A. X. Mirzəcanzadə, M.Ə.İskəndərov, M.Ə. Abdullayev, R. Q. Ağayev, S. M.Əliyev, Ə. C.Əmirov, Ə. F. Qasımov

§ 4. FONTAN QUYUSUNUN AVADANLIĞI 

 

Fontan quyusunun avadanlığı quyuya  endi-

rilən boru kəmərindən, kəmər başlığından və fontan 

armaturundan ibarətdir. Bununla yanaşı quyudibi və 

quyuağzı  ştuserlər və nəhayət, atqı xəttində fontan 

trapı da qurulur. 

 

Fontan armaturu 

 

Fontan vuracağı gözlənilən quyuya fontan boruları endirilir. Bu 

boruları  quyuağzında bir şeydən asmaq və quyunun məhsulunu onun 

içərisindən bayıra yönəltmək, bunun üçün isə fontan boruları ilə istismar 

kəməri arasındakı fəzanı kipləşdirmək lazım gəlir. 

Fontanın optimal rejimdə vurması, lay enerjisindən istifadəni tənzim 

etmək üçün quyu ağzında hər hansı bir vasitə ilə əks təzyiq yaratmaq lazım 

gəlir. Deməli, fontan quyusunun ağzındakı avadanlıq atqı xəttində istənilən 

əks təzyiqi  yaratmağa, o cümlədən quyunu  bağlamağa imkan verməlidir. 

Bundan başqa quyuağzı avadanlığı boru arxasındakı, atqı xəttindəki 

təzyiqləri ölçməyə, həmçinin lazım gələrsə, quyuya qaz və ya maye vurmağa 

imkan verməlidir. 

Fontan armaturu adlandırılan quyuağzı avadanlıq bütün bu deyilənləri 

həyata keçirməyə, habelə fontan quyusunun işinə hər cür nəzarət yetirməyə 

imkan verir. 

Qaz

P

q.a.

119-cu şəkil. 

Başmağı qıflı 

fontan 

qaldırıcısı 

275

 

 

Fontan armaturunu seçərkən əsas etibarilə aşağıdakılar nəzərdə 

tutulur: 

1) qazın, yaxud qazlı mayenin armaturda gözlənilən təzyiqi; 

2)

  qumun miqdarı və onun armaturdakı sürəti; 

3)

  fontanın xüsusiyyəti. 

Avadanlıq  başlıca  olaraq qazın  və  qazlı neftin gözlənilən  təzyiqinə 

əsasən seçilir. Atqı xəttindəki təzyiq dib təzyiqindən - qazlı maye sütununun 

təzyiqi ilə sürtünməyə  sərf olunan təzyiq  düşküsünün  cəmi  qədər az olur; 

quyu  bağlı olanda atqı  xəttində  təzyiq  sürtünməyə  sərf olunan təzyiq itkisi 

qədər  artır.  Əgər  quyu, məsələn, yatağın qaz papağı  hissəsinə  düşmüşsə, 

onda quyunu bağlayan zaman atqı  xəttində  təzyiq  təqribən quyudibi 

təzyiqinə  yaxın olur. Ümumiyyətlə  quyudibinə neft sərbəst qazla birlikdə 

daxil olursa, fontan armaturuna təsir edən təzyiq təqribən quyudibi təzyiqinə 

bərabər götürülür. 

Bütün bunlara görədir ki, ilk gözlənilən lay təzyiqini təxmini olaraq 





=



10

                                          (VIII.34) 

düsturu ilə hesablayırlar; 

burada H—quyunun metrlərlə dərinliyidir. 

Neft yataqları müxtəlif dərinlikdə yerləşdiyindən, lay təzyiqi, 

həmçinin fontan armaturuna təsir edəcək təzyiq də müxtəlif olur. Buna görə 

fontan armaturları müxtəlif  təzyiqlər üçün bir neçə tip hazırlanır. 

Hazırda fontan armaturları aşağıdakı təzyiqlərə müvafiq olaraq 

hazırlanır: 

1)  sınaq təzyiqi-75 atm, işlək təzyiq-40 atm (AF-75); 

2)

  sınaq təzyiqi-150 atm, işlək təzyiq-75 atm (AF-150);     . 

3)

  sınaq təzyiqi-250 atm, işlək təzyiq-125 atm (AF-250). 

