A. X. Mirzəcanzadə, M.Ə.İskəndərov, M.Ə. Abdullayev, R. Q. Ağayev, S. M.Əliyev, Ə. C.Əmirov, Ə. F. Qasımov
§ 2. FONTAN QUYUSU QALDIRICISININ SEÇİLMƏSİ
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 25-ci cədvəl
- 113 cü şəkil. Qaldırıcının diametrini təyin etmək üçün nomoqram
- § 3. FONTAN QUYUSU İŞ REJİMİNİN TƏYİNİ VƏ TƏNZİMİ
- 114-cü şəkil. Lay ilə fontan qaldırıcısı işinin əlaqəsi. 269
- 116-cı şəkil.
- 117-ci şəkil. Quyudibinə sərbəst qaz gələn zaman fontan quyusunun işlənməsi sxemi 118-ci şəkil. Dib təzyiği
|
§ 2. FONTAN QUYUSU QALDIRICISININ SEÇİLMƏSİ
Laydan quyudibinə axan mayenin enerjisi (W q ) mayeni yer üstünə qaldırmaq üçün lazım olan enerjidən (W laz
) artıq olarsa, quyu fontan vuracaqdır. Zaman keçdikcə quyudibinə axan mayenin enerjisi azalır, yəni W q və W laz enerjiləri arasındakı fərq azalır. Nəhayət, fərq olmadıqda laydan gələn mayenin enerjisi mayenin ya1nız yer üstünə (quyunun ağzına) qaldırmağa kifayət edir və beləliklə fontan kəsilir. Bundan sonra mayeni qaldırmaq üçün lay enerjisi çatışmır və bu enerjini süni üsullarla artırmaq, məsələn, istismarın mexaniki üsullarına keçmək lazım gəlir. Haqqında danışdığımız enerjilərin bərabərliyi fontan vurmanın axırı hesab olunur. Mayenin yer üzünə lay enerjisi hesabına qaldırıldığı fontan istismarı üsulu iqtisadi cəhətdən ən sərfəlidir, elə buna görə də fontanvurma dövrünü mümkün qədər uzatmaq lazımdır. Bütün layda, eləcə də müəyyən bir quyuda istismar rejimi qərarlaşmışsa, laydan gələn enerjinin (W q ) zamandan asılı olaraq dəyişməsi təbii şəraitdən asılı olacaqdır. Mayeni quyu ağzına qaldırmaq üçün lazım olan enerji (W laz ) seçilmiş qaldırıcının ölçülərindən asılıdır və deməli, biz W laz -ın dəyişməsinə təsir göstərə bilərik. Fontanvurma üçün münasib şərait yaratmaq və fontan dövrünü uzatmaq üçün elə qaldırıcı seçmək lazımdır ki, həmin şəraitdə layihədə nəzərdə tutulan qədər mayeni buraxmaqla bərabər W laz ən az qiymətə malik olsun. Deməli, quyunun fontan üsulu ilə istismarında qaldırıcı aşağıdakı tələbləri ödəməlidir: a) fontanvurma müddətində layihədə nəzərdə tutulan optimal hasilatı almağa imkan verməli; b) fontanvurma müddətini mümkün qədər uzatmağa imkan verməli. Uzun müddət fontan vurmağa imkan vermək, şübhəsiz fontanvurmanın axırında enerji artıqlığı az olan zaman qaldırıcının az enerji ilə işləməsini təmin etmək deməkdir, yəni elə qaldırıcı seçmək lazımdır ki, fontanvurmanın axırındakı şəraitdə (o vaxtkı başmaq təzyiqində və hasilatda) optimal rejimdə işləyə bilsin. Qaldırıcını fontanvurmanın axırındakı şəraitə müvafiq olaraq seçmək fontanvurmanı uzatmağı, fontanvurmanın axırında optimal rejimdə işləməyi təmin edir, lakin tamam arxayınçılıq olması üçün fontanvurmanın ilk dövründəki şəraitdə (başmaq təzyiqi, qaz amili) qaldırıcının maye buraxmaq qabiliyyəti də yoxlanmalı və onun ilk dövrdə lazımi qədər hasilatı buraxa biləcəyi aydınlaşdırılmalıdır. Qaldırıcının fontanvurmanın əvvəlindəki hasilatı buraxa bilmədiyi yoxlama nəticəsində məlum olarsa, onda qaldırıcını ilk dövrdəki şəraitə müvafiq olaraq maksimal maye hasilatı üçün (Q
