalına gəlmişəm, deyirsən bəs 

heç bir sirr-zad olmasın? 

Əsmər mənim uşaqlıq dostum idi. On il bir sinifdə 

oxumuşduq. Mənim qabağımdakı partada oturardı. 

Vüsal, ilk eşq, filan... yalandır. Heç vaxt mən onun ilk eşqi 

olmamışam. O da mənim. Düzdü, bir az xoşuma gəlirdi. Necə 

deyərlər, bir az kəsirdim ondan. Amma ilk məhəbbət-filan... 

Heç yadıma gəlmir, mənim ilk məhəbbətim olub, yoxsa yox... 

—Necə başa salım? Bu yaxında Bolqarıstandan qayıtmışıq. 

 359 

Camalı Yaxın Şərq ölkələrindən birinə göndərirlər. 

Camal onun əridir. Böyük diplomatdır. Doğrudan, məcazi 

yox, hərfi mənada. Yalançılar sözü, Avropanın bütün 

ölkələrində işləyib. Az qala səfirdi, attaşedi nədi. Yox, əlbəttə, 

səfir yox, amma axır vaxtlar deyəsən, doğrudan da attaşe 

işləyirdi. 

Adamlarda qəribə bir xasiyyət var — bir-biriylə əlaqələrini 

dramatik  şablon üzrə qururlar. Məsələn,  əvvəl mən filankəs 

haqqında çox yaxşı fikirdə idim, sonra onu tanıdım, gördüm nə 

yuvanın quşudur. Və yaxud: əvvəl o məni açmadı, amma sonra 

gördüm ki, qızıl kimi adamdır. 

Bu  şablonun, bu sxemin səbəbi, məncə, ondadır ki, hər 

adam sövqi-təbii bir dramaturqdur. Hər adamda dramatik 

inkişaf ehtiyacı, xarakteri açmaq, süjet hərəkəti yaratmaq, nə 

bilim daha nə ehtiyacı var. O ki, qaldı Camalla mənim 

münasibətlərimə — burda heç bir dramatik inkişaf, dəyişmə, 

xarakterin açılması  və bu kimi şeylər yox idi. Əvvəlcədən 

Camal məni açmadı. Ondan sonra da heç vaxt fikrimi 

dəyişmədim. Xoşuma gəlmədi, vəssalam, bir dəfə  gəlmədi və 

həmişə, daima gəlmirdi... Yəni sözün düzü, axır vaxtlar son 

yeddi-səkkiz ildə heç onunla görüşməmişdik də. Bir dəfə ötəri, 

Moskvada ona rast gəldim. Dedi ki, Əsmər doğum evindədir. 

Vəliəhd gözləyirik. Yadımdadır, elə beləcə dedi: vəliəhd 

gözləyirik. 

Sonralar Bakıda bildim ki, qızları olub. 

Əsmər Bakı torpağına düşəndə üzündə  həyəcan, bir qədər 

süni, bir qədər qeyri-təbii çılğınlıq vardı, amma indi yavaş-

yavaş bu həyəçan, bu çılğınlıq qrim təkin onun üzündan 

yuyulub-silinir, yerinə azacıq  əsəbi nigaranlıq ifadəsi gəlirdi. 

Amma, kim bilir, bəlkə bu da onun maskalarından biri idi. 

Sənin neçə maskan var, — deyə vaxtilə  mən ondan xəbər 

alardım. O vaxtlar, mənim belə suallar vermək yaşım çatmışdı, 

amma bu suallara özümün cavab tapmaq vaxtı hələ qarşıda idi. 

—Bura bax, — deyə o, həvəslə sükutu pozdu, amma bu 

 360 

həvəs özü bir qədər saxta idi, — bilirsən, hamıdan qaçmışam. 

Ərimdən, qızımdan, dostlarımdan, hətta dərzimdən — bu gün 

gərək onun yanına gedəydim. Düzdü, tamam, qaçmamışam, 

bircə günlüyə. Gecə uçuram geri. Gəldim sənin ad gününü 

təbrik edəm, amma görürəm sən çox da elə sevinmirsən. 

—Boşla görək, həddindən artıq  şadam ki, gəlmisən. 

Fədakarlığını da lazımınca qiymətləndirirəm, həm də ki, 

hadisələri qabaqlayırsan. Mənim bu fani dünyaya qədəm 

basdığım gün bu gün deyil, sabahdır. 

—Necə yəni sabah? Bu gün 29-u deyil? 

—Elədir. Amma mən 30-da anadan olmuşam. 1 May 

bayramına hədiyyə kimi. 

—Yox, — bu sözü elə qəti dedi ki, az qala məni də şübhəyə 

saldı, mənim lap yaxşı yadımdadır ki, sizə ayın 29–da 

gəlmişdim. 

"İlahi, gör nəyi yadında saxlayıb? — deyə düşündüm və hiss 

etdim ki, qəhərlənirəm. Qəhərlənirdim ki, bu qadın, indi mənə 

tamamilə yad olan bu qadın, Diorun geyimlərilə  bəzənmiş bu 

qranddama mənim baş tutmamış ilk sevdam —uzaq və 

unudulmuş  uşaqlıq rəfiqəm o axşamı, 29 aprel axşamını, 

illərin, ölkələrin, yad üzlərin, yad sözlərin içindən keçirib 

saxlamışdır. Lap mənim özüm təki. Axı  mən də o axşamı 

dolaşıq ömrümün illəri, günləri içində itirib atmamışdım.  İndi 

də o axşam — rəngləri, səsləri, qoxularıyla birlikdə içimdədir. 

O il biz məktəbi bitirirdik, anam icazə verdi ki, bütün sinfimizi 

qonaq çağırım. Ad günümü də 30-dan 29-a, şənbə gününə 

keçirtdik.  İndi neçə illərdən sonra o axşam burada taksidə 

bizim aramızda — Əsmərlə  mənim aramda idi. O axşam 

Əsmərin mənə  gətirdiyi nərgizlər, bir də onun qısa vurulmuş 

saçları. Məhz o axşam Əsmər uşaqlıq illərinin uzun hörüklərini 

kəsdirmişdi. 

Yadımdadır, bizim riyaziyyat müəllimimiz Babayev 

lövhənin qabağında bizə teoremi izah edərkən qəfilcən susardı, 

fikrə gedərdi, sonra əzbərdən Ömər Xəyyamın, ya Füzulinin bir 

 361 

beytini deyərdi. O, Şərq poeziyasının bilicisi, aşiqi idi. Əsmərin 

uzun hörüklərinə o, — Şəbi Yelda deyərdi Sonra da bizə başa 

salardı ki, Şəbi Yelda ilin ən uzun gecəsi — 22 dekabr 

kecəsidir.  Əsmərin saçlarını  qısa kəsilmiş görəndə kişinin az 

qaldı dili tutulsun. Düz bir həftə  dərsdə ancaq riyaziyyatla 

məşğul olduq. Babayev indi ancaq teoremlər isbat edir, həll 

etdiyimiz məsələləri yoxlayır, tapşırıqlar verirdi. Bir həftə 

sonra lövhə qarşısında yenə bir teoremi izah edərkən. O, birdən 

dayandı, bizə  tərəf çevrildi və  Əsmərə baxdı: —İndi sənin 

saçların 22 iyun gecəsidir, — dedi. 

Bu obrazın  Şərq poeziyasına heç bir dəxli yox idi. Onu 

bizim riyaziyyat müəllimimiz icad etmişdi. 

Əntiqə kişi idi Babayev. Kök, yekəpər, ürəyiaçıq, gah hirsli, 

üzünü görmə, gah xoş, mehriban, gah acıqlı, gah şən. Həmişə 

də  səsli-küylü. Amma öləndə sakit öldü. Sakit və  səs-küysüz. 

Səssiz-səmirsiz dayanan saat kimi. Çoxumuz onun ölümünü 

neçə ay keçəndən sonra bildik. Belə uzun müddətdən sonra 

başsağlığına getmək gülünc çıxardı. Getmədim. 

—Sən bildin ki, Babayev ölüb?! 

O, qəmlənmədi, elə belə  — üzünə kədər maskası taxdı. 