Bundan başqa 400 atm sınaq təzyiqinə, 200 atm işlək təzyiqə və 600 

atm sınaq təzyiqinə, 300 atm işlək təzyiqə hesablanmış fontan armaturları da 

hazırlanır.  İşlək təzyiq  dedikdə, fontan quyusunun  ağzında gözlənilən ən 

böyük  təzyiq nəzərdə tutulur. Zavodda quraşdırılmış armatur su ilə 

preslənərək, işlək təzyiqdən 1,5—2  dəfə artıq təzyiq altında sınanılır. Bu 

təzyiqə sınaq təzyiqi deyilir. 

Fontan armaturları bir-birindən aşağıdakı səbəblərə görə fərqlənir: 

1)

  birləşmənin tipinə görə—flans və yivli birləşməli armatur. Yivli 

birləşməli fontan armaturunun ayrı-ayrı hissələrini  dəyişdirmək mədən 

şəraitində xeyli çətin olduğundan hazırda onlar az tətbiq edilir; 

2)

  fontan borularının cərgələrinin sayına görə bircərgəli və ikicərgəli 

armatur; 

3)

  atqı xətlərinin quruluşuna görə  - üçboğaz və dördboğaz (xaçvarı) 

tipli fontan armaturları; 

4)

  içərisində maye  keçən hissənin diametrinə görə 4″  və  2½″ 

armaturlar. 

276

 

 

Yuxarıda dediyimiz fərqlənmələrə görə fontan armaturları, məsələn, 

belə işarələnir: 1 AFK2

1

/

2

″-40, yaxud 2AFT-4″-75. Burada birinci rəqəm 

fontan borusunun neçə cərgəli 

olduğunu bildirir (1, yaxud 2 cərgəli); 

AF  işarəsi fontan armaturu sözünü 

bildirir; atqısı üçboğaz olan armaturu T 

hərfi (rus dilindəki troynik  sözünün 

birinci hərfidir), dördboğaz, yaxud 

xaçvarı atqılı fontan armaturunu K 

hərfi (bu rus dilindəki krestovıy 

sözünün ilk hərfidir);  bunun ardınca 

gələn rəqəm isə mayeyə keçən hissənin 

diametrini (2½, yaxud 4″) bildirir; 

nəhayət sonuncu rəqəm işlək təzyiqi 

bildirir. 

Fontan armaturu üç əsas 

hissədən ibarətdir: 1) kəmər başlığı; 2) 

boru başlığı və 3) fontan yolkası. 

Kəmər başlığı armaturun aşağı 

hissəsinə deyilir. Bu başlıq qoruyucu 

və istismar kəmərlərini bir-birinə 

birləşdirir, bağlayır və bütün boruarxası 

boşluqları kip örtmək üçündür. 

Kəmərlər bir-birinə pyedestal və ya 

sarğac vasitəsilə birləşdirilir.

 

 

İki kəməri bir-birinə kip 

bağlamaq üçün işlədilən kəmər başlığı 

120-ci şəkildə göstərilmişdir. Şəkildən 

göründüyü kimi qoruyucu kəmərə (1), 

flans (2), o biri kəmərə (3)  isə 

pyedestal (4) 

vintlənib bağlanır. 

Pyedestal iki flansı olan qalın divarlı 

polad boru parçasıdır. Bu başlıqda 

tullanışa qarşı avadanlıq qurulması 

nəzərdə tutulmayıbdır. Bu məsələ 121-

ci şəkildəki kəmər başlığında nəzərə 

alınmışdır. 

Sınaq təzyiqi 600 atm olan 

kəmər başlığı yüksək təzyiqi və böyük 

qazlılığı ilə fərqlənən ən dərin (5000 

m-ədək) quyular üçün hazırlanır (100-cü şəkil). 

 

120-ci şəkil. İki kəməri bağlamaq 

üçün işlədilən kəmər başlığı 

 

121-ci şəkil. Yandan çıxıntıya 

imkan verən kəmər başlığı: 

1-konduktorun flansı;2-yandan 

 çıxıntıyaimkan verən borucuq; 

3-borucuğun flansı; 4-pyedestal 

200

370

D 6" -7"

D 14"-16"

4

1

2

3

350

1"

4

370

d=6"

360

3

2

d=14və16"

D=630 və 580

H-yerə

görə

seçilir

D=630və 580

d=14 və 16"

1

d=6"-7

300

277

 

 

Pazvarı asmalar konduktora lafetlə bağlanmış halqadan (1) və altı 

pazdan (2) ibarətdir. Pazlar texniki kəmərin diametrinə (10¾″, ya 11¾″) 

müvafiq götürülür. Kəmər başlığı özü texniki kəmərin ən yuxarıdakı 

borusuna bağlanmış kəmər flansından (3),  bu flansın üstünə qoyulan və 

istismar kəmərini asmaq üçün işlədilən pazlardan (4),  texniki və istismar 

kəmərləri arasındakı fəzanı kipləşdirmək üçün pakerdən (5) və üzərinə 

fontan armaturu qoyulacaq sarğacdan (6)  ibarətdir. Konduktorla texniki 

kəmər arasındakı fəza sement məhlulu ilə doldurulur; sement məhlulu həmin 

fəzaya lafetin pazları arasında qoyulmuş birdüymə boru ilə axıdılar.