) yoxlamaq lazımdır. 265
Əməli olaraq, fontan qaldırıcısını seçmək üçün 1) qaldırıcının uzunluğu və 2) onun diametri təyin edilməlidir. Fontan borularını, adətən, quyu dibinədək endirməyə çalışırlar; bununla da xüsusən kövrək süxurlu qatları istismar edərkən, neftlə birlikdə gələn qumu yuxarı qaldırmaq üçün daha yaxşı şərait yaranmış olur. Əslində boruları quyunun dibinə qədər deyil, süzgəcin üst dəliyinədək buraxır və bu halda başmaq təzyiqini təqribi olaraq quyudibi təzyiqinə bərabər götürürlər. Qatlar möhkəm süxurlardan ibarət olub, qaz neftdən quyudibində deyil, qaldırıcıda ayrılırsa (p q >p d ), fontan qaldırıcısını qazın neftdə doyma təzyiqinə müvafiq dərinliyədək endirmək olar. Qaldırıcı boruların 1"-dən 4"-dək dəyişdiyini nəzərə alaraq quyunun hasilatına əsasən borunun diametrinin təqribi qiyməti 25-ci cədvəldə verilmişdir. 25-ci cədvəl Quyunun hasilatı, t/gün ilə Qaldırıcının diametri, düymə ilə 10-dan 20-yədək 1½ 20-dən 50-yədək 2" 50-dən 100-ədək 2½ 100-dən 200-ədək 3" Bu rəqəmlər təqribidir və diametri hesablama yolu ilə tapmaq daha dürüstdür. A.P.Krılov qaldırıcının diametrini hesablamaq üçün N = 0,074V
− .
V
−10 ş − . 3 (VIII.28) düsturunu təklif edir; burada
γ—mayenin nisbi xüsusi çəkisi; p baş , p q.a -fontanvurmanın axırındakı başmaq və quyuağzı təzyiqlərdir, atm ilə; Q —fontanvurmanın axırında quyunun hasilatı, t/gün ilə. 113-cü şəkildəki nomoqram γ=0,9 və p q.a =2 atm şərti ilə (VIII.28) düsturuna əsasən qaldırıcının diametrini tapmaq üçün tərtib edilmişdir. Əgər borunun tapılan ölçüsü iki standart ölçünün arasına düşürsə, onda ən yaxın standart ölçü qəbul edilməli, ya da qaldırıcı pilləli seçilməlidir. Son halda hər bir pillənin uzunluğu çox təqribi olaraq belə tapılır:
2 = N −N
1 N 2 −N 1 (VIII.29) burada L 2 - böyük diametrli yuxarı pillənin uzunluğu, m ilə; L - liftin bütün uzunluğu, m ilə; d - qaldırıcının hesablama ilə tapılmış diametri, düymə ilə; 266
d 1 d 2 - borunun d-yə yaxın standart diametrləridir, düymə ilə. Kiçik diametrli aşağı pillənin uzunluğu isə belə tapılır: L 1 = L - L 2 (VIII.30)
10 20 40 60 80 100 200 300 4 6 8 10 20 40 60 80 20 0 30 0 40 0 5 00 20 00 L =
2 50 0 15 00 12 00 90 0 80 0 70 0 60 0 d = 1½
2 1 2½ 1
¼ 3
q
113 cü şəkil. Qaldırıcının diametrini təyin etmək üçün nomoqram
Onu da deməliyik ki, pilləli qaldırıcı daha mükəmməl olmasına baxmayaraq quyunun istismarında bir sıra çətinlik törədir, məsələn, borularda parafini „ərsinlə" təmizləyəndə, quyunu işə salarkən dartaylama zamanı çoxpilləli kəmər maneçilik törədir və bəzən bu işləri görməyə imkan vermir. Bununla əlaqədar olaraq pilləli qaldırıcı çox az yayılmışdır. Əgər layihədə nəzərdə tutulan ilk hasilat (VIII.24) düsturu ilə tapılmış
-dan çoxdursa, deməli qaldırıcı ilk hasilatı buraxa bilməyəcəkdir. Bu halda qaldırıcını fontanvurmanın əvvəlindəki şəraitə müvafiq olaraq hesab- lamaq, başqa sözlə d-ni Q max -a nəzərən tapmaq lazımdır: N = 0,074V
ş − .