—Hə, yazıq. Camal dedi mənə. 

Camal da bizim müəllimimiz idi. O bizim məktəbə gələndə 

biz doqquzuncu sinifdə idik. Camal bizdən vur-tut yeddi-səkkiz 

yaş böyük idi. Bizə ingilis dili dərsi deyirdi. 

—Yaxşı, bir danış görüm nə var, nə yox. Necə keçir ömrün? 

—Belə də, — deyə həvəssiz cavab verdim və hiss etdim ki, 

cavabımın soyuqluğu ona toxundu, odur ki, dərhal soruşdum: 

—Sən danış. Sən necə yaşayırsan? 

—Əla — dedi. — Əladan da əla.  Əsas etibarilə xaricdə 

ömür keçiririk. Amma Moskvada da həyatımız əla keçir. Yeni 

evdə üç otaqlı  mənzil. Telefonu, altında qarajı, vannada qara 

kafel, döşəməsi plastik... 

—Sənə  nə olub? Niyə özündən çıxmısan. Məgər mən sənə 

bir şey dedim? 

 362 

—Ah, nə  qədər həssassınız. Qəlbiniz nə  qədər incədir. Bir 

şey dedim? Daha nə deyəcəksən? Dur bir söy də  məni. Bir 

buna bax, sən allah. Mən atıla-atıla ordan durub gəlmişəm 

bura, elə bilirsən asan məsələ idi mənimçün? Gəlmişəm ki, o 

uzaq axşamı qaytarım, o axşam ömrümun ən xoş günlərindən 

biri idi. Bu cənab isə özünü çəkib oturub, qoyub özünü dağ 

başına, heç bu gün ad günü də deyil. 

Mən güldüm. 

—Əzizim, — dedim, — inan ki, sənin gəlməyinə 

dünyalarca sevinirəm. Bu mənimçün bayramdır,  ən gözəl 

hədiyyədir. Səmimi deyirəm. Amma mən yazıq, mən biçarə 

neyləyim ki, dünyaya bu gün yox, sabah gəlmişəm. Əşi, bunun 

nə  əhəmiyyəti var? Əsas odur ki, sən gəlmisən. Bir şey 

danışmırsan axı, elə sirli görkəmin var ki, mən də qorxuram bir 

şey soruşum. 

—Yaxşı, qulaq as — Bu, yeni bir maska idi. Qayğısızlıq, 

şən, oğlanvari  şıltaqlıq maskası. —  Moskvadakı, bolqar 

attaşesinin arvadı çoxdandır mənə  təklif edirdi ki, Zaqorska 

gedək. Mən də razılıq verdim, sonra bir rəfiqəmi ona qoşdum, 

özüm də gəldim bura. 

—Allah, sən saxla, bircə diplomatik əngəllər çatmırdı. 

—Heç bir əngəl–flan yoxdur. Biz Camalla çoxdan Bakıya 

gəlməyə hazırlaşırıq. Bilirsən neçə ildir burdan çıxanıq. Bura 

gələndə  də  gərək azı bir ay qohumlara-tanışlara qonaq gedək. 

Bir də axı neçə il xaricdə yaşayandan sonra gəlirik, adı 

böyükdür. Dünyanın yarısını  gəzmişik. Hədiyyə-flan, özün 

bilirsən də... Mən daha bu illər ərzində hamıyçün hədiyyə alıb 

hazırlamışam, amma heç macal eləyib gələ bilmirik. Yəqin bu 

il də  gələ bilməyəcəyik. Bir aya yenə gedirik xaricə. Amma 

mənim... — birdən o lap uşaq kimi dodaqlarını büzdü, — İçəri 

şəhər yaman düşmüşdü könlümə. 

Onlar İçəri şəhərdə yaşayırdılar. Tez-tez gedərdim evlərinə. 

Köhnə pilləkənin altında iki göz kiçik otaq. Otaqların birinin 

pəncərəsi balaca, çirkli həyətə açılırdı. İkinci otağın yerli-dibli 

 363 

pəncərəsi yox idi. Bu otaq indiki kimi yadımdadır. Balaca, 

lampanın zəif işığında ədəbiyyatdan ifadə yazıya hazırlaşardıq, 

qış aylarında Əsmərin anası kerosinkanı gətirərdi otağa — bir 

az qızınmaq üçün. Anası deyərdi ki, evdə kişi olsaydı, bu 

otağın divarını deşib küçəyə  pəncərə açmaq olardı. Belə 

pəncərədən dəniz görünərdi. 

Müharibə çağının başqa uşaqları kimi, Əsmərin də uşaqlığı 

çətin olub. 

—Bəs niyə deməmisən Camala? 

—Qəribə sual verirsən. Camalı tanımırsan? Yadından çıxıb? 

O heç dəyişməyib. 

Yox, mənim yadımdan çıxmamışdı.  Əsmər məktəbi bitirən 

kimi Camalla nişanlandı. Camal Əsmərə köhnə sinif 

yoldaşlarıyla görüşməyi qadağan etmişdi. 

Hətta sinifdə oxuyan vaxtda da mən hərdən Camalın acıqlı 

baxışlarını tuturdum. Əsmər yoldaşlarıyla çox deyib güləndə. 

Bizim yaşımız — bizim ümumi vətənimiz idi və bu vətəndə 

Camal qərib idi. O bunu duyurdu. Ancaq mən bunu sonralar 

başa düşdüm. 

Əsmər Xarici dillər institutuna daxil oldu. Camal orda dərs 

deyirdi, bir ildən sonra evləndilər, Camal ailəsindən ayrı, tək 

yaşayırdı,  Əsmər də onun evinə köçdü. Bir gün Əsmər bizə 

zəng elədi və hamımızı qonaq çağırdı. — TAncaq düz 12-də 

ha" 

Biz hamımız gəldik — oğlanlar, qızlar, bir yerdə böyümüş, 

bir-biriylə qapaz-qapaz oynayan uşaqlar.  İndi də gözümün 

qabağındadır, ö gün. 

Başqa bir aləmə düşmüşdük. Tərtəmiz, hədsiz səliqəylə, 

hədsiz zövqlə bəzədilmiş bu mənzil tamam başqa bir dünya idi. 

Bu aləmin hər detalı, hər əşyası qeydi-adi idi və Əsmər də bu 

aləmin bir əşyası idi. Amma nigaran, öz yerini tapa bilməmiş, 

narahatlıqla bu yeri axtaran əşyası, sanki o yeri tapıb, əbədi o 

yerdə sabitləşmak, hərəkətsizləşmək, donub qalmaq istəyən bir 

əşyası. 

 364 

Əsmər Camalın adını belə  çəkmədən: "Leksiyadadır, —

dedi, — ikiyə  qədər leksiyada olacaq. İki saat vaxtımız var", 

Bu sözlərdən hamı özunü daha da pərt, narahat hiss etdi. Ən 

çox da Əsmər özü. 

Əsmər qızlara mənzili göstərirdi. Biz oğlanlar isə otaqda 

qalmışdıq, eşidirdik ki, hardasa siyirtmələr çəkilir, cürbəcür 

mexanizmlər və cihazlar quruldayır, hardasa su axıdılır. Biz 

özümüz də  ağzımızı açıb servantın içinə tamaşa edirdik. 

Servantın içi növbənöv ekzotik içkilərlə  və çeşid-çeşid xarici 

markalı siqaretlərlə dolu idi. 

Sonra  Əsmər hamımızı masanın arxasında oturtdu. Özü 

mətbəxə keçib, bir boşqab gətirdi. Boşqabda isə... İndi də bunu 

xatırlayanda boğazım qəhərlənir — boşqabda yeddi dənə ucuz 

kağıza bükülmüş dondurma var idi — hərəmizə biri. Əsmər 

düşüb, onları bizimçün almış  və buz dolabının bir güncündə 

gizlətmişdi. O bizi bircə buna qonaq edə bilərdi. 

O an ömrümdə ilk dəfə mənə elə gəldi ki, Əsməri sevirəm 

və birdən istədim onu götürüb burdan qaçam, heç bilmirəm 

hara, bəlkə yenə İçəri şəhərə. 

