A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u

Yer  hanasında,  qadınlar  tərəfindən  toxunan  yer  şalı,  əsasən,  ailənin  daxili 

ehtiyacına xidmət etməklə, əsrlər boyu ev peĢəsi səciyyəsi daĢımıĢdır. Ev toxuculu-

ğunun  bu  bəsit  formasında  arğac  ipi  "qılınc"  adlanan  zərbə  aləti  vasitəsilə  sıxlaĢdırılıb 

bərkidilirdi. Ona görə də Ģalın bu növü xalq arasında "qılıncı Ģal" adı ilə də tanınırdı. 

Yer  hanası  bir  cüt  köndələn  dolağacdan,  onları  bir-birindən  xeyli  aralıda, 

sabit  saxlayan  iki  cüt  mıxçadan,  gücü  ağacından  və  gücülənmiĢ  əriĢ  taylarını  üfüqi 

vəziyyətdə saxlayan 3 ədəd çatma ayağından ibarət idi. Hana kompleksi ağız çubuğu, 

çarpaz çubuğu, asma ipləri, və taxta "qılınc" ilə tamamlanırdı. 

Toxuma prosesi əriĢin uzadılıb gücülənməsindən baĢlanırdı. Bunun üçün yumaq-

dan  açılan  əriĢ  ipi  bir-birindən  xeyli  aralıda  yerə  dövrələmə  basdırılmıĢ  4-5  ədəd 

---

 

 

435 

payanın ətrafına qoĢa halda dolanırdı. Payalardan birinin önünə gücü ağacı bağlanırdı. 

Hər  dəfə  qoĢa  əriĢin  bir  tayı  gücü  ilgəyindən  keçirilir,  digər  tayı  ilgəkdən  yan 

ötürülürdü.  ġalın  eninə  kifayət  edəcək  miqdarda  əriĢ  əmələ  gətirmə  düzümü 

gücüləndikdən sonra orta payalar çıxarılıb kənar edilir, dolağac rolunu oynayan baĢ  və 

ayaq payaları saxlanılırdı. Həmin payaların köməyi ilə əriĢ yerə çalınmıĢ 2 cüt mıxçanın 

arasına  üfüqi  vəziyyətdə  uzadılandan  sonra  gücü  ağacının  üzərində  çatma  qurulurdu. 

Gücü ağacı asma ipi ilə çatmadan asıldıqda əriĢ tayları, alt və üst olmaqla, iki qismə 

bölünürdü. Taylar qarıĢmasın deyə, onların arasına xüsusi çarpaz çubuğu salınırdı, 

Xırda kələfcə halına salınmıĢ arğac ipi əriĢ taylarının arasından əl ilə keçiri-

lirdi. Ġlk arğac ipi qılınc vasitəsilə qabağa çəkildikdən sonra çarpaz çubuğu gücü ağacına 

doğru  dala  itələnirdi.  Bunun  sayəsində  əriĢ  taylarının  alt-üst  vəziyyəti  dəyiĢdirilir  və 

arğac  ipi  yenidən  onların  arası  ilə  geri  qaytarılırdı.  Hər  dəfə  arğac  ipi  əriĢ  taylarının 

çarpazına  düĢdükcə  qılınc  vasitəsilə  qabağa  vurulub,  bir-birinə  yaxınlaĢdırılmaqla 

sıxlaĢdırılırdı. 

Yer hanasının bəsit quruluĢu onu kütləvi toxuculuq alətinə çevirmiĢdi. Xüsusilə 

qıĢlaq və yaylaqlar arasındakı səyyar elat məiĢəti üçün yer hanası ən münasib dəzgah 

növü idi. Qılınc istisna olmaqla dəzgahın yerdə qalan hissələrini çox asanlıqla adi ağac 

budağı ilə, hətta hana mıxçalarını sabit dayanan hər hansı bir əĢya (araba təkəri, alaçıq 

çubuğu, bitili ağac və s.) ilə əvəz etmək olurdu. 