V
2
6 (VIII.31) Şübhəsiz ki, son düstura əsasən seçilmiş qaldırıcının faydalı iş əmsalı fontanvurmanın axırında heç də yüksək olmayacaq və quyunun fontanvurması bir qədər tez kəsiləcəkdir. Lakin bu halda qaldırıcının maksimal hasilatı buraxması tələbi yerinə yetirilmiş olacaqdır. Aydındır ki, belə hallarda quyuda fontan kəsiləndən sonra qaldırıcının ölçülərini dəyişməklə fontanvurma müddətini bir qədər artırmaq olar. Qaldırıcının hesablama ilə tapılmış ölçülərini qəbul etməzdən əvvəl, onun quyuya endirilə biləcəyini də yoxlamaq lazımdır. Quyuda qum tıxacının əmələ gələ biləcəyi və boruların tutula biləcəyini nəzərə alaraq quyuya endirilən boruların maksimal diametri onların tutula biləcəyi yerlərdə aşağıdakından çox olmamalıdır: 267
5″ quyuda 2½″ 6″ quyuda 3″ 7″ və 8″ quyuda 4″ Əgər borunun hesablama ilə tapılmış diametri istismar kəmərinin diametrinə yaxındırsa, onda quyunu fontan qaldırıcısı endirmədən birbaşa istismar kəməri vasitəsilə işlətmək olar, lakin bu vaxt kəməri korlaya biləcək hallara yol vermək olmaz.
Fontan quyusunun iş rejimindən danışarkən hər şeydən əvvəl qaldırıcının işi ilə layın işinin əlaqəli olduğunu göstərməliyik. Bu nöqteyi- nəzərdən yuxarıda qazlı mayenin quyuda hərəkətini ifadə edən düsturların layın işi ilə əlaqələndirilmədiyi xüsusilə qeyd edilməlidir. Əslində quyu ilə lay bir hidrodinamik sistem təşkil edir və qaldırıcının başmağında təzyiqin dəyişməsi quyudibi təzyiqinin dəyişməsinə, bu da öz növbəsində laydan quyuya gələn maye və qaz hasilatının dəyişməsinə səbəb olur. Deməli, qaz-maye qarışığının quyuda və layda hərəkətinə ayrılıqda deyil, birlikdə, bir hidrodinamik sistem kimi baxmaq lazımdır. Dediklərimizi aydınlaşdırmaq məqsədilə liftin və layın birgə işinə, onların əlaqəsinə dair aşağıdakı konkret misalı nəzərdən keçirək. Fərz edək ki, uzunluğu L=1000 m və diametri d=2 1 / 2 " olan fontan qaldırıcısı süzgəcin yuxarı dəliyinədək endirilmişdir; yəni p
. Mayenin xüsusi çəkisini vahid götürüb, quyuağzında p
=2 atm qəbul edək. Onda müxtəlif dib (başmaq) təzyiqləri üçün Q=f (Q) əyrilərini qura bilərik (114-cü şəkil). Bundan başqa quyunun tədqiqi nəticəsində G = f 1 (p q ), Q=f 2 (p q ) asılılığını ala bilərik ki, bu iki asılılıqdan Q=f (Q) asılılığını qurarıq; son asılılıq 114-cü şəkildə 1 əyrisi ilə ifadə olunmuşdur. Göründüyü kimi Q və Q -nin hər bir qiymətinə müəyyən bir dib təzyiqi müvafiq edir. Şərtlərə görə dib təzyiqi başmaq təzyiqinə bərabər olmalıdır. İndi, qaldırıcının başmağında təzyiqin 40 atm olduğu əyriyə baxaq. Bu əyri 1 əyrisini, maye və qazın müəyyən gündəlik hasilatını əks etdirən elə bir nöqtədə kəsir ki, həmin nöqtədə dib təzyiqi 51,5 atm-dir; fontan boruları başmağı süzgəcin yuxarı dəliyi səviyyəsində olduğundan, şübhəsiz ki p