Bundan sonra onu görmədim, bəlkə  də  təsadüfən bir–iki 

dəfə küçədə rastlaşmışdıq, bilmirəm, hər halda yadımda 

qalmayıb. Bir qədər sonra onlar Bakıdan köçüb getdilər. 

—Bax deyəsən şəhərə çatmışıq. Evləri görürsən, bu lap təzə 

rayondur. 

—Biz hara gedəcəyik? 

—Bizə, əlbəttə, bizə. 

—Yox, yox, nə danışırsan? Evdə anan, qardaşın. 

—Bacım, —dedim, — qardaşım Moskvadadır. Oxuyur. 

—Harda? 

—Memarlıq institutunda. 

—Sənin kimi, hə? Yaxşı, de görüm işindən razısan? 

—Necə deyim, ümumiyyətlə razıyam. Bilirsən illər 

keçdikcə adamın ağlı  gəlir başına. Daha özünü bəşəriyyətin 

dahisi hesab eləmirsən, Dərk eləyəndə ki, sən də başqaları 

 365 

kimisən, başqalarından birisən, rahatlaşırsan.  Əsəbiləşmirsən, 

hövsələdən çıxmırsan. 

—Gözəl fəlsəfədir, hansı dinə tapınmısan? Zaqorska gərək 

sən gedəydin. 

—Bax, bu təzə  şeydir. Məni indiyəcən bir çox şeylərdə 

ittiham ediblər —köhnəpərəstlikdə  və yalançı novatorluqda, 

konservatizmdə  və modernizmdə,  ənənələrin  əsiri olmaqda və 

ənənəyə xor baxmaqda, moda dalınca qaçmaqda və modadan 

geri qalmaqda və sairə  və sairə. Amma dindarlıqda hələ ki, 

ittiham olunmamışdım. Ağıllarına gəlməyib yəqin. 

—Belə de. Harda belə  səni ittiham ediblər. Deməli, sən 

böyük mübahisələr doğuran bir sənətkarsan, hə? Məsələn 

Pikasso kimi. 

—Yox, yox, ağlın ora getməsin. Bütün bu qızğın 

mübahisələr bizim şöbənin daxilində cərəyan edir. Şöbəmizdə 

də cəmi–cümlətanı səkkiz adam var. Bəndənizin şəxsiyyəti və 

işi də orda müzakirə olunur. 

—Yaxşı, axı sənin işin nədən ibarətdir? 

—Rayon mehmanxanalarının layihələrini çəkirəm. 

—Oy, Oqtay, əgər bilsəydin dünyada necə mehmanxanalar 

var. Bir mehmanxanalarda yaşamışıq, iki göz istəyir baxasan. 

Bolqarıstanda bilirsən necə otellər tikiblər, Zolotıye peski, 

Solneçniy bereq — adamın ağlı başından çıxır. Sən gərək 

görəsən onları. Camalnan mən... 

"Camalnan mən" ifadəsi məni xeyli əsəbiləşdirdi və odur ki, 

mən onun sözünü ağzında qoyub bir qədər kəskin xəbər aldım. 

—Yaxşı, nə deyirsən, bizə gedəcəyik? 

—Yox, yox, mən bura gizli gəlmişəm. Məni gərək səndən 

başqa bir kimsə görməsin. Tanış-bilişi nəzərdə tuturam. Gəl elə 

belə şəhəri gəzək, göstər mənə Bakını, gecə də uçub gedəcəm. 

Geriyə bilet də almışam. Yaxşımı? 

—Bəs  şəhəri necə  gəzəcəksən ki, istəmirsən səni görən 

olsun? 

—Budey, bax, — deyə o, qara eynəyini gözünə keçirdi, —

 366 

kim məni tanıyacaq? Kim tanıyacaq ki, mən həmin o 

Əsmərəm? Tanısalar da qoy isbat eləsinlər ki, mənəm, görək 

neçə isbat edəcəklər. 

Sürücü mənə tərəf döndü: 

—Yaxşı, xalaoğlu, — dedi. — Hara gedəcəyik. 

—Bax, burda saxla, — dedim. — Gəlib çatdıq. Çox sağ ol. 

Biz Dağüstü parka getdik, açıq yay kafesində yemək yedik. 

Bütün  şəhər ayaqlarımız altında idi. Bütün şəhər. Göy dəniz, 

gömgöy dəniz, bir də ağ, ağappaq gəmi. Krasnovodska gedən 

"Qırğızıstan" gəmisi. 

Bütün oğlan uşaqları kimi, biz də  dəniz sərgüzəştləri 

haqqında düşünür, Xəzərə baxıb uzaq limanlar, fırtınalar və 

okeanları arzulayardıq. Belə vaxtlarda coğrafiyanı da 

unudurduq.  Unudurduq ki, Xəzər ancaq böyük bir göldür. 

Dünyanın başqa dənizlərindən və okeanlarından ayrılmış qərib 

bir göl — təbiətin  əcaib eksperimenti. Dünyanın  ən böyük 

gölü. Ən böyük hovuzu. Ən böyük akvariumu. 

"Qırğızıstan" açıq dənizə  tərəf yönələrək uzun-uzadı fit 

verdi və bu fit səsi aramla şəhərin, dənizin üzərinə axıb 

əriyirdi. 

—O adanın adı nədir? —Əsmər əlini üfüqə tərəf uzatdı. 

—Nərgiz. 

—Nərgiz? 

—Əsil adı Nargindir. Amma mən ona Nərgiz deyirəm. 

—Hə, hə, Nargin. Yadıma düşdü. Uşaqlıqda o mənə çox 

sirli və  əfsanəvi görünürdü. Elə istəyirdim ki, bir ora gedim. 

Ora getmək olar? 

—İstəyirsən dəniz gəzintisinə çıxarıq. Adaya çıxmayacağıq, 

amma onu lap yaxından görəcəksən. 

—Nə yaxşı, gedək də onda. 

—Axşam gedərik. Daha romantik olsun. —Hiss elədim ki, 

istehza ona toxundu. 

—Gedək, — dedi. 

—Gedək. Ya bəlkə bir şey istəyirsən? 

 367 

—Yox, yox, nə danışırsan? Bilmirsən arıqlamaqçün nə 

müsibət çəkmişəm. İndi, deyəsən, normadayam. Elədir? 

—Yüz faiz. 

—Mən yoq sistemiylə arıqlayırdım. Bilirsən yoq sistemi 

nədir? 

"Yoq sistemi". İndi o, fransız xalçalarından, Kafkadan və 

Antonioninin filmlərindən, Qaliçin nəğmələrindən danışacaq. 

Aman allah, bu həmin o Əsmərdirmi? Həmin o Əsmər ki, 

səkkizinci sinifdə oxuyanda oğlanların tualetində bizim sinif 

jurnalını yandırmışdı.  Ədəbiyyat müəllimi ona üç qoymuşdu. 

Bu Əsmərin həyatında birinci "üç" idi. O, bütün dərslərdən əla 

alırdı. Xətti də sinifdə hamıdan yaxşı idi. Ədəbiyyat 

müəlliminin bu "namərdliyi"  Əsmərə elə yer eləmişdi ki, 

jurnalı yandırmaqla onun ürəyi soyumadı.  Ədəbiyyat 

müəllimindən dəhşətli intiqam aldı. Nədisə bu müəllimdən heç 

birimizin xoşu gəlmirdi, özü də bilirdik ki, o, arvadından oddan 

qorxan kimi qorxur. Eşitmişdik ki, arvadı ona göz verir, işıq 

vermir, həm də yaman qısqancdır. Əsmər də bunu bilirdi. Bir 

gün — o gün ədəbiyyat müəllimi səhərdən ikinci növbənin 

axırına qədər məktəbdə  dərsdə olurdu —Əsmər kişinin evinə 

gedib yazıq bir görkəmlə (masqa taxmağı uşaqlıqdan bacarırdı) 

müəllimin arvadından soruşub: "Müəllimə  nə olub, nigaran 

qalmışıq, xəstə deyil ki? Bu gün məktəbə gəlməyib". 

Bir fısqırıq qopmuşdu, gəl görəsən.  Əsməri məktəbdən 

qovacaqdılar. Babayev birtəhər girdi qanının arasına. 

