A. X. Mamirov − JizPI, "qm va K" kafedrasi katta o’qituvchisi

 
Maydalik darajasiga qarab gips bog‘lovchi moddalarning quyidagi turlari mavjud (4.2-
jadval): 
Jadval -4.2 
Gips bog’lovchilarning mayinlik darajalari indeksi 
Maydalik darajasiga qarab 
bog‘lovchi moddani turi 
Maydalik darajasining 
indeksi 
№02 elakda qolgan qoldiq, % 
Dagal maydalangan 
Oʻrtacha maydalangan 
Mayin maydalangan 
I 
II 
III 
23 
14 
2 
Siqilishga bo’lgan mustahkamlik chegarasiga qarab Davlat standarti bo’yicha gips 
boglovchi moddalarning quyidagi markalari mavjud (4.3-jadval): 
Jadval-4.3 
Gips bog‘lovchisining egilish va siqilishga kuchlariga bo‘lgan mustahkamlik chegaralari 
Gips bog‘lovchi 
moddalar markalari 
O‘lchamlari 40x40x160 mm bo’lgan qolipda yasalgan gips namunaning
mustahkamlik chegarasi, 2 soatdan keyingi 
siqilishga
egilishga 
MPa 
kg/sm
2 
MPa 
kg/sm
2 
G-2 
G-3 
G-4 
G-5 
G-6 
G-7 
G-10 
G-13 
G-16 
G-19 
G-22 
G-25 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
10 
13 
16 
19 
22 
25 
20 
30 
40 
50 
60 
70 
100 
130 
160 
190 
220 
250 
1,2 
1,8 
2 
2,5 
3 
3,5 
4,5 
5,5 
6 
6,5 
7 
8 
12 
18 
20 
25 
30 
35 
45 
55 
60 
65 
70 
80 
Gips havoyi bog‘lovchi bo‘lganligi tufayli nam sharoitda mustahkamligi kamayadi. 
Uning namlikka chidamliligini oshirish uchun sement, putssolan minerallar va domna shlaki 
kukuni, suvga chidamli polimerlar qo‘shiladi yoki gipsdan tayyorlangan buyum sirti lak–
bo‘yoqli va polipropilen selofan idishlarga qadoqlanadi. 
Qurilish gipsining xossalari. 
O‘z kristall strukturasiga ko‘ra gipsning quyidagi asosiy xillari bo‘ladi: sharsimon siniq 
mayda donali zich gips yoki bo‘shliqda tartibsiz yo‘naladigan yirik donali gips (alebastr); 
ipaksimon tovlanadigan, to‘g‘ri joylashgan, ipsimon kristallardan tarkib topgan tolali jins hamda 
qatlam strukturali yassi tiniq kristallar tarzida joylashgan plastinkasimon gips. 
Tarkibida ikki molekula suv bo‘lgan gips monoklin singoniyaga mansub. Uning kristalli 
to‘ri Sa
2+
ionlar hamda SO
4
2-
sulfat tetraedralarini o‘z ichiga olgan suv molekulalaridan iborat 
qatlamlar bilan bo‘lingan qavatlardan tarkib topadi. Koordinatsiya soni 8 bo‘lgan Ca
2+
ionlari va 
SO
4
2-
ioni bilan suv molekulalariga nisbatan bir-biri bilan kuchliroq bog‘langan. SHuning uchun 
suv molekulalari joylashgan yuzalarga ko‘ra ikki gidrat kristallari nihoyatda birikuvchanligi 
bilan farqlanib turadi.
Odatda gips ustunsimon va tabletkasimon shakllarda kristallanib, ko‘pincha qaldirg‘och 
dumini eslatuvchi qo‘shayrilar hosil qiladi. SHuningdek, qirralari qiyshiq va yuzasi silliq 

---

14 
yostiqsimon kristallar ham gips uchun xos. Qo‘shayri tizimlar hosil bo‘lishi tufayli ikki yoki bir 
necha tarsaksimon qayrilgan shakldagi kristallar ham uchraydi. Kristallar ba’zan yirikroq 
shoxshabba shakllarga birlashadi. Kristallarning yorug‘lik nurini sindirish ko‘rsatkichi: 
Ng=1,5305; Np=1,5207. 
Optik o‘qlar oralig‘idagi burchak 2V=58
℃
. Gips kristallari rangsiz va shaffof, biroq 
tarkibida aralashmalar bo‘lsa, xilma-xil, masalan, kul rang, sarg‘imtir, qizgimtir ranglarga ega 
bo‘ladi. Gipsda bir tekis tarqalgan oz miqdordagi aralashmalar gipsdan hosil qilinadigan 
bog‘lovchi moddaning sifatiga salbiy ta’sir ko‘rsatmaydi. 
Gips-toshning zichligi undagi aralashmalarga bog‘liq bo‘lib 2200…2400 kg/m
3
ni 
tashkil qiladi. Gipsdan tayyorlangan suniy gips “toshi” hajmiy massasi 1300… 1600 kg/m
3
dan 
iborat bo‘lib, namligi keskin ravishda 3…5 % va undan ko‘p chegarada o‘zgarib turadi. Moss 
shkalasi bo‘yicha gips toshining qattiqligi 2. 
Gipsning suvda eruvchanligi (kalsiy sulfat hisobida) 18
℃
temperaturada – 0,2% 40
℃
temperaturada-0,21 va 100
℃
da – 0,17 %. SHuni aytish kerakki, temperaturaning 32
℃
dan 41
℃
gacha oralig‘ida gipsning eruvchanligi eng yuqori bo‘ladi. Turli tadqiqotchilarning 
ma’lumotlariga ko‘ra, gipsning suvda eruvchanligi turlicha. Gipsning suvda eruvchanligi 
gipsning o‘ta to‘yingan eritmalar hosil qilish qobilyatiga, shuningdek uning kristallarining katta 
kichikligiga bog‘liq. Gulletning ma’lumotiga ko‘ra 25
℃
da gipsning eruvchanligi, kalsiy oksid 
hisobida 2 mkm kattaligidagi kristallar uchun 2,08 g/l ga etadi, kristallar kattaligi 0,3 mkm 
bo‘lganda esa eruvchanlik 2,47 g/l ga teng. Agar kalsiy oksid gidrati ishtirok etsa, kalsiy 
sulfatning eruvchanligi susayadi. Gipsning suyultirilgan xlorid kislota va azot kislotalardagi, 
shuningdek ayrim tuz eritmalardagi eruvchanligi suvdagiga nisbatan yuqori. 
Issiqlik o‘tkazuvchanlik gipsda past bulib, 1,6…46
℃
temperaturada 0,3 Vt/(m

K)ga 
teng. Angidritning kristall to‘ri har biri to‘rttadan molekulali elementar kataklardan iborat bo‘lib, 
zich joylashishi tufayli kalsiy sulfat boshqa turlarning kristall to‘rlariga qaraganda ancha 
mustahkam.