və p q eyni olmalıdır. Halbuki, haqqında danışdığımız halda p baş - 40 atm, p q = 51,5 atm-dir. Deməli, qaldırıcı p q , p q . a L və d-nin qəbul etdiyimiz qiymətlərində işləyə bilməz. Qrafik yolla tapmaq olar ki, qaldırıcının işini göstərən əyrilərdən yalnız birinin 1 əyrisi ilə kəsişdiyi nöqtədə p
şərti
yerinə yetirilir. Həmin əyri p baş =49,3 atm-ə müvafiq olan əyridir (bu əyri şəkildə qırıq xətlərlə göstərilmişdir).
268
Deməli, p q.a , L
və d-nin qəbul etyimiz qiymətlərində quyudibi təzyiqinin 49,3 atm-ə bərabər olduğu vaxt quyu fontan vuracaqdır. Dediklərimizdən aydın olur ki, qaldırıcı ilə layın birgə işi dedikdə qaz- maye qarışığının qal- dırıcıda və layda hərə- kətini ifadə edən tən- liklərin birlikdə həll edilməsi nəzərdə tutulur. Fontan quyusu iş rejiminin seçilməsi və tənzimi quyudibinə gələn enerjinin lazımi enerjidən nə qədər artıq olmasından asılıdır. Əgər enerji artığı çoxdursa, onda məsələ, quyudibindəki enerjinin bütünlüklə quyuda sərf olunmasına yol verməməkdən, əgər enerji artığı azdırsa, onda məsələ, quyudibindəki enerjidən qaldırıcıda mümkün qədər tamamilə istifadə etməkdən ibarətdir. Fontanvurmanın ilk dövründə, məlumdur ki, laydan gələn mayenin enerjisi onu yer üstünə çıxarmağa lazım olan enerjidən xeyli çox olur. Əgər həmin enerji artığını qaldırıcıda işlətsək, onda maye qarışığının sürəti elə bir dərəcəyə çatar ki, sürtünmə itkisinə sərf olunan əlavə enerji həmin enerji artığını uda bilməz. Sürəti quyunun hasilatını çoxaltmaq yolu ilə də artırmaq olar ki, bu da quyunun yol verilən hasilatını keçər və quyunun lazımi iş rejimi pozulmuş olar. Quyunun iş rejimini pozmamaq və müəyyən edilmiş hasilatı almaq üçün laydan quyudibinə gələn enerjinin qaldırıcıda sərf olunmasını tənzim etmək lazımdır. Qaldırıcıda enerjinin işlədilməsi ya quyuağzında əks təzyiq yaratmaqla, ya da qaldırıcının başmağında təzyiq düşküsünə səbəb olmaqla tənzim edilə bilər. Quyuağzındakı əks təzyiqi və ya başmaqdakı təzyiq düşküsünü dəyişdirməklə quyudibinə düşən təzyiqi və bunun nəticəsində laydan gələn maye və qazın miqdarını tənzim etmiş oluruq. Quyuağzında, yaxud başmaqda təzyiq düşküsü atqı xəttində, yaxud başmaqda ştuser adlanan diafraqma qoymaqla əldə edilir. Diafraqmanın maye keçən kəsiyini dəyişməklə onun əmələ ğətirdiyi təzyiq düşküsü də dəyişir və bu da quyunun iş rejiminə təsir edir. 250 500 750 1000 1250
