A. X. Mamirov − JizPI, "qm va K" kafedrasi katta o’qituvchisi

Takrorlash uchun savollar: 
1
Havoda qotuvchi bog’lovchi moddalar deb nimaga aytiladi? 
2
Havoda qotuvchi bog’lovchi moddalardan tayyorlangan materiallarning qurilishda 
qo’llanilishi haqida gapiring? 
3
Gips ishlab chiqarish texnologiyasi haqida nimalarni bilasiz? 

---

11 
Ma’ruza. № V/3 
Mavzu: Gips bog‘lovchilar va ularning xom-ashyosi, ishlab chiqarish turlari.
 
 
Reja: 
 
1.
Gipsli bog‘lovchilar uchun ishlatiladigan xom-ashyolar. 
2.
Gips ishlab chiqarish texnologiyasi. 
3.
Gipsning turlari va markalanishi. 
 Tayanch so‘z va iboralar:
gips, ganch, bog‘lovchi, hom- ashyo, yarim molekula suvli gips;
angidritli; gilgips;
borogips. 
Gips monomineral bog‘lovchi moddalarga kiradi. Qurilishda uning eng ko‘p tarqalgan 
turi β - yarimsuvli gips xisoblanadi. Hozirgi paytda ko‘proq mustaxkamligi yuqori bo‘lgan α - 
yarim suvli gips (CaSO
4
∙0,5H
2
O) ishlab chiqarilmoqda. Uning kristallari yirikroq bo‘lib, suvni 
kam talab qiladi, bundan tashqari β (CaSO
4
∙0,5H
2
O) ga nisbatan mustaxkamligi va zichligi 
yuqori. 
Gipsli bog‘lovchi moddalar issiqlik ishlovi haroratiga ko‘ra, asosan ikki guruhga 
bo‘linadi: Past haroratda kuydirilgan faqat gipsli va yuqori darajada kuydirilgan (angidritli), past 
haroratda kuydirilgan gipsli bog‘lovchi moddalar quyi haroratda (110-180
0
C) kuydirildi va 
asosan yarim suvli gipsdan iborat bo‘ladi, u tez qotadi. Ularga qurilish gipsi, mustaxkamligi 
yuqori bo‘lgan gips, shuningdek shaklli xamda tibbiy gips kiradi. YUqori darajada kuydirilgan 
gips olish uchun gips yuqori xaroratda (600-900
0
C) kuydiriladi. U asosan suvsiz gips 
(angidrid)dan iborat bo‘lib, sekin qotishi bilan farqlanadi. Ularga angidrid bog‘lovchi va yuqori 
xaroratda kuydirilgan gips (Estrix gips) kiradi. Quyi xaroratda kuydirilgan moddalar, shu 
jumladan qurilish gipsi asosan ko‘proq ishlab chiqariladi. 
Gipsli moddalar ishlab chiqarish uchun tabiiy gips toshi CaSO
4
∙2H
2
O va tabiiy angidrid 
CaCO
4
, gilgips
, 
shuningdek, asosan kalsiy sulfat, xamda fosfor gipsdan, borogipsdan tarkib 
topgan kimyo sanoatning turli xil chiqindilari xom ashyo bo‘lib xizmat qiladi. 
Ikki molekula suvli gips engil mineral xisoblanadi. Uning Moos shkalasi bo‘yicha 
qattiqligi 2 ga teng, zichligi 2,2-2,4/sm
3
, angidridniki esa 2,9 - 3,1 g/sm
3
ga teng. Toza ikki 
molekula suvli gipsning tarkibi 32,56% CaO dan 46,51% SO
3
, 20,93% N
2
O dan iborat. Angidrit 
odatda gipsli tosh qazilmalarida qo‘riqlovchi qavat sifatida uchraydi. Kimyoviy toza angidritning 
tarkibi 41,19% CaO - 45,81% SiO
3
dan iborat. 
Yer osti suvlari ta’sirida angidrit asta-sekin suvsizlanadi, va ikki molekula suvli gipsga 
aylanadi. Fosfogips - fosfat kislota ishlab chiqarish sanoatining chiqindisi xisoblanadi. 
Fosfogipsning tarkibi asosan ikki molekula suvli gipsdan iborat. Ikki molekula gips CaSO
4
∙2H
2
O 
ni yarim molekula suvli CaSO
4
∙0,5H
2
O yoki suvsiz angidrit CaSO
4 
gacha suvsizlashtirish gipsli 
bog‘lovchi moddalar ishlab chiqarishning asosini tashkil etadi. YArim molekula suvli gipsning 
nazariy tarkibi 38,63% CaO, 55,18% SO
3
va 6,21% H
2
O iborat ikki molekula suvli gipsning 
suvsizlanishi darajasi xarorat va qizdirish muddati, xamda bug‘ bosimiga bog‘liq. 
Gips monomineral bog‘lovchi moddalarga kiradi. Qurilishda uning eng ko‘p tarqalgan 
turi β - yarimsuvli gips xisoblanadi. Xozirgi paytda ko‘proq mustaxkamligi yuqori bo‘lgan α - 
yarim suvli gips (CaSO
4
∙0,5H
2
O) ishlab chiqarilmoqda. Uning kristallari yirikrok bo‘lib, suvni 
kam talab qiladi, bundan tashqari β (CaSO
4
∙0,5H
2
O) ga nisbatan mustaxkamligi va zichligi 
yuqori. 
1. Xar xil xaroratlarda gipstoshini suvsizlantirib CaSO
4
ni bir nechta ko‘rinishdagi 
turlarini ishlab chiqarish mumkin: 
1) ikki suvli kalsiy sulfat (CaSO
4
∙2H
2
O). 
2) α - CaSO
4
∙0,5H
2
O. 
3) β - CaSO
4
∙0,5H
2
O. 
4) α – suvsizlangan yarim gidrat – α-CaSO
4 
5) β – suvsizlangan yarim gidrat – β- CaSO
4
. 
6) α – eruvchan angidrit – α- CaSO
4. 
7) β – eruvchan angidrit - β CaSO
4
. 
8) erimaydigan angidrit - CaSO
4
. 