 

 

İstismar kəmərinin ucu sarğac 

flansının üstü ilə bərabər yerdən 

kəsilir və sarğaca sıx qayaqlanır. 

Texniki və istismar kəmərləri arasın-

dakı fəza da sementlə doldurulur. 

Kəmər başlığı elə quraşdırılır 

ki, sarğacın üst səthi buruğun 

döşəməsindən 150 mm  aşağıda 

olsun; texniki kəmərin ucunda isə 

yiv olmalıdır. Konduktorda yiv 

olmadıqda və texniki kəmərdə flans 

olarsa,  lafet halqası qurulmur və 

pazlardan yalnız istismar kəmərini 

asırlar. 

Kəmər başlığı quraşdırılıb 

qurtarandan sonra şaxtanı, ta kəmər 

flansının dayaq səthinədək sement 

məhlulu ilə doldururlar (122-ci şəklə 

bax). 

Boru başlığı.  Kəmər başlığı 

ilə fontan yolkasının birinci 

siyirtməsi arasında armaturun orta 

hissəsi fontan borularını asmaq, bu 

borularla istismar kəməri arasında 

qalan boşluğu kip bağlamaq və 

quyunu işə salmaq üçün ona sıxılmış 

hava və ya quyu yuyulan zaman 

maye vurmaq üçün lazımdır. 

Birkəmərli quyularda orta təzyiqlər üçün işlədilən boru başlığının ən 

sadə növü 123-cü şəkildə göstərilmişdir. Belə quyularda kəmər başlığı 

olmur, konduktorla kəmər arasındakı boşluq isə sementlənib kipləşdirilir 

(buna sement kipgəci deyirlər). 

 

122-ci şəkil. Pazvarı asması 

olan KQ600-10¾ 

×

× 6⅝″  

kəmər başlığı 

410

278

 

 

Fontan yolkası armaturun yuxarı hissəsinə deyilir, o, boru başlığının 

üstündə qurulur. Yolka, fontan vuran qazlı maye axınının sürətini yoxlamaq, 

nəzarət etmək və nizama salmaq, axını atqı xəttindəki bu və ya başqa boruya 

yönəltmək lazım gəldikdə isə  fontanı bağlamaq üçün tətbiq edilir. Atqı 

xəttinin sayından asılı olaraq, 

yolka iki və ya üç atqılı (iki və ya 

üç simli) olur. Neft həmişə üst 

borudan çıxır, aşağıdakı borular 

isə ehtiyyat üçün bağlı saxlanılır 

və yalnız ştuserlər, yaxud 

yolkanın yeyilib xarab olan yuxarı 

hissələri dəyşdirilən zaman açılır. 

Yolka siyirtmə və üçboğaz (yaxud 

dördboğaz) borulardan ibarətdir. 

Yolkanın hissələri bir-birinə 

flanslarla və ya yiv ilə birləş-

dirilir.

 

 

124-cü şəkildə ikicərgəli 

qaldırıcı üçün sınaq təzyiqi 250 

atm  olan flanslı üçboğaz fontan 

armaturu göstərilmişdir. Şəkildən 

göründüyü kimi fontan yolkasının 

hissələrinin keçid yolu 2½″-dir. 

Boru başlığı 4 və 2½″  boruları 

asmağa imkan verir. 

Fontan armaturu istismar 

kəməri flansının (1) üstünə 

qoyulur. Armaturun boru başlığı 

dördboğazdan (2), üçboqazdan (3) 

və sarğacdan (4) 

ibarətdir. 

Armaturun yuxarı hissəsi fontan 

yolkasından ibarətdir. 

Dördboğazın üstündə iki çıxış 

xətti vardır, bunlara 2½″ 

siyirtmələr bağlanır. Çıxış xət-

lərinin birində siyirtmədən sonra 

boruarxası fəzada, yəni istismar  kəməri ilə birinci cərgə qaldırıcı borular 

arasındakı halqavarı fəzada təzyiqi ölçmək üçün manometr (6) qoyulur. 

