A. X. Mamirov − JizPI, "qm va K" kafedrasi katta o’qituvchisi

Mavzu: Havoda qotuvchi bog‘lovchi moddalarlar, ularning turlari.
 
 
Reja: 
1. Havoiy bog‘lovchilar va ularning turlari. 
2. Gipsli bog‘lovchilar, ularni ishlab chiqarish texnologiyasi 
3. Gipsli bog‘lovchilarning xossalari. 
Tayanch so‘z va iboralar: 
gips, bog‘lovchi, kislota, gidravlik ohak. 
 
Barcha mineral bog‘lovchi moddalar asosiy guruhga bulinadi: havoda qotuvchi, suvli, 
gidravlik kislotaga chidamli. Havoi, ya’ni faqat havoda qotish xususiyatiga ega bo‘lgan 
moddalar uzoq muddat mustaxkamligini saqlab turadi. Kimyoviy tarkibiga ko‘ra ular to’rt 
guruhga bo‘linadi: I) ohakli bog‘lovchi moddalar, ular asosan kalsiy oksid CaO dan iborat;
2) 
magnezial bog‘lovchi moddalar, uning tarkibida magniy oksid bo‘ladi; 3) gipsli bog‘lovchi 
moddalar, bu moddalarning asosini kalsiy sulfat tashkil etadi; 4) suyuk shisha - natriy silikat yoki 
kaliy silikat (suvli eritmasi).
Gidravlik bog‘lovchi moddalar tez qotadi va uzoq vaqtgacha o‘zining mustaxkamligini 
faqatgina xavo ta’siridan emas, balki suv ta’sirida xam saqlab turadi (xatto ba’zan oshiradi). 
Gidravlik bog‘lovchi moddalar kimyoviy tarkibiga ko‘ra asosan to‘rtta oksiddan tashkil topgan 
murakkab tuzum shaklida ifodalanadi. 
O‘z navbatida uchta asosiy guruxga bo‘linadi:1) asosan kalsiy silikat (75% dan ko‘proq) 
dan iborat silikatli sement, unga portlandsement va uning boshqa turlari kiradi. Bular hozirda 
qurilishda asosiy "kuch" hisoblanadi; 2) alyuminatli sementlar, uning asosi kalsiy alyuminat 
xisoblanadi, ulardan asosiysi qum tuproqli sement va uning turdoshlaridir; 3) gidravlik ohak va 
romansement. 
Kislotalarga chidamli sementlar uchinchi guruxga qarashli bo‘lib, tarkibi o‘ta 
maydalangan kremneftorli natriy va kaliy yoki natriy silikatni suvli eritmasidan tashkil topgan. 

---

10 
Bu bog‘lovchi modda oldin xavo muxitida qotgach uzoq vaqt davomida xar xil kislotalar 
ta’siriga qarshilik kursatishi mumkin. 
SNiP I-V,2-69 qoidalariga kura yuqorida aytilib o‘tgan moddalar bilan bir qatorda 
aloxida guruxga avtoklavda qotuvchi bog‘lovchi moddalar ajratilgan. Bularning qotish jarayoni 
yaxshi o‘tishi uchun bosimi 0,8-1,5 MPa ga teng bo‘lgan to‘yingan bug‘ bo‘lishi lozim. Bu 
guruxga ohak-kvars, ohak-shlak,ohak-kulli, mikroqushimchali sementlar, jumladan kvars qumi 
asosidagi qumli sementlar misol bo‘ladi. CHunki ular gidrotermik va shunga yaqin muxitda 
yaxshi qotadi. Ularni ishlab chiqarish uchun boshlang‘ich xom-ashyo sifatida tabiiy birikmalar, 
masalan, ohak, giltuproq, ishlab chiqarishdagi chiqindilari va xakazolardan foydalaniladi. 
Gips monomineral bog‘lovchi moddalarga kiradi. Qurilishda uning eng ko‘p tarqalgan 
turi β - yarimsuvli gips xisoblanadi. Xozirgi paytda ko‘proq mustaxkamligi yuqori bo‘lgan α - 
yarim suvli gips (CaSO
4
∙0,5H
2
O) ishlab chiqarilmoqda. Uning kristallari yirikrok bo‘lib, suvni 
kam talab qiladi, bundan tashqari β (CaSO
4
∙0,5H
2
O) ga nisbatan mustaxkamligi va zichligi 
yuqori. 
Gipsli bog‘lovchi moddalar issiqliq ishlovi haroratiga ko‘ra, asosan ikki guruxga 
bo‘linadi: Past haroratda kuydirilgan faqat gipsli) va yuqori darajada kuydirilgan (angidritli), 
past haroratda kuydirilgan gipsli bog‘lovchi moddalar quyi haroratda (110-180
0
C) kuydirildi va 
asosan yarim suvli gipsdan iborat bo‘ladi, u tez qotadi. Ularga qurilish gipsi, mustaxkamligi 
yuqori bo‘lgan gips, shuningdek shaklli xamda tibbiy gips kiradi. YUqori darajada kuydirilgan 
gips olish uchun gips yuqori haroratda (600-900
0
C) kuydiriladi. U asosan suvsiz gips 
(angidrid)dan iborat bo‘lib, sekin qotishi bilan farqlanadi. Ularga angidrid bog‘lovchi va yuqori 
xaroratda kuydirilgan gips (Estrix gips) kiradi. Quyi haroratda kuydirilgan moddalar, shu 
jumladan qurilish gipsi asosan ko‘proq ishlab chiqariladi. 
Gipsli moddalar ishlab chiqarish uchun tabiiy gips toshi CaSO
4
∙2H
2
O va tabiiy angidrid 
CaSO
4
, gilgips
, 
shuningdek, asosan kalsiy sulfat, xamda fosfor gipsdan, borogipsdan tarkib 
topgan kimyo sanoatning turli xil chiqindilari xom ashyo bo‘lib xizmat qiladi. 
Ikki molekula suvli gips engil mineral hisoblanadi. Uning Moos shkalasi bo‘yicha 
qattiqligi 2 ga teng, zichligi 2,2-2,4/sm
3
, angidridniki esa 2,9 - 3,1 g/sm
3
ga teng. Toza ikki 
molekula suvli gipsning tarkibi 32,56% CaO dan 46,51% SO
3
, 20,93% H
2
O dan iborat. Angidrit 
odatda gipsli tosh qazilmalarida qo‘riqlovchi qavat sifatida uchraydi. Kimyoviy toza angidritning 
tarkibi 41,19% CaO - 45,81% SiO
3
dan iborat. 
Er osti suvlari ta’sirida angidrit asta-sekin suvsizlanadi va ikki molekula suvli gipsga 
aylanadi. Fosfogips - fosfat kislota ishlab chiqarish sanoatining chiqindisi hisoblanadi. 
Fosfogipsning tarkibi asosan ikki molekula suvli gipsdan iborat. Ikki molekula gips CaSO
4
∙2H
2
O 
ni yarim molekula suvli CaSO
4
∙0,5H
2
O yoki suvsiz angidrit CaSO
4 
gacha suvsizlashtirish gipsli 
bog‘lovchi moddalar ishlab chiqarishning asosini tashkil etadi. Yarim molekula suvli gipsning 
nazariy tarkibi 38,63% CaO, 55,18% SO
3
va 6,21% H
2
O iborat ikki molekula suvli gipsning 
suvsizlanishi darajasi harorat va qizdirish muddati, xamda bug‘ bosimiga bog‘liq.