Ədəbiyyat müəllimi isə bir neçə gün özünə  gələ bilmədi. 

Gözlərinin altında qapqara dairələr vardı. 

—Əsmər, yadındadı  ədəbiyyat müəlliminin başına nə oyun 

açardıq? Ocaqçının əhvalatı yadında? 

Dedim ki, ədəbiyyat müəllimindən xoşumuz gəlmirdi, hər 

dəfə o, sinfə girən kimi, ayaqlarımızla yeri döyərdik, soruşanda 

da bu nədir, cavab verirdik ki, biz nə bilək, yəqin aşağıda 

ocaqçı  işləyir. O, bizi başqa sinif otağına keçirtdi və biz hər 

şeyi təzədən başladıq. "Bu nədir, ocaqçı da bizim dalımızca 

 368 

gəzir", deyə o, təəccüblənirdi. 

Əsmər: 

–Yox, —dedi. — Ocaqçı kimdir? 

Ancaq mən onun yadına salmadım. Belə  əhvalatları 

unutmusansa, danışmağın heç bir mənası yoxdur. Bütün 

təfərrüatıyla xəyalında yaşamırlarsa, indi onları danışarkən 

sənə  nə gülməli gələcək, nə maraqlı, nə  məzəli. Başa 

düşməyəcəksən ki, bunun duzu nədədir. 

Dənizə  tərəf çıxdıq. Səhərin bu çağında dəniz bağı qoca 

qarıların, qucağı körpəli anaların, uşaqların ixtiyarında idi. Bir 

azdan sonra bura pensionerlər gələcək, təsbehli qoca kişilər. 

Əyinlərində köhnə pencəklər,  əllərində  təzə  qəzetlər, 

arxalarında ötüb getmiş ömürləri. Sonsuz söhbətlər  İldən-ilə, 

gündən-günə davam edən söhbətlər. Bəlkə  də söhbətlər heç 

dəyişmirdi, söhbət edənlər dəyişirdi. Hər gün bura gələn 

qocalardan biri günlərin bir günündə  gəlmir. Sonra başqa 

birisinin yeri boşalır. Bu yeri təzələri tutur. Təzə qocalar. 

"Yenibaşlayan" pensionerlər. Kimsə gəlir. Kimsə gedir. 

Sonra axşam düşür. Bulvar orta yaşlıların olur. İş günündən 

sonra faydalı  gəzintiyə — terrenkura çıxmış adamlar. Dəniz 

havasıyla ciyər dolusu nəfəs alan mötəbər kişilər, qadınlar... 

Ala–qaranlıq gizli xiyabanlarda isə cavanlar — sevişənlər 

skamyaların üzünü o biri tərəfə çevirib öpüşürlər. 

Sonra gecə düşür. Gecənin bir yarısında tamamilə boş, 

adamsız bulvarda milisionerin addımları aydın eşidilir. O 

tərəfdən halay–valay vuran bir kefcil uzun çəkmiş  məclisdən 

qayıdır. Sayıq milisioner diqqətlə onu izləyir. Amma kefcil 

gecəquşunun heç kəslə  işi yoxdur. O heç bir qanunu pozmur. 

Özü üçün pəsdən oxuya-oxuya yoluyla gedir. 

Amma indi səhərdir. Açıq, aydın bir səhər. Uzaq, seyrək ağ 

buludlar göy üzünə pərən-pərən dağılıb, günəşi tutmurlar, işığı 

gizlətmirlər.  Bulvar  da  uşaqların ixtiyarındadır. Uşaqlar 

oynayırlar. Koslarını, oyuncaqlarını bir-biriylə bölüşürlər, 

qoğallarını, bulkalarını bir-biriylə bölüşürlər. Bir də ötən gün 

 369 

ərzində dünya haqqında öyrəndikləri təzə  xəbərləri, 

məlumatları bir-biriylə bölüşürlər. 

Müəyyən lövhələr müxtəlif adamlarda bir-birinə  bənzər 

düşüncələr oyadır, odur ki, Əsmər sualını verəndə 

fikirlərimizin eyni mənzilə gəlib çatmasına təəccüblənmədim. 

—Sən niyə evlənmirsən? 

Gülümsündüm və çiynimi çəkdim. Nə  mənzil  şəraitimdən 

söz açmaq istəyirdim, nə  də ailə  vəziyyətimdən.  İstəmirdim 

deyəm ki, evin böyük kişisi mənəm, anam qocadır, bacım 

Çimnaz Bakıda oxuyur, qardaşım Ceyhun Moskvada. Həm də 

bütün bunlar səbəb deyildi, həqiqətin ancaq bir hissəsi, bir 

çərəyi idi. Tam həqiqət deyildi. 

—Yoxsa and içmisən ki, subay qalacaqsan? 

Bəlkə də haqlıdır. Mənim xasiyyətim ailə həyatıyla, uşaqla, 

arvadla çətin uyuşa. Amma birdən istədim Əsmərə danışım ki, 

bir may günü, işıqlı, aydın bir may günü küçədə bir "Moskviç" 

gördüm. Mavi "Moskviç" bir evin qarşısında dayanmışdı. 

Maşının dal pəncərəsindən bir tor bağlama görünürdü. 

Bağlamada cürbəcür yemək-içmək  şeyləri, meyvə, göyərti 

vardı. Maşının yanında sağlam bədənli, küləş sifətli, cavan bir 

kişi dayanmışdı.  Əynində  qısa qollu yüngül köynək vardı. 

Yanında arvadı dayanmışdı. Üzdən sifayi, səliqəylə və zövqlə 

geyinmiş cavan bir gəlin idi arvadı. Yanında da uşaqları. Gül 

kimi tərtəmiz, səliqəli geyinmiş, daranıb sığallanmış  uşaqları 

— yeddi-səkkiz yaşlı  oğlan və dörd-beş yaşlı  qız. Bir qədər 

kənarda bu ailənin dostları, onlar da arvad uşaqla 

dayanmışdılar və yəqin maşın gözləyirdilər. O vaxt birdən ani 

bir fikir keçdi başımdan ki, bütün bu şeylərdə bayağı heç nə 

yoxdur və mən özüm də azacıq istəyirəm bütün bunları. 

Əsmər məni fikirlərimdən ayırdı: 

—Bilirsən Moskvayla Bakının fərqi nədədir? Bakı  dənizə 

dirənir, qatar son dayanacağa dirənən kimi. Bakı  dənizdə 

qurtarır, bitir, necə başa salım səni, belə elə bil ki, dənizə 

tökülür, dənizə aşır, bax bu sahil evlərinin, ağaclarının əksiylə 

 370 

birlikdə suya düşür. Amma Moskva... Moskva qurtarmır, 

bitmir, yavaş-yavaş yoxa çıxır, kənarlarında əriyib gedir...  

—Bəlkə  də  sən düz deyirsən. Moskva tez–tez mənim 

yuxuma girir, istəyirəm hər  şeyi atıb minəm təyyarəyə, lap 

sənin kimi, uçub gedəm. 

—Belə çıxır ki adam həmişə hardansa harasa getmək istəyir. 

—Dərin fəlsəfi fikirdir. 

—Bəsdir məni doladın. İnciyərəm səndən bax. 

Bulvardan çıxıb İçəri şəhərə tərəf getdik. 

—Bir adamnan gəzib eləyirsən —deyə o, qəfilcə soruşdu. 

—Yox, —deyə  mən ani cavab, verdim, sonra düşünüb 

tələsik: —"hə" demək istəyirdim, —dedim. Gördüm ki, çox gic 

çıxdı  və  dərhal zarafata saldım, — mən bəzən "hə" yerinə 

"yox" deyirəm. 

Əsmər sakitcəsinə: 

—Olur, —dedi. — Mən də ömrümdə bir dəfə TyoxU 

əvəzinə ThəU demişəm. Amma bu başqa söhbətdir. 

—İçəri şəhəri sökürlər. Köhnə evləri, küçələri... 

—Sən nə danışırsan, — onun üzündə  dəhşət ifadəsi vardı. 