Quyunu işə salan və mənimsəyən zaman lazım gələndə o biri yan çıxış 

xəttindən boruarxası fəzaya maye  vurmaq olur. Birinci cərgə boruları yivli 

oymaq (5) vasitəsilə boru başlığındakı üçboğazdan (3)  asılır. Həmin 

üçboğazın yan çıxış xətti vardır ki, buradan quyu işə salınan zaman lazım 

 

123-cü şəkil. Üç kəməri bağlamaq 

üçün işlədilən kəmər başlığı: 

1-tökmə kipgəc;2-konduktor;3-yönəldici  

flans-şayba;4-texniki kəmər;5-kəmərin  

flansı;6-boruculuqlu flans;7-qısaboru; 

8-pyedestal;9-nəzarət üçün atqı xətti; 

10-birdüymə ventil 

370

200

6"

8

10

430

10

9

6

1"

7

6

5

4

3

2

1

d=14"-16"

2

d-10"

1

d-6"

279

 

 

gələndə sıxılmış qaz, yaxud hava vurmaq olar. İkinci cərgə boruları sarğacın 

(4) aşağı hissəsində bağlanmış yivli oymaq vasitəsilə asılır. 

 

124-cü şəkil. Flanslı üçboğaz fontan armaturu 

  

Fontan yolkasının iki atqı xətti vardır: yuxarıda işlək xətt, aşağıda isə 

ehtiyat xətti. Yuxarı xətdə ştuseri dəyişəndə, yaxud həmin xətdəki hər hansı 

bir hissəni təmir edəndə aşağıdakı xətdən istifadə edirlər; quyu adi qaydada 

işlədiyi zaman aşağı xətt bağlı olur və quyu yuxarıdakından fontan vurur. 

Aşağı atqı xəttində iki siyirtmə qoyulmuşdur, bunlardan biri quyunun 

gövdəsinə yaxın olan ehtiyat, ikincisi isə işlək siyirtmə adlanır. 

2 / "

2

1

6"

4"

1

2

5

6

3

4

7

8

fontan

yolkası

Boru

başlığı

2 / " yaxud 4"

2

1

2 / " yaxut 4"

2

1

2 / "

2

1

2 / "

2

1

280

 

 

Quyunun gövdəsindəki aşağı siyirtmə boru başlığı makarasının 

üstündə qurulur və mərkəzi siyirtmə adlanır. Mərkəzi siyirtmə-fontan 

yolkasının ən mühüm hissəsidir, o, həmişə açıq olur və xüsusi hallarda 

fontanı dayandırmaq istədikdə bağlanır. Quyunun gövdəsində üçboğazlar 

arasındakı siyirtmə (bu siyirtməyə atqı xətləri birləşdirilir) ondan yuxarıdakı 

hissələri dəyişdirmək və ya təmir etmək məqsədi ilə quyunun məhsulunu 

aşağı atqı xəttinə yönəltmək lazım gələndə bağlanılır. İşlək atqı xəttində də 

siyirtmə qoyulur; bu həmin xətdə ştuseri dəyişəndə axının yolunu kəsmək 

üçündür. Əgər işlək atqı xəttində siyirtmə saz deyilsə, quyunun gövdəsindəki 

aşağıdan ikinci siyirtmədən istifadə etmək olar.

125-ci şəkil. Yivli üçboğaz fontan armaturu:

1-alt flans;2-dördboğaz;3-bufer;4-manometr;5-hava üçboğazı;6-xüsusi 

flans;7-üçboğaz;8-ştuser borucuğu;9 və10-siyirtmələr

Quyunun gövdəsində, buferin (7) altında üçüncü siyirtmə qoyulur, o, 

buferdə iş görəndə, məsələn, manometri dəyişdirəndə axının yolunu kəsmək 

üçündür. Bufer özü isə fontan axınının zərbələrini qəbul edib, onu zəiflətmək 

1

2

4

12

5

9

6

10

7

10

10

8

10

7

3

281

 

 

üçündür; buferdə təzyiqi (buna bufer təzyiqi, yaxud quyuağzı təzyiq deyilir) 

ölçmək üçün manometr (8) qoyulur. Quyu adi halda işlədiyi zaman 

gövdədəki siyirtmələrin hamısı açıq olmalı və quyu üstdəki atqı xəttindən 

fontan vurmalıdır. 

Haqqında danışdığımız fontan yolkasının hissələri bir-birinə flansla 

birləşdirilir. Armaturun keçidi 2

1

/

2

″ olduğundan nisbətən yüngüldür. 