"Qılıncı Ģal" istehsalında əmək bölgüsü hələ zəif inkiĢaf etdiyindən iĢ proses-

lərinin,  demək  olar  ki,  hamısını  (yunun  yuyulması,  darama,  əyirmə,  bükdürmə, 

boyama, toxuma) bilavasitə toxucu qadınlar özləri icra edirdilər. 

ġal  istehsalının  digər  forması  "Ģalbaf‖    adlanan  və  bu  sənətlə  müntəzəm 

---

 

 

436 

surətdə  məĢğul  olan  peĢəkar  toxucularla  bağlı  idi.  ġirvanın  bir  sıra  dağ  kəndlərində 

(Ximran-Zəngi, Həftasiyab, Daxar-Mulux, Zarat-Xeybəri, AĢağı Zarat, Məlhəm və s.) 

çöl təsərrüfat iĢlərindən asudə payız və qıĢ aylarında hər bir ailədə "bazarı Ģal" to-

xunurdu [172]. 

Dəftin vasitəsilə mütəhərrik Ģal dəzgahında toxunan bazarı Ģal istehsalı ilə, bir 

qayda olaraq, kiĢilər məĢğul olurdu. ġal toxuculuğunun bu formasında müəyyən qədər 

əmək  bölgüsü  getdiyindən  bilavasitə  toxuma  əməliyyatına  qədərki  iĢ  proseslərində 

ailənin qadın üzvləri yaxından iĢtirak edirdilər. ġalbaf özü xammalın tədarükü, yunun yay 

vasitəsilə atılması və bilavasitə toxuma prosesi ilə məĢğul olurdu. 

Sahibkarlara məxsus olan mahud karxanalarından fərqli olaraq, evdə çalıĢan 

peĢəkar  Ģalbaflar  yaĢayıĢ  və  ya  təsərrüfat  binasının  bir  hissəsini  bu  məqsəd  üçün 

ayırırdılar.  Mütəhərrik  Ģal  dəzgahının  yığcam  quruluĢu  [173]  onu  evin  bir  küncündə 

yerləĢdirməyə imkan verirdi. 

Dəzgahın iĢlək hissələri (nirə, dəftin, külkə-bağara) təpkən üçün qazılmıĢ xüsusi 

çala üzərində quraĢdırılırdı. Təpkən qollarının arxa baĢı çalanın döĢəməsinə basdırılmıĢ 

daban  kötüklərinin  oxuna  keçirilir,  ortadan  isə  ciyə  vasitəsilə  nirələrə  birləĢdirilirdi. 

Təpkən taylarının sərbəst ucundan ayaqla basıb buraxdıqca dal və qabaq nirələr enib-

qalxır və beləliklə də əriĢ taylarının çarpaz vəziyyətdə "ağız" açması təmin olunurdu. 

Təpkən  çalasının  qabaq  tərəfində  quraĢdırılmıĢ  nəvərd  bir  cüt  basdırma  və  "pəlkeĢ" 

adlanan  ağac  iĢgilin  köməyi  ilə  fırladıhb  idarə  olunurdu.  Parçanın  toxunmuĢ  hissəsini 

dolayıb  yığmaq  üçün  pəlkeĢ  deĢikləri  vasitəsilə  nəvərd  tələb  olunan  qədər  fırladılır, 

yaxud toxuma prosesi zamanı sabit saxlanılırdı. 

 

---

 

 

437 

ƏriĢ tayları müəyyən qayda üzrə nirə və Ģanadan keçiriləndən sonra dəzgaha 

salınırdı. Bunun üçün əvvəlcə nirə və Ģana külkə-bağaralardan asılır, sonra əriĢin iĢlək 

baĢı  kan  çubuğu  vasitəsilə  nəvərdə  birləĢdirilirdi.  ƏriĢ  tellərinin  digər  sərbəst  ucu