—Ola bilməz. Bu, tarixdir, keçmişdir. Başa düşürsən,  İçəri 

şəhər memarlığın folklorudur, onu əsrlərlə tikiblər, müxtəlif 

nəsillər, müxtəlif adamlar. 

—Bilirəm, bilirəm, əzizim. Hər halda axı mən də memaram. 

Deyirsən ki, İçəri  şəhər memarlığın folklorudur. Bunların 

hamısını  mən bilirəm. Amma bir məsələ  də var... Axı... 

adamlar belə bir şəraitdə yaşaya bilməzlər. Bu köhnə evlər, 

əyri–üyrü küçələr, natəmizlik... 

–Düzdür, düzdür, razıyam səninlə. Qoy adamları 

köçürtsünlər. 

—Evlər isə qalsın. Gözəl fikirdir. Bizim müdir eşidəydi 

sənin bu sözlərini.  Şəhərin tən ortasında böyük, boş, adamsız 

bir ərazi — sentimental uşaqlıq xatirələrinin abidəsi. 

—Dayan, Oqtay, dayan görüm. Bəsdir yuyub apardın məni. 

Bura bax, deyəsən bu döngə  mənə tanış  gəlir. Hə  də,  əlbəttə, 

 371 

bax, bizim ev ordadır. 

—Sizin ev orda yoxdur. Söküblər. 

—Necə  yəni söküblər? Anam rəhmətliyə  təzə evdə  mənzil 

verəcəkdilər, amma mən elə bilirdim ki, bu ev qalıb. 

Biz  Əsmərgilin evinin xarabalarına çatdıq. Qarşıda yarı-

sökülmüş boş evin şüşəsiz-gözsüz pəncərələri bu xarabalara 

baxırdı. 

—Bax bu evi gərək tanıyasan, sizin evin düz qabağındadır. 

—Əlbəttə, tanıyıram. Məsmə  xala  bu  evdə olurdu. Novruz 

qabağı  şəkərbura, paxlava bişirəndə iyindən yata bilmirdik. 

Bütün gecəni bişirərdi. Bilirdik ki, səhər bizə  də pay 

göndərəcək, amma sabaha qədər dözə bilmirdik. 

Əsmər çığıra-çığıra danışırdı, çünki o taydakı üçmərtəbə evi 

dağıdan buldozerin səsi qulaqlarımızı batırırdı. Vaqon 

dəhlizləri kimi dar küçələr, balkonları vaqon kupelərinin üst 

yerləri kimi az qala bir-birinə toxunan evlər. Bütün bunların 

yerində indi nəhəng boş bir meydan qalmışdı — daşlı, kəsəkli, 

tozlu,  əhəngli meydan. Orda, burda atılmış lazımsız nimdaş 

əşya qırıntıları, hifz olunmuş divar parçasının gərəksiz  şirli 

naxışı, sınıq aftafa, qırıq krant, paslı boru — boş meydan. Bu 

meydanın tən ortasında qədim heyvanları xatırladan xortumlu 

buldozer işləyir, sökür, dağıdır, uğuldayırdı, nədənsə onun 

nömrəsi yaddaşımda həkk olunmuşdu: QTP–44. 

Bilmirəm, nədənsə, birdən  şer oxumağa başladım. 

Buldozerin səsini batırmağa çalışaraq Əsmərə şer oxuyurdum: 

 

Əyrin-üyrün, 

Dar küçələrin, 

Gündüzlər 

otaqlarındakı bəyaz gecələrin, 

damlarının yastısı, 

içinin astası, 

küçələrini 

dolanan addımların 

 372 

həmişə tənha səsi, 

gecələrini 

dünyada itən tarix tikəsi, 

içindən bayır şəhərə, 

böyuk şəhərə çıxan təəccübüm, 

oğrularından qorxan cibim, 

ölüm ayağındadır indi. 

Biçarə şəhər, 

İçəri şəhər... 

 

—Kimin şeridir bu? 

—Vaqif Vəkilovun, — dedim, — cavan şairdir. Yəqin sən 

tanımırsan. 

—Bilirsən, — dedi, — İçəri  şəhərdə biz elə bil böyük 

kommunal mənzildə yaşayan kimiydik. Hamı bir-biri haqqında 

hər  şeyi bilirdi. Birinin radiosu çalırdısa, bütun məhəllə üçün 

çalırdı. Birinin dərdi, yası olanda ağlaşma səsi hamının evinin 

içində idi. Xörəklərin iyi də həmçinin. Bir uşaq qızılca oldumu, 

bütün uşaqlara dəyəcəkdi. 

Əsmərin sözləri mənimçün nə  qədər yaxın idi. Axı  mənim 

aləmimdə də İçəri şəhərin təkrarsızlığı məhz bunda idi. 

Biz  İçəri  şəhərə qala deyirik. Bir memar kimi, mənim 

fikrimcə, Qala — müasir şəhərlərdir, hərə öz qınına çəkilən 

kimi mənzilinə, öz hücrəsinə  çəkilir, pilləkənlər, pilləkən 

meydançaları da yalnız körpüdür. Bu körpüdə qonşular yalnız 

təsadüfən görüşə bilərlər. Belə görüşlər heç vaxt tanışlığa, 

dostluğa, yaxınlığa səbəb ola bilməz. Körpülər, ya da vaqonlar 

arasındakı buferlər. Buferlərdə tanış olub dostlaşmaq olarmı? 

Hərə öz evinə — öz kupesinə  çəkilir. Bu kupeli vaqonlar —

müasir evlər müqabilində — İçəri  şəhər ümumi vaqondur. 

Sevinci, kədəri, narahatlığı, yuxusu müştərək ümumi vaqon. 

Davaları, qeybətləri, iyləri — müştərək, toyları, yasları, 

qayğıları müştərək. Müasir şəhərin rahatlığı qarşısında  İçəri 

Şəhərin nəyi var? Natəmizliyi, çirki, narahatlığı, yamaqları... 

 373 

Qoca sifətinin qırışları kimi əyri-üyrü küçələri. Yanpörtü 

dayanmış  şikəst,  əlil evləri. Bəli... Amma bir də insaniliyi, 

ünsiyyət sevinci, ümumi taleyin əvəzsizliyi ki, onun yerini heç 

nə verməz. Bir də bizim uşaqlığımız. Hər daşda izi qalan 

uşaqlığımız. —Budur, İçəri şəhər. 

Babalarımızın yaşayışı, diriliyi, ömrü-günü. 

–Bütün bunları  nəylə  əvəz edəcəksiniz, Oqtay, — deyə 

Əsmər yenə də mənim fikirlərimə cavab verirmiş kimi soruşdu: 

—Şüşədən və betondan təzə evlər tikəcəksiniz, eləmi, modern 

qutular? 

–Bəli, —dedim, — çalış ki, hisslərini bir balaca 

cilovlayasan və  ağıllı–başlı fikir elə. Adamlar gərək rahat 

yaşasınlar, evlərində hər bir rahatlıq olsun. Ona görə də onları 

burdan köçürmək lazımdır. Bəs evlər nə olsun? Əlbəttə, tarixi 

əhəmiyyətə malik olan binalar saxlanılacaq. 

–Tarixi  əhəmiyyətə malik binalar! Mənimçün tarixi 

əhəmiyyətə malik olan bina —anadan olduğum evdir. Anadan 

olduğum, böyüdüyüm, yaşadığım ev. 

O məni əsəbiləşdirməyə başlayırdı. 

–Yaxşı, — dedim, — çox gözəl, bəs onda niyə əlivə fürsət 

düşən kimi bu əziz–xələf evi tərk etdin? — Bunu deməyimə 

peşman oldum. Gərək deməyəydim. 

O cavab vermədi. Bir neçə addım atdı. Keçmiş evləri səmtə. 

Dayandı. Evləri bax bu yerdə idi. Otağı da bax burda. 

Pəncərəsiz otağı. Çarpayısının yanına anası köhnə xalça 

vurmuşdu —evdə olan ən qiymətli  şey bu xalça idi. Xalça 

Əsməri divarın rütubətindən qoruyurdu. Əsmər mənə sarı 

döndü. 

–Gedək, — dedi. 

İstədim onun başını qatam, qəmli xatirələrdən ayıram, İçəri 

şəhərin təzə planı haqqında danışmağa başladım. 