Həmin fontan armaturunun hissələri (gövdəsi, siyirtmələr, üçboğazlar 

və s.) başlıca olaraq, xrom-molibdenli xüsusi poladdan hazırlanır. 

125-ci şəkildə həm gövdəsində, həm də atqı xətlərində keçidi 4″ olan 

yivli üçboğazlı fontan armaturu göstərilmişdir. Həmin armaturun boru 

başlığındakı birləşmədən başqa yerdə qalan hissələri yivlə bağlanmışdır. 

İstismar nöqteyi-nəzərindən çox da rahat olmadığına görə yivli fontan 

armaturları az tətbiq olunur.

  

 

126-cı şəkil. İkicərgəli qaldırıcı üçün flanslı  

dördboğazlı fontan armaturu: 

1-manometr;2-üçyollu kran;3-bufer;4-siyirtmələr;5-dördboğaz; 

6-keçirici makara;7-boru başlığında dördboğaz;8-ştuser 

 

126-cı şəkildə 2AFK 2

1

/

2

″—250 flanslı dördboğazlı fontan armaturu 

göstərilmişdir. Bu cür armatur adətən axınında qumu az olan fontan 

quyularında işlədilir. 

1

2

3

4

4

4

5

8

8

6

4"

7

1

2 /

2"

1

2 /

2"

1

6" yaxud 8"

282

 

 

Quyunun ağzına fontan armaturu qoyulan zaman ayrı-ayrı hissələrin 

bir-birinə möhkəm bağlanmasına xüsusi diqqət yetirilir. Mühüm quyularda 

armatur yerinə qoyulduqdan sonra onu hidravlik sınaqdan keçirirlər. 

Armatur sınaq edilərkən quyuda 

gözlənilən maksimal təzyiqdən 

1,5—2 dəfə artıq təzyiqə tab 

gətirməlidir.

 

 

Fontan yolkasının əsas hissəsi 

siyirtmələrdir. Fontan quyularının 

ağzındakı bütün avadanlığın yaxşı 

işləməsi siyirtmələrin fasiləsiz işlə-

məsindən asılıdır. Fontan yolkası 

siyirtməsi aşağıdakı hissələrdən 

ibarətdir (127-ci şəkil): gövdə (1), 

qapaq (2), kipgəc gövdəsi (3), 

kipgəc  (4),  çubuq  (5),  çarx  (6), 

pazvarı bağlayıcılar (7). 

Fontan armaturunun atqı xət-

tindən çıxan maye axını trapa boru 

kəməri ilə göndərilir. Atqı xəttini 

elə əlaqələndirmək lazımdır ki, 

həmin kəmər həm yuxarı işlək atqı 

xəttindən, həm də ehtiyat atqı 

xətdindən qəbul edib trapa yönəldə 

bilsin. 

128-ci şəkildə üçbo-

ğazlı fontan armaturunun iki 

atqı xəttinin necə əlaqə-

ləndirildiyi sxematik olaraq 

göstərilmişdir. Belə əlaqə-

ləndirmə atqı xəttində istə-

nilən işləri görməyə imkan 

verir. Adi iş zamanı maye 

və qaz yuxarı atqı xətti ilə 

axır:  B  siyirtməsi bağlı, A 

siyirtməsi isə açıqdır. Maye 

və qaz axınını aşağı ehtiyat 

atqı xəttinə keçirmək istə-

dikdə  B  siyirtməsi açılır, A  

siyirtməsi isə bağlanır.

 

 

127-ci şəkil. Fontan siyirtməsi 

Quyu

Yuxarı (işlək) xətt

Aşağı (ehtiyat) xətt

B

A

Trapa

 

 

128-ci şəkil. Fontan quyularında atqı 

xətlərinin bağlanması sxemi 

435

2

2

0

8

1

0

6

5

4

3

2

36

22

7

1

4

"

420

283

 

 

129-cu şəkildə  dördboğazlı fontan armaturunun atqı xəttinin 

əlaqələndirilməsi sxemi göstərilmişdir. Əgər I - işlək atqı xətti və II - ehtiyat 

atqı xəttidirsə, onda adi iş zamanı II  atqı xəttindəki və  B siyirtmələri bağlı 

olur. İşlək atqı xəttində ştuseri dəyişdirəndə II atqı xəttindəki siyirtməni və B 

siyirtməsini açır, eyni zamanda I 

atqı xəttindəki siyirtməni və  A 

siyirtməsini  bağlayırlar. Ştuseri 

dəyişəndən sonra müvafiq siyirt-

mələri açmaqla axını yenə də I atqı 

xəttinə yönəldirlər.

