A. X. Mamirov − JizPI, "qm va K" kafedrasi katta o’qituvchisi

Bog‘lovchi moddalarning turlanishi va nomlanishi, ularni ishlab chiqarish uchun 
xom-ashyo qushimchalar. 
Hamma quruvchi mineral bog‘lovchi moddalar asosiy guruxga bo‘linadi: havoi, suvli, 
gidravlik kislotaga chidamli. Havoi, ya’ni faqat havoda qotish xususiyatiga ega bo‘lgan 
moddalar uzoq muddat mustaxkamligini saqlab turadi. Kimeviy tarkibiga ko‘ra ular to‘rt 
guruxga bo‘linadi: I) ohakli bog‘lovchi moddalar, ular asosan kalsiy oksid CaO dan iborat; 
2) 
magnezial bog‘lovchi moddalar,uning tarkibida magniy oksid bo‘ladi; 3) gipsli bog‘lovchi 
moddalar, bu moddalarning asosini kalsiy sulfat tashkil etadi; 4) suyuq shisha - natriy silikat yoki 
kaliy silikat (suvli eritmasi).
Gidravlik bog‘lovchi moddalar tez qotadi va uzoq vaqtgacha o‘zining mustaxkamligini 
faqatgina xavo ta’siridan emas, balki suv ta’sirida xam saqlab turadi (xatto ba’zan oshiradi). 
Gidravlik bog‘lovchi moddalar kimyoviy tarkibiga ko‘ra asosan to‘rtta oksiddan tashkil topgan 
murakkab tuzum shaklida ifodalanadi. 

---

8 
O‘z navbatida uchta asosiy guruxga bo‘linadi: 1) asosan kalsiy silikat (75% dan 
ko‘proq)dan iborat silikatli sement, unga portlandsement va uning boshqa turlari kiradi. Bular 
xozirda qurilishda asosiy "kuch" xisoblanadi; 2) alyuminatli sementlar, uning asosi kalsiy 
alyuminat xisoblanadi, ulardan asosiysi qum tuproqli sement va uning turdoshlaridir; 3) gidravlik 
ohak va romansement. 
Kislotalarga chidamli sementlar uchinchi guruxga qarashli bo‘lib, tarkibi o‘ta 
maydalangan kremneftorli natriy va kaliy yoki natriy silikatni suvli eritmasidan tashkil topgan. 
Bu bog‘lovchi modda oldin xavo muxitida qotgach uzoq vaqt davomida xar xil kislotalar 
ta’siriga qarshilik kursatishi mumkin. 
SNiP I-V, 2-69 qoidalariga kura yuqorida aytilib o‘tgan moddalar bilan bir qatorda 
aloxida guruxga avtoklavda qotuvchi bog‘lovchi moddalar ajratilgan. Bularning qotish jarayoni 
yaxshi o‘tishi uchun bosimi 0,8-1,5 MPa ga teng bo‘lgan to‘yingan bug‘ bo‘lishi lozim. Bu 
guruxga ohak-kvars, ohak-shlak, ohak-kulli, mikroqushimchali sementlar, jumladan kvars qumi 
asosidagi qumli sementlar misol bo‘ladi. CHunki ular gidrotermal va shunga yaqin muxitda 
yaxshi qotadi. Ularni ishlab chiqarishuchun boshlang‘ich xom-ashyo sifatida tabiiy birikmalar, 
masalan, ohak, giltuproq, ishlab chikarishdagi chiqindilari va xakazolardan foydalaniladi. 
Bog‘lovchi moddalarni ishlab chiqarish uchun xar xil tog‘ jinslarini va sanoat 
chiqindilarini ishlatish mumkin. Masalan, qurilish gipsi olish uchun ikki molekula suvli gips 
toshini, yoki fosfor kislotasini ishlab chiqarishda xosil qiluvchi fosfogipsdan foydalanish 
mumkin.
Sement olish uchun, bur, ohaktosh, gil jinslar va xakazolar ishlatiladi. Xozirgi davrda 
keng tarqalgan usul sanoat chiqindilarini keng ishlatib yangi bog‘lovchilar ishlab 
chiqarishdir.Bog‘lovchi moddalarga va beton qorishmalariga xossalarini yaxshilash uchun xar 
xil qushimchalar qushiladi. Ular kimyoviy - fizik kimyoviy jarayonlarga ta’sir ko‘rsatuvchi 
bo‘lib oltita sinfga bo‘linadilar: 
1 - sinf: birikmalarni reologik xususiyatini kuzatuvchilar, bular uchta guruxga 
bo‘linadilar: 2- yumshatuvchi - bularga SSB - sulfit-spirtli suyuqlik, SDB - sulfit-achitkich 
suyuqlik, suvda eriydigan polimer VRP. Bog‘lovchi moddani og‘irligidan 0,15-0,3jo miqdorda 
qushiladi, 
2 - Suv tutib qoluvchi qo‘shimchalar: aktiv mineral qo‘shimchalar (AMK) - trepel, 
diatomit,opoka , nordon kullar, xamda xavo olib kiruvchi moddalar. Bularni bog‘lovchi 
moddani og‘irligidan 0,01-0,05/ miqdorda qo‘shiladi. 
3 - suyuqlantiruvchi (suv ajratmasdan) - bularga mikroko‘pik xosil qiluvchi - mыlonaft, 
mыlonatriy, asidol (I KPS-10, I 1SHS-11) va boshqa suvga bo‘lgan talabni xamda bog‘lovchi 
moddalar sarfini kamaytiruvchilar kiradi va 0,01-0,2% miqdorda kiritiladi. 
2 - sinfga bog‘lovchi moddalarni tutib qolish va qotish jarayonlarni boshqaruvchi 
qo‘shimchalar 
kiradi 
va 
bir 
nechta 
guruxga 
bo‘linishadi: 
1. Tutib qolishni sekinlashtiruvchilar (gips, mыlonaft, SSB, va x.k.) 
2. Qotishni sekinlashtiruvchilar (SSB, SDB) 
3. Tutib qolishni tezlashtiruvchilar (NaF CaCL kalsiy, natriy-nitrat va boshqalar). 
5. Sovuqqa qarshi qo‘shimchalar 
6. 
Bir 
xil 
klinkersiz 
bog‘lovchilarni 
qotishini 
aktivlashtiruvchilar 
(
va boshqalar)
3 - sinf qo‘shimchalar sakkizta guruxga bo‘linadi va bularni umumiy fazilati - 
qotayotgan bog‘lovchilarni tuzilishini boshqarish va o‘zgartirish, zichligini oshirish. 
4 - sinf qo‘shimchalarga po‘lat armaturani zangga duch kelishini oldini oluvchilar 
kiradi. 
5 - sinfga o‘ta maydalangan, sement sarfini kamaytirish va beton zichligini oshirish 
uchun ishlatiladigan to‘ldiruvchi qo‘shimchalar, ohak, tog‘ jinslari, qum, gil, domna va yoqilg‘i 
shlaklarining ba’zi turlari va xakazolar kiradi. 
6 - sinfga beton va bog‘lovchi moddalarga aloxida xususiyatlar beruvchi moddalar 
kiradi, masalan nurlanishga qarshi. Bu qo‘shimchalarni ishlatilishi sementni iqtisod qilishda, 
mustaxkamlikni oshirishda katta yordam beradi, va ularni miqdori tajriba orqali aniqlanadi.