–Dayan, — dedi. Dayandıq. O, nəyəsə qulaq verirdi. Mən də 

dinləməyə başladım. Küçənin o tayından iki arvad keçirdi və 

bir-biriylə danışırdı: 

 374 

–Ağəz, qaragünə deyirəm, başıvın çarəsini qıl,  şoğəribnən 

işin olmasın... 

–Qadam onun ağzına, başında ağlı olsaydı, gədəni onun–

bunun qapısına salmazdı ki... 

Arvadlar tini buruldular va Əsmər mənə  İngiltərədən 

danışmağa başladı.  İki il bundan qabaq onlar İngiltərədə 

yaşayırdılar və Əsmər oranın səmasından danışırdı. Orda göy, 

—deyirdi, elə alçaqdır, elə bil əlini uzatsan çatar — Həm də elə 

bil solub. Elə bil buludları göyə divar kağızı — oboy kimi 

çəkiblər. 

Sonra biz Xan sarayının içinə girdik. Daxili həyətlərdən 

keçdik, pillələrdə dayandıq. Görəsən institutda, işdə  mən bu 

abidəni neçə  dəfə  tədqiq etmişəm, köçürmüşəm, çəkmişəm, 

öyrənmişəm. Amma elə bil indi onu ilk dəfə görürdüm. Mən 

onun səthlərinin dahiyanə ahənginə, tənasüblərinin 

simmetriyasızlığına sanki yenidən valeh olurdum. 

Divanxananın mübhəm ala-qaranlığı, daxili həyətlərin sakitliyi, 

sarayın əzəməti — elə bil bütün bunlar ən dərin mənasını mənə 

ilk dəfə açırdı. Xan sarayının böyük meydanında dayanıb İçəri 

şəhərin mənzərəsinə tamaşa edirdik. Mən daşın müdrikliyi 

haqqında düşünürdüm. Düşünürdüm ki, bütün bunlar nə böyük 

səadətdir. Mən  İçəri  şəhər küçələrinin ad lövhələrinə, hansısa 

diş həkiminin elanına baxırdım və ağlıma gəlirdi ki, bu yazılar 

İçəri  şəhərin  əbədi daşlarını  təhqir edir, ədəbsiz görünür. Elə 

bil Miloslu Veneraya naxış vurublar. 

...O axşam, aprelin 29-da bizdən dağılışanda, mən də 

hamıyla birlikdə  çıxdım.  Əsməri ötürəcəkdim. Bir az geri 

qaldıq uşaqlardan, birdən tinbaşında  Əsmərin çəkməsinin 

dabanı çıxdı. Mən maşın saxladım və ömrümüzdə bəlkə də ilk 

dəfə taksiyə mindik. Özümü elə itirdim ki, sağa  əvəzinə, sola 

gedək dedim. 

Əsmər: 

–Buğda, arpa, — dedi. 

Bizim idman müəllimimiz belə deyərdi. Məşqlər zamanı bir 

 375 

adam tələsəndə sağla solu çaşdıranda idman müəllimimiz 

deyərdi ki, solu-sağı yadında saxlaya bilmirsənsə, yadında 

saxla arpa bu yana, buğda o yana. Bu da onun zarafatı idi. Biz 

taksiylə  Əsmərgilin evinə çatıb maşından düşdük. Qapılarının 

ağzında ayrılanda Əsmər birdən diqqətlə (indiki vaxtım olsaydı 

deyərdim ki, işvəylə) mənə baxıb xəbər aldı: 

–Bəs sən mənə bir şey demək istəmirsən?  

Yenə  də görünür ki, fikir axınımız bir mənzilə çatdı  və 

Əsmərin sözlərinə bu səfər də təəccüblənmədim: 

–Yadında o axşam mənim çəkməmin dabanı  çıxmışdı, sən 

də məni ötürürdün. — Bir az susandan sonra əlavə etdi. —Hər 

şey başqa cür ola bilərdi. 

Ancaq mən keçmişi çözələmək istəmirdim. Uşaqlıqdan biz 

daima nə isə itiririk. Bəzən adam lap mat qalır. Adam harda, 

haçan bu qədər şey yığıb ki, elə hey itirə-itirə yenə də nə nə isə 

saxlayır. 

—Acmamısan ki, hələ? 

—Hələ yox. Bir-iki saatdan sonra. 

—Yaxşı. İndi saat ikidir. İki saat da vaxtımızı öldürək. 

—Əcəb nəzakətlisən. Deməli, mənimlə  sən vaxtını 

öldürürsən. 

—Yaxşı, sözdən söz çıxartma. İstəyirsən, gedək kinoya. 

—Kinoya? Gedək. 

Biz filmin lap əvvəlinə çatdıq. Sənədli film idi. "Yaponiya 

müharibələrdə". Mən sənədli filmləri xoşlayıram — bu filmdə 

isə yapon xronikasının nadir kadrları vardı: ölümə  məhkum 

pilotlar —kamikadzelər uçuşqabağı. Adamın əti ürpəşirdi. 

—Bir onların sifətlərinə bax, —deyə  Əsmər qulağıma 

pıçıldadı. —Dəhşətdir. 

Uçuşdan qabaq onların hamısına sake-yapon arağı 

verirdilər, təyyarəyə qalxa–qalxa onları  çəkən kino-kameraya 

baxarkən bilirdilər ki, qarşıda onları yalnız ölüm gözləyir və 

artıq heç bir şey onları bu ölümdən qurtara bilməz. 

–Görəsən, onlar havaya qalxanda nə düşünürmüşlər? —deyə 

 376 

Əsmər soruşdu. — Fikirlərini dəyişmirlərmiş ki?  

Ona diktor cavab verdi: 

–Kamikadzelər yerdən qalxan kimi həyatla  əbədi 

vidalaşırdılar. Geri qayıtmaqçün onların təyyarələrinə benzin 

tökmürdülər. 

Sağ əlimdə Əsmərin barmaqlarının əsəbi titrəyişini duydum. 

Sonra sağ yanağımda onun saçlarını, sağ çiynimdə onun başını 

hiss etdim. Lap yaxından onun vurduğu  ətrin xoş, məstedici 

qoxusu gəldi. Məndə  dəli bir uşaq istəyi oyandı, onu öpmək 

istədim, amma yenə də, neçə il bundan qabaqkı kimi öpmədim. 

İşıq yandı. Film qurtardı. 

–Bu dəhşətdən sonra yaxşıca nahar eləmək lazımdır, —deyə 

o, qayğısız və şən gülümsədi. — Yaman acmışam. Yaxşı kabab 

yemək istəyirəm. Deyirlər burda əntiqə bir kababxana açıblar. 

–Hə. Biri var Binəqədidə. Amma ora uzaqdır. Biri də 

Bayıldadır. Gedək ora. 

–Gedək. 

Kababxana kişilərlə dolu idi. Əsmər qadın çinsinin yeganə 

nümayəndəsi idi. Onun qeyri-adi görkəmi, geyimi hamının 

diqqətini cəlb edirdi və bizi hər tərəfdən süzürdülər. Hamı bir 

balaca, ya əməlli-başlı  dəm idi və biz bu baxışların tən 

ortasında dayanmışdıq. Hələ ki, ancaq baxırdılar, amma 

qorxurdum söz-zad da atsınlar, odur ki bura gəldiyimizə lap 

peşman olmuşdum. Yaxşı ki, bufetçi məni tanıdı, məsələni 

dərhal başa düşdü və bizə yanaşıb pəncərə qabağındakı 

masanın arxasına apardı. Mən arxam dənizə  tərəf oturdum. 

Əsmər isə arxası camaata, üzü dənizə oturmuşdu və mən sifariş 

verən müddətdə çiynim üstündən dənizə  və üfüqdə görünən 

çatılmaz Nargin adasına baxırdı. 

–Nə içəcəyik? 

–Şampan, — dedi. — Bilirəm, bu lap görməmişlikdir, 

kababla  şampan içməzlər, amma mən istəyirəm. Yadındamı o 

axşam, sizdə... 