  

 

Ştuserlər 

 

Müvafiq fontan borularını 

seçəndən sonra fontan quyusunun 

işini ya quyu üstündə əks təzyiq 

yaratmaqla, ya da boruların 

başmağında yerli  müqavimətlə 

 

 

tənzim   edirlər. Yer üstündəki təzyiq ya ştuser vasitəsilə yerli müqavimət 

yaratmaqla, ya da axını trapa yönəltməklə yaradılır. Əksər hallarda hər ikisi - 

həm trap, həm də ştuser birlikdə tətbiq olunur. 

Qaldırıcı boruların başmağında yerli müqavimət də ştuser vasitəsilə 

yaradılır. Harada qurulmasından asılı olaraq ştuserlər quyuağzı, yaxud 

yerüstü və quyudibi, yaxud dərinlik ştuserlərinə bölünür. 

Yerüstü ştuserlər 

fontan armaturunun atqı xəttində yan 

siyirtmələrdən  sonra qoyulur. 130-cu şəkildə sadə quruluşlu Suraxanı tipli 

ŞS1-250 ştuseri göstərilmişdir (bu, 250 atm sınaq təzyiqinə hesablanmışdır). 

Əslində ştuser bir tərəfində flansı olan və ortasında əvvəldən axıradək dəlik 

açılmış ştuser oymağı adlandırılan polad parçasından ibarətdir. Ştuser 

oymağının flansı (1) iki flans (2 və 3) arasında qoyulub çubuqlarla (4) sıxılır. 

Quruluşunun sadə olmasına baxmayaraq, bu ştuserin ən böyük nöqsanı maye 

keçən dəlik yeyiləndən sonra bütün ştuser oymağının tamamilə atılmasıdır, 

Həm də oymağın dəyişdirilməsinə xeyli vaxt gedir. Bu ştuserin son 

quruluşunda onun gövdəsinə termiki işlənmiş konusvarı oymaq qoyulur; 

dəyişdirmək lazım gələndə təkcə bu oymağı atırlar, ştuserin gövdəsi isə 

yerində qalır. 

Ştuserin dayanıqlığını artırmaq üçün maye axan hissədə pobedit 

xəlitəsindən hazırlanmış lüləcik, xüsusi rezin, saxsı borucuq və s. işlədirlər. 

Ştuserin yeyilməyə qarşı dayanıqlığını başqa bir yolla, maye axınının 

sürətini azaltmaq yolu ilə də artırmaq mümkündür; bunun üçün bir deyil, 

ardıcıl olaraq bir neçə ştuser götürülür. Bir neçə ştuserdəki təzyiq 

düşkülərinin cəmi bir ştuserinki qədər olur. Beləliklə, çox pilləli ştuser alınır 

(131-ci şəklə bax). 

I

II

A

B

 

129-cu şəkil. Dördboğaz fontan 

armaturu atqı xəttini 

əlaqələndirilməsi sxemi 

284

 

 

Neftlə birlikdə qum gəlməyəndə ştuserdə qalın polad oymaq  əvəzinə 

ortasında xırda dəliyi olan adi halqa da qoymaq olar. Bəzən bir deyil, bir 

neçə dəliyi olan ştuserlər də işlədilir.

130-cu şəkil. ŞS1-250 Suraxanı ştuseri

Yuxarıda haqqında danışdığımız ştuserlərin çatışmayan cəhəti onların 

dəliyi yeyiləndə axıntının o biri atqı xəttinə keçirilməsidir ki, bu zaman 

quyunun  adi qaydada iş rejimi 

müəyyən qədər pozulmuş olur. 

Bu nöqsanı aradan qaldırmaq 

üçün keçidi tənzim olunan ştu-

serlər düzəldilmişdir. Quyu 

ağzındakı əks təzyiqi ştuser 

vasitəsilə dəyişmək

lazım 

gələndə,

bu yeni ştuserlərdə 

maye axınını bir atqı xəttindən o

birinə keçirmək lazım gəlmir. 

132-ci şəkildə tənzim olunan 

ştuserin quruluşu göstərilmişdir. 

Burada dəstəyi fırladaraq iynənin 

yerini 

dəyişdirməklə, keçidi 

artırıb azaltmaq və bununla da 

əks təzyiqi dəyişmək olur. Başqa 

ştuserlərə nəzərən xeyli üstün-

lüklərinə baxmayaraq bunların ən 

böyük nöqsanı axının 90° dönməsi ilə əlaqədar olaraq qumlu quyularda tez 

işdən çıxmasıdır. Buna görə belə ştuserləri yalnız hasilatında qumu olmayan 

fontan quyularında tətbiq etmək məsləhət görülür.