---

12 
Bir xolatlarda 75-80
0
C chan gipsni qizitish uning sekin suvsizlanishi uchun etarli bo‘ladi. 
Yarim gidratli gipsni α va β – turlarini yuzaga kelishi issiqlik ishlovini shartlari bog‘liqdir. 
Gipsga 97-100
0
C da issiqlik ishlovi berilganda suv gipsdan suyuq xolatda ajraladi. Α-yarim 
gidrat xosil bo‘ladi. YArim gidratni β-modifikatsiyasi 100-160
0
C da oddiy qizitishda xosil 
bo‘ladi, va undan suv qizigan bug‘ ko‘rinishida chiqib ketadi. Nazariy xisobda yarim suvli gips 
modifikatsiyalarida gidratli suv 6,2% miqdorda bo‘ladi. Α-yarim gidratli gipsning kristallari 
mayda bo‘lganlari uchun kam suv sarfini talab qiladi, β – modifikatsiyasi nozik kristall 
strukturaga va baland gidratlanish tezligiga ega bo‘lganlari uchun, u ko‘p suv sarfiga talabchan 
bo‘ladi. 
Eruvchan angidritlar tez tutib qolishi, past mustaxkamligi, yuqori suvga talabchanligi 
Bilan yarim gidratlardan ajraladi. SHuning uchun qurilish gipsni ishlab chiqarishda angidrit xosil 
bo‘ladigan xaroratgacha qizdirishdan qochish kerak. Yarim suvli gipsni sifatini yaxshilash uchun 
issiqlik ishlovini davomiyligini oshirish kerak, chunki bu xolda gipsni suvsizlanishi uchun 
yaxshi sharoitlar yaratiladi va past suvga talabchan maxsulot olinadi.
SHunday qilib, issiqlik ishlovi, jarayonlarni boshqarib har xil xossalarga ega bo‘lgan 
bog‘lovchilar olish mumkin.