Bəli, yadımda idi. Yadımda idi ki, o axşam bizdə  Əsmər 

 377 

həyatında ilk dəfə  şampan içmişdi. Amma onun uşaqlıq 

xatirələrinin sentimental qüssəsi məni yavaş-yavaş 

əsəbiləşdirirdi. Həyatın pozulmaz məntiqinə görə keçib 

gedənləri qaytarmaq cəhdi kimə  gərəkdir.  Əsmər niyə bütün 

olub keçənləri qaytarmaq, xatirələri oyatmaq istəyir. Bura niyə 

gəlib? Ötən günlərinə ziyarətəmi? Kimə lazımdır bu ziyarət? 

Hiss edirdim ki, ovqatım getdikcə  təlx olur, qarşıdakı 

pəncərədən səkiyə mismar kimi vurulmuş dümdüz ağaclara 

baxırdım və qanım daha da qaralırdı. 

Kabab gətirdilər, göy-göyərti, turşu... 

–Yüz ildir kəvər yeməmişəm, —deyə Əsmər ləzzətlə kəvərə 

girişmişdi. Xidmətçi şampanları açırdı. 

–Sənə gülməli bir şey danışım. Bir dəfə balaca bir 

diplomatik məclis vardı. Camal da xidmətçini gözləmədi, 

şampanı özü açmağa başladı. Tərs kimi şampanın tıxaçı sıçradı, 

gedib düşdü Latın Amerikası ölkələrindən birinin səfirinin 

boşqabına. Camalın rəngi-rufu qaçdı, mən də qorxumdan 

əsirdim. Amma allaha şükür, səfir baməzə adam imiş, zarafata 

saldı, keçib ketdi. —Əsmər bir qurtum şampan içdi. —Yaxşı, 

sağ ol, içək sənin sağlığına. 

–Yox, bir dayan, tələsmə. Birinci tost sənin sağlığına. Mən 

çox şadam, çox, lap çox şadam ki, sən gəlmisən. 

Birinci badəni içən kimi başa düşdüm ki, bu gün mənə 

şampandan bir şey olmayacaq, daha əsaslı bir şey lazımdır. 

–Etiraz etmirsənsə mən özümçün araq sifariş eləyim. 

–Elə də. 

Araq stəkanını başıma çəkdim və hiss etdim ki, bütün 

təfərrüatlar, xırda detallar hamısı  əriyib gedir və  əsas  şeylər 

qalır. Mənim xəyalımda da keçmiş oyanırdı, tikə–tikə, parça-

parça oyanırdı. Amma qeyri-real uşaqlıq illərinin keçmişi yox. 

O keçmiş illərin  ərzində hissi varlığını itirmişdi, sadəcə 

hadisələr, faktlar sadalığı kimi qalmışdı, ona görə  də heç bir 

duyğu oyatmırdı. Mənim xəyalımda yaxın keçmiş —hələ solub 

sönməmiş, uzaqlaşıb itməmiş keçmiş —təhsil illərim, Moskva 

 378 

canlanırdı. O illər, o günlər ki, bütün həyatım hələ irəlidə idi. 

Qəribə, dumanlı arzularla, xəyallarla dolu ömrüm —hələ  

ancaq gələcək idi. Ömür tərəzimin keçmiş gözü yüngül idi, 

göyün üzünə qalxmışdı. Gələcək gözü ağır idi, dolu idi, 

yükündən aşağı düşmüşdü. 

Qarşımdakı  həyat böyüklüyü və  təxminiliyinə görə 

sərhədsiz-kənarsız, formasız və sahilsiz bir şey kimi 

görünürdü. Elə bil uzaqdan yaxınlaşdığın naməlum bir şəhərin 

peyzajıydı. Hər şey də bir az duman içində idi. Elə bil ekranda 

fokusu düzəlməmiş filmə baxırsan. Bu dumanlı  mənzərədən-

dumanlı  şəhərin siqnal işıqları kimi, televiziya qülləsinin 

qırmızı işıqları kimi ayrı-ayrı nöqtələr görünürdü — hadisələr, 

qələbələr, döyüşlər. Ancaq bu gələcəyə yaxınlaşdıqca, yaşın 

artdıqca, kənd kinomexanikinin göstərdiyi filmdəymiş kimi 

fokus düzəlir, duman çəkilir, dumanın arxasından real həyat 

çıxır — real həyatın konturları, formaları, sahilləri, sərhədləri 

və onda bir çox şeyləri başa düşməyə, düzgün görməyə 

başlayırsan. Başa düşürsən ki, dünyanın rəngi bozdur və ayrı-

ayrı hadisələr, qəribə  işlər varsa da, onlar vadilər kimi vaxtın 

sonsuz səhrasında itib gediblər. Həyat elə uzundur ki, parlaq 

ola bilməz. Və ancaq sonda — axıb getmiş keçmişə dönüb 

nəzər salarkən çıxıb getdiyin, əbədi tərk etdiyin şəhərə baxan 

kimi, ona baxarkən, yenə də başa düşürsən ki, bu arxada qalan 

şəhər, bu mənzərə, bu axşam qaranlığında görünməzləşən 

keçmişində  hər halda nəsə var — hadisələr, sevinclər, 

qələbələr, məğlubiyyətlər. Və indi onları görürsən — tərk 

etdiyin  şəhərin axşam qaranlığında televiziya qülləsinin 

işıqlarını görən kimi. 

İçən kimi başlayıram çərənləməyə, dərin qırıldatmağa. Necə 

deyərlər, stəkanda tufan. Amma su stəkanında yox, araq 

stəkanında... 

Çaxırla dəm olmaq —işdə pillə–pillə qalxmaq kimidir. Bəs 

araq? Bir stəkan bəsdir. Bir stəkandan sonra kim istəsən 

olursan. İçən kimi Moskvadayam. Təyyarəsiz, qatarsız, pulsuz, 

 379 

biletsiz. Daraqomilov küçəsində yasəmənlər açır, bütün 

dostlarım yanımdadır, dünyada nə  qədər gözəl  şeylər var —

axşam radio xoru, "küçələrə su səpmişəm" mahnısı, Moskva 

mayı, kişi dostluğu, arvad barmaqları —uzun sərin barmaqlar, 

dəniz, yazın erkən çağında torpaq, Zuğulbada aylı gecə, Ağsu 

dolamalarını keçəndən sonra yağış, Tallinin qışı, Kürcüstan, bir 

də Heminqueyin yazdığı iri, ləng atlar —Monsuri parkındakı 

atlar... Monsuri parkı Parisdədir... Parisdə  də, mən heç vaxt 

olmamışam. Bir də  İçəri  şəhərin  əbədi daşları — heç kəsin 

dağıdıb sovura bilməyəcəyi daşlar.  Əsmərə danışdım ki, bir 

dəfə bir dostumla İçəri  şəhərə  gəlmişdik. Qədim hamamı 

sökürdülər. Kiminsə  səhlankarlığı ucundan hamama tarixi 

abidə lövhəsini vurmayıblar, cavan, sarışın buldozerçi də 

entuziastlar mahnısını oxuya-oxuya müdhiş maşınını bu yazıq, 

biçarə, sanki qorxusundan büzüşüb qalmış  tikintinin düz 

üstünə sürürdü. Biz haray-həşir qaldırdıq. "Mənə  nə var, — 

dedi, — mənə deyiblər, mən də sökürəm. Yoldaşım qaçdı ora-

bura zəng eləməyə, mən də oturdum buldozerin parçına. 

Buldozerçiyə dedim ki, hünərin var, məni burdan düşür. 

–Bilirsən gəl nəyin sağlığına içək? Bax, sən Moskvadan 

uçub gəlmisən. Camalla dünyanın yarısını gəzmisiz. Amma ən 

yaxşı  səyahət bilirsən hansıdır? Bilmirsən...  Ən yaxşı  səyahət 

araq şüşəsinin boğazından dibinə səyahət etməkdir. Gəl bax bu 

səyahətin sağlığına içək. 

Bu mənim  ənənəvi tostumdur. Kiminsə başını tovlamaq 

istəyəndə bu tostu deyirəm. Bəs  Əsmərə niyə bunu dedim? 