  

131-ci şəkil. Çoxpilləli ştuser

İynə ilə tənzim olunan ŞR1-150 ştuseri:

1 - gövdə; 2 - ştuser oymağı; 3 - iynə; 4 - pistonqolu; 

5 - qapaq (pistonqolu gipkəci). 

1200

1600

2

4

1

3

1200

P

1

P

2

P

3

P

4

132-ci sÿkil.

1

4

5

2

285

 

 

 

Yeraltı ştuser  ortasında  dəliyi, bayır tərəfdən çıxıntısı olan polad 

parçasından ibarətdir (133-cü şəkil). Ştuserin çıxıntısı qaldırıcı kəmərin aşağı 

hissəsindəki iki boru arasında muftalar vasitəsilə sıxılır. Göründüyü kimi 

ştuseri dəyişdirmək üçün bütün kəməri yuxarıya, yer üstünə qaldırmaq 

lazımdır, fontan vuran zaman boruları qaldırmaq isə mürəkkəb və çox vaxt 

tələb edən işdir. 

Yuxarıda dediyimiz kimi quyudibi ştuseri ilə 

quyunun işini tənzim etmirlər, o, döyüntünü bir qədər 

zəiflətmək məqsədi ilə bütün fontanvurma müddətində 

başmaqda saxlanılır. 

Qaz amili böyük olanda, ştuserin diametrini 

təqribən aşağıdakı düsturla tapmaq olar: 

N

ş

= 0,27GV



q

q



ş

                                 (VIII.35) 

burada Q

q

—qazın gündəlik hasilatı, m

3

/gün ilə, 

           

ψ

 — qaz amilindən asılı olan əmsal, 

ψ 

=1,0—1,1 

götürülür;  

  

q

 — qazın xüsusi çəkisi, kQ/m

3

 ilə;  

  p

şt 

— ştuserdən qabaqkı təzyiq, atm ilə;  

  d

şt 

— ştuserin diametri, mm ilə.  

Yerüstü ştuserin diametri mədən şəraitində təcrübə 

ilə tapılır. 

Quyudan çıxan 

qazlı neft qarışığı fontan 

armaturundan və atqı xəttindən keçərək trapa axıdılır. 

 

Trap 

 

Trap maye ilə qazı bir-birindən ayıran rezervuardır. Trapın diametri 

atqı borusunun diametrindən bir neçə dəfə böyük olduğu üçün oraya daxil 

olan qazlı maye qarışığının sürətini azaldır, maye  ağır olduğu üçün aşağı 

enir, qaz isə yuxarıya qalxır və beləliklə bir-birindən ayrılır. Qaz, təzyiq 

tənzimləyicisindən qaz kəmərinə, neft isə xüsusi klapan və ya  ştuserdən 

ölçücü-çökdürücü qaba, ya  da nisbətən alçaq təzyiqli trapa göndərilir və 

alçaq təzyiqli trap qazın yenidən ayrılması davam edir. 

Fontan armaturunun buferindəki təzyiqdən asılı olaraq müxtəlif 

təzyiqli trap işlədilir. Traplar aşağıdakı təzyiqlər üçün hazırlanır. Alçaq 

təzyiqli 0,7-dən 6 atm-dək, orta təzyiqli 6-dan 16 atm-dək və yüksək təzyiqli 

16-dan 60 atm-dək. Bundan başqa 0,2-dən 0,7 atm-dək təzyiqə hesablanmış 

vakuum trap da işlədilir. 

Trap elə qurulmalıdır ki, qazı neftdən tamam ayıra bilsin və qaz 

xəttinə nefti, neft xəttinə isə qazı buraxmasın. Bunun üçün trapın ölçüsü, 

 

133-cü şəkil. 

Quyudibi ştu- 

seri 

286

 

 

başqa sözlə, orada qaz və neftin sürəti elə olmalıdır ki, nə qaz özü ilə nefti, 

nə də neft qaz qabarcıqlarını apara bilsin. Bundan başqa qazın neftdən yaxşı 

ayrılması üçün trapın içərisində müxtəlif vasitələr qurulur. Neft trapdan 

xüsusi üzgəc vasitəsilə buraxılır. Bunun nəticəsində trapa gələn hasilatın 

miqdarından asılı olmayaraq onun içərisində maye həmişə müəyyən 

səviyyədə olur. 

