A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u

çul,  xurcun,  çuval  və  s.  toxuma  məmulatının  əriĢ  ipinə  qat  verilirdi.  Zəmanəmizədək 

yunəyirmə vasitələrinin iki əsas növü: əl iyi və cəhrə gəlib çatmıĢdır. Ġp istehsalında cəhrə 

daha məhsuldar əmək aləti sayılırdı. KeçmiĢ məiĢətin ən zəruri istehsal  ləvazimatı  kimi 

ona,  demək  olar  ki,  hər  bir  evdə  rast  gəlmək  mümkün  idi.  Azərbaycanda  cəhrənin 

qurama  və  bütöv  toplu  olmaqla  iki  tipi  yayılmıĢdı  (XXX  tablo,  2-ci  Ģəkil).  Xarrat 

çarxında yonulub hazırlanan bütöv toplu cəhrə nisbətən baha baĢa gəlsə də, onların iĢ 

prinsipində və əmək məhsuldarlığında ciddi fərq yox idi. 

Bir qayda olaraq, ip sağdan sola doğru həm əyrilir, həm də bükdərilirdi. Lakin 

tətbiq  sahəsindən  asılı  olaraq  ipin  əyirmə  və  bükdərmə  texnikasında  fərq  nəzərə 

çarpırdı. Adətən, əriş, ciyə və s. məqsədlər üçün ip möhkəm əyrilirdi. Arğac ipi ona 

nisbətən bir qədər boĢ, ilmə ipi isə tamam boĢ əyrilirdi. Bu səbəbdən də ilmə ipinin 

hazırlanması  Azərbaycanın  bəzi  etnoqrafik  bölgələrində  "əyirmə"  deyil,  "üĢələmə" 

adlanırdı. 

---

 

 

433 

 

---

 

 

434 

Ġlmə istisna olmaqla ipin qalan növləri (əriĢ, arğac, hörmə ipi) həm də cəhrə 

vasitəsilə bükdərilirdi. ĠĢin tələbindən asılı olaraq cəhrənin iydən çıxarılmıĢ "dükcə" ipi 

bükdərilmək üçün əvvəlcə ikiĢər, üçəm və dördqatın edilərək yumaq halına salınırdı. 

Adətən  bükdərmə  əməliyyatından  sonra  ip  "qırtız"  adlanan  dəmir  mil  vasitəsilə 

qırtızlanmaqla, düyündən təmizlənir və hamar hala salınırdı. 

Boyaq ipi bundan əlavə həm də kələflənirdi. Kələf boyağın yaxĢı götürməsini 

təmin etməklə yanaĢı, eyni zamanda ipin dolaĢmasına yol vermirdi. 

Ġstehsal üsuluna görə Azərbaycanın ənənəvi yun məmulatı hörmə, basma və 

toxuma olmaqla üç sahəyə ayrılır. 

Hörmə məmulatı istehsalı əsrlər boyu ev peĢəsi səciyyəsi daĢımıĢdır. Hörmə 

sənətindən fərqli olaraq, toxuma iĢində ev peşəsi, kustar sənət və xırda əmtəə istehsalı 

səciyyəsi daĢıyan müxtəlif istehsal formalarına təsadüf olunur. 

Azərbaycan  yun  toxuculuğu  parça  və  xalça-palaz  istehsalı  üzrə  olmaqla  iki 

istiqamətdə inkiĢaf etmiĢdir. 

Yun parça toxuculuğunda tarixən ev peĢəsi və xırda əmtəə səciyyəsi daĢıyan 

iki  baĢlıca  istehsal  forması  mövcud  olmuĢdur.  Karxana  toxuculuğu  Ģalbaflığın  yüksək 

inkiĢaf mərhələsini əks etdirməklə nisbətən sonralar meydana çıxmıĢdır. 

XIX əsrdə Azərbaycanda şal istehsalı xüsusilə Qazax, Naxçıvan, Zəngəzur, ġuĢa, 

Quba,  ġamaxı,  Göyçay  qəzaları  və  Zaqatala  dairəsində  geniĢ  yayılmıĢdı.  ġamaxı 

qəzası və Zaqatala dairəsi isə təkcə Azərbaycanda deyil, ümumən Cənubi Qafqazda 

Ģal  istehsalının  yüksək  inkiĢaf  mərhələsinə  çatmıĢ  mərkəzləri  arasında  xüsusi  yer 

tuturdu [170]. 

ġal məmulatının müxtəlif növləri hazırlanma üsuluna (təpmə şal, cecim), texniki 

keyfiyyətinə  (yer  şalı,  Culfa  şalı),  xammal  növünə  (dəvəyunu  şalı,  keciqarışıq  şal, 

güzəm şalı), habelə istehsal mərkəzlərinə (ləzgi Ģalı, Əlvənd Ģalı, Xınalıq Ģalı) görə də 

bir-birindən seçilirdi. 

Quzu güzəmi, yaxud keci qarıĢığı ilə toxunan "yer Ģalı" qoyun yunundan hazır-

lanan "culfa Ģalı‖ndan üstün tutulurdu [171]. 

Vaxtilə  Azərbaycanda  geniĢ  çeĢiddə  istehsal  edilən  yun  parçaların  bəzi 

növləri  (şal,  mahud,  tirmə,  dügürd,  cecim,  çul,  ladı  və  s.)  zəmanəmizədək  gəlib 

çatmıĢdır.