Ancaq daha özümü saxlaya bilmirdim. Danışır, danışır, 

danışırdım. Deyirdim ki, heç vaxt bir adam başqasını başa düşə 

bilməyəcək. Deyirdim ki, allah yoxdur, amma mən bir dəfə onu 

eşitdim: Açarların zəngindən eşitdim. Bu açarlarla o bizi — 

insanları təklik kameralarında bağlayıb, indi də gəzir özüyçün, 

açarlarını cingildədir. Amma bu təklik kameralarında insanlar 

hamısı eyni şeyləri görür —ulduzları, ayı, buludları, çarmıxa 

çəkilmiş  səmanın bir tikəsini, bir udumunu, yağışı — bizim 

 380 

ümumi  ərazimizi. Hər adamın həqiqəti onun içində bağlıdır. 

Seyf kimi, şkaf kimi. Bu seyfi, bu şkafı başqası aça bilmir, 

çünki birinin açarı başqasına düşmür. Hər adam öləndə torpağa 

onun açarlarını da basdırırlar. Biz öləndə də torpağa bizi — heç 

bir vaxt açılmamış şkafları basdıracaqlar. 

Aman allah, mən nə qədər boş-boş danışırdım. Dəm olsam 

da, birdən hiss elədim ki, o, mənə qulaq asmır və harasa baxır. 

–Hara baxırsan? —deyə mən kəskin soruşdum. 

–Orda güzgü var. Güzgüyə baxıram görəm mən hansı cür 

şkafa oxşayıram. 

Dənizə tərəf getdik. Gəmiyə iki bilet aldım. 

Dənizdən  əsən külək  Əsmərin saçlarının mürəkkəb 

səliqəsini alt-üst edirdi, o iki əllə yaylığından yapışıb, saçlarını 

birtəhər qorumağa çalışırdı. Mən onun çiyinlərini qucaqladım. 

Gəmi  şəhərdən get-gedə uzaqlaşır, dənizin çil-çıraqlarının 

əksinə boyanmış  işıqlı  tərəfindən ağır qaranlığına doğru 

gedirdi. Televiziya qülləsinin konturları itmişdi, onun qırmızı 

işıqları-gecənin düymələrinə oxşayırdı. 

Əsmər dəsmalıyla üzünü örtdü, ancaq alnı  və gözləri açıq 

qalmışdı. Alnı  və gözləri gözəl idi. Mən onun baş yaylığını 

götürüb alnını  və gözlərini örtdüm. İndi burnu, dodaqları, 

çənəsi açıq qalırdı  və onlar da gözəl idi. Mən yaylıqla onun 

sifətinin müxtəlif tərəflərini örtürdüm və hər dəfə qalan hissələr 

gözəl, kamil idilər. 

Gəmi uzun bir fit verdi və geri dönməyə başladı. Mən 

barmaqlarımı onun sərin əlində gəzdirdim. 

–Əzizim, — dedim, — sənin beş barmağın varmış. 

–Qəribədir, eləmi, qəribədir ki, altıbarmaq deyiləm.  

O bu sözləri yaylığın dalından dedi, mən yaylığı onun 

dodaqlarından qopardım və  Əsməri öpməyə başladım. Mən 

hiss elədim ki, yaylığı boynuma keçirdi və  bərk-bərk dartdı. 

Onun sifətinin bütün formalarını, bütün əzalarını duyur və 

Əsmərin pıçıltısını eşidirdim. 

–Bax, görürsənmi, səni buxovladım, yaylığımla.  

 381 

...Biz aerodroma gedirdik və mənim fikirlərim quma batmış 

maşının çarxları kimi bir yerdə  hərlənirdi. Hərlənib eyni bir 

cümləyə qayıdırdı: "Sahil boyu səpələnmiş balıqçı komaları..." 

Bu qırıq cümlə hardan düşmüşdü beynimə. Onun mənası  nə 

idi, o kimdən, nədən danışırdı  və  nəyə görə bu cümlə bütün 

qəlbimi titrədir, ağrıdır? 

Əsmər mühacirlərdən danışırdı. Müxtəlif ölkələrdə rast 

gəldiyi mühacirlərdən. Bəzilərinin görürsən güzəranı da pis 

keçmir, amma hamısının gözlərində eyni bir ifadə var —

qəriblik, yalqızlıq ifadəsi. 

Mən düşündüm ki, bəlkə biz də,  Əsmər də, mən də 

mühacirik. Böyüklər diyarına uşaqlıq ölkəsindən gəlmiş 

mühacirlər. Geri qayıtmaq imkanından  əbədi məhrum olmuş 

mühacirlər. Vətənləriyçün qəribsəmiş mühacirlər. 

–Deməli, bircə  Həştərxanda düşəcəyik, səhər də 

Moskvadayam. Heyf ki, sənin ad gününə qala bilmədim, Bir 

gör sən allah… —sonra o əlavə etdi: — Hələ ki, Moskvadayıq, 

gəl. Camalla mən çox şad olarıq. "Yenə də Camalla mən!" 

–Mən bilmirdim ki, Camal belə  mənsəb qazanıb. 

Diplomatik məclislərdə  şampan açmaq nadir şəxslərə  nəsib 

olan səadətdir. 

–Yaxşı, acıdil olma, o, ayrı işlərlə də məşğul olur. 

–Bilirəm, bilirəm, onun əlindən hər iş  gəlir. Səhv 

eləmirəmsə, cavanlıqda çəkməçi olub. 

–Sən isə cavanlıqda da axmaq olmusan, elə indi də 

axmaqsan. Bəli, Camal çəkməçilik eləyib, böyük ailə saxlayıb 

və özü də oxuyub. Belə şeyə rişxənd eləmək ayıbdır. 

Mən doğrudan da xəcalət çəkdim. Təyyarəyə yarım saatdan 

sonra minəcəkdilər, biz aeroportun kafesində oturmuşduq, vaxt 

çox ağır keçirdi. Elə  dəqiqələr olur ki, lim-həlim doludurlar, 

heç bilmirsən necə keçirlər. Boş dəqiqələr də olur, içilmiş şüşə 

kimi, bilmirsən onları neyləyəsən. Minik elan edəndə rahat 

nəfəs aldım 

–Bağışla, bir az artıq-əskik danışdım, —dedim. 

 382 

–Eybi yoxdur, — o hələ də incik idi. 

–İndi dediklərim heç, bayaq kababxanada da çox səfeh 

sözlər danışırdım. 

–Keçər, —dedi və bu ondan eşitdiyim son sözlər idi. 

Trapın yuxarı pilləsindən çevrilib, əl elədi, sonra təyyarənin 

qaranlıq qapısında qeyb oldu. Bir neçə dəqiqədən sonra o, uca 

qara göydə iki qırmızı, bir yaşıl işıq nöqtəsi idi. İyirmi dəqiqə 

də keçdi, ayın otuzu oldu və  mənim sinnim bir yaş artdı. Bu 

vaxt mən  şəhərə yaxınlaşırdım və gecə vitrinlərinin işıqları 

soyuq, soyuq idi. 

Amma nə isə xoş bir rahatlıq hissi, azadlıq, asudəlik hissi 

içimi doldurmuşdu. Mən işim-peşəm haqqında düşünürdüm. 

Düşünürdüm ki, sabah, yox, artıq bu gün səhər iş masamın 

ardına keçəcəm. Masamın üstündəki böyük ağ planşet 

haqqında düşünürdüm, fikirləşirdim ki, tuşun nə yaxşı iyi var, 

yaxşı  qəddənmiş  qələmlərin nə gözəl forması var. Bir də 

düşünürdüm ki, işdən, fəaliyyətdən gözəl dünyada nə var və 

bunların olmaması  nə böyük faciədir. Böyük şəhər —mənim 

peşəm —üstümə axırdı. 

Səhər məni yuxudan bacımın cingiltili səsi oyatdı. 

—Təbrik edirəm, təbrik edirəm. Böyük oğlan olasan, balaca 

bacını incitməyəsən. —Əyilib məni öpdü, — sənə teleqram 

gəlib. Həştərxandan. Gürcüdəndir. 

Mən teleqramı qapdım.  İki söz. "Təbrik. Öpürəm." Bir də 

imza: "Kamikadze". 

 

1967 

 383