Şübhəsiz trapda ayrılan qazın miqdarı trapdakı təzyiqdən asılıdır; 

təzyiq az olduqca daha çox qaz ayrılar. Trapdakı təzyiq, ondan sonra qazın 

harada işlədiləcəyindən də asılıdır; yüksək təzyiqli qaz kəmər vasitəsilə uzaq 

yerə göndərilə bilər, həmçinin ondan sıxılmış qazdan başqa (kompressor) 

quyularda maye çıxarmaq üçün işlək qaz kimi də istifadə etmək olar.

Trapda qazın bir 

hissəsi ayrılmayıb neftdə 

həll olmuş halda qalır və 

yalnız nisbətən alçaq 

təzyiqdə ayrıla bilər; belə 

halda qazı daha yaxşı 

ayırmaq üçün çoxpilləli 

separasiya tətbiq olunur, 

yəni qaz əvvəlcə yüksək 

təzyiq altında (yüksək

təzyiqli trapda) ayrılır, 

sonra bu trapdan çıxan neft 

orta və alçaq təzyiqli trapa 

göndərilir.

Fontan trapı bir və 

bəzən bir neçə quyunun 

birlikdə hasilatını ayırır.

134-cü şəkildə mə-

dənlərdə geniş yayılmış 

traplardan alçaq təzyiqli 

TQ-1400-6 trapın sxemi 

göstərilmişdir. Quyunun 

məhsulu trapın gövdəsinə 

yanakı birləşdirilmiş 4″

boru ilə (4) daxil olur. 

Axını yönəltmək üçün 

novabənzər hissə (5) vardır. Qum, gövdəni yeməsin deyə divara xüsusi 

qumdöyən  (6) qaynaqlanmışdır. Trapda qazı lazımi istiqamətdə hərəkət 

etdirmək üçün yönəldicilər (1 və  2) qurulur; qaz onların yanından qaz 

borusuna (3) keçir. Bu boruya yandan (8) qoruyucu klapan (7) bağlanmışdır. 

Trapı təmizləyə bilmək üçün giriş (10) vardır, digər atqı xətti isə (15)

134-cü şəkil. Alçaq təzyiqli trap:

1,2-yönəldicilər;3-qaz borusu;4-quyu məhsulunun

daxil olduğu yer;5-nov;6-qumdöyən;7-qoruyucu

klapan;8-çıxış borusu;9-səviyyəni tənzim edən

üzgəc;10-giriş;11-təzyiqin tənzimləyicisi;

12-klapan; 13-neft üçün çıxış xətti;14-qızdırıcı 

boru; 15-siyirtməli çıxış borusu;16-metal altlıq  

1280

16

15

Qaz

13

neft

870

1460

14

880

880

12

10

8

9

Mayenin şərt

səviyyəsi

7

4

1400

4480

3

5

6

2

1

287

 

 

trapdakı qumu və lehməni yuyub təmizləmək üçündur. Trapın gövdəsi metal 

altlıq (16)  üzərində qurulur. 

Trap belə işləyir. Qazlı maye qarışığı quyudan boru (4) vasitəsilə trapa 

daxil olub, novdan (5)  keçir; mərkəzdənqaçma qüvvəsi təsiri altında neft 

trapın divarları ilə axır və öz ağırlığı ilə aşağı süzülüb atqı xəttinə (13) keçir, 

qaz isə trapın mərkəzi hissəsi ilə yuxarı qalxır və yönəldicilərin   (1və  2) 

yanından keçərək qaz borusuna daxil olur. 

Trapın neft xəttində (13)  səviyyəni tənzim edən klapan qurulur; bu 

klapan səviyyəni tənzim edən üzgəc vasitəsilə idarə olunur. Üzgəc trapda 

mayeni avtomatik surətdə həmişə eyni səviyyədə saxlayır ki,   bu   da    qazın 

neft xəttinə və neftin qaz xəttinə keçməsinin qarşısını almış olur. 

Gövdənin aşağasında, lazım gələndə, mayeni qızdırmaq üçün boru 

(14) quraşdırılmışdır. 

Neftölçən şüşədən istifadə edərək quyunun gündəlik hasilatını bilmək 

olar. Trapın diametri 1,4 m, hündürlüyü 4,5 m-dir. Trap 6 atm  təzyiqə 

hesablanmışdır. 

Trap səviyyəni və təzyiqi tənzim edən avtomatik cihazlarla avtomatik 

olaraq işləyir.