57 56 55 54 53 52 51 50 49 48 47 P ,a tm q P = at m 50
ş 49,3
45 40 30 0 1 2 3 4
114-cü şəkil. Lay ilə fontan qaldırıcısı işinin əlaqəsi. 269
Deməli, ştuserin diametrini dəyişməklə fontan quyusu parametrinin necə dəyişdiyini izləmək mümkündür. Elə buna görə fontan quyusunun iş rejimini təyin etmək istədikdə adətən, ştuserin diametrini dəyişməklə quyunu tədqiq edirlər (ştuserin diametrini elə dəyişmək lazımdır ki, yeni rejimdə hasilat ondan qabaqkından təqribən 20% qədər fərqlənmiş olsun). Ştuserin hər bir diametrinə (d
) müvafiq qərarlaşmış rejimdə mayenin gündəlik hasilatını (Q), qaz amilini (Q 0 ), qumun ( α 0 ) və suyun ( ρ su ) faizini, bufer və dib təzyiqlərini təyin edirlər.Aparılan tədqiqat nəticəsində G=f 1 (d şt ); Q 0 =f 2 (d şt ); α 0 =f 3 (d şt ); p q
4 (d şt ) və s. asılılıqlar alınır. Qeyd etməliyik ki, quyuların texnoloji rejimini təyin edərkən bəzi hallarda mühüm amil olaraq ya qaz amilinin qiyməti, yaxud suyun, ya da qumun faizi götürülür. Odur ki, quyunun texnoloji rejimini təyin edərkən bütün bu kompleks məsələlər nəzərdən keçirilməlidir. Burada qaz amilinin, suyun və qumun minimal olması ilə yanaşı, gündəlik neft hasilatının miqdarına da xüsusilə fikir verilir.
3 4 5 6 7 8 9 10 0,2
0,4 0,6
0,8 1,0
40 80 120 160 200
100 80 60 40 20 40 80 120
160 200
3 4 5 1 2 6 P və P
Q
şt Q 0 115-ci şəkil. Fontan quyusunun tədqiqi əyriləri
Nümunə olaraq 115-ci şəkildə bir fontan quyusu üçün haqqında danışdığımız asılılıqlar göstərilmişdir (şəkildə ∆p depressiyanı bildirir; ∆p=p
q ). Bu əyrilər quyu üçün texnoloji rejim təyin etməyə imkan verir. Fərz edək ki, dib təzyiqi qazın neftdə doyması təzyiqindən (p d ) az olmalıdır (p
= 120 atm olduğunu qəbul edək), onda ştuserin optimal diametri 6 mm götürülməlidir. Ştuserin bu diametrində p q = 135 atm (qazın neftdə doyma təzyiqindən çox), gündəlik hasilat 50 m 3 /gün, qaz amili 60 m 3 /t olub, qumun faizi də çox deyildir. 270
Bir sıra hallarda, qazlı maye axınını trap adlandırılan qurğuya göndərməklə quyu ağzında əks təzyiq yaradılır. Trapda qaz neftdən ayrılır və bununla yanaşı müəyyən qədər yüksək təzyiq saxlamaq mümkündür. Beləliklə, fontan qaldırıcısının işi sxematik olaraq aşağıdakı kimidir. Fontan boruları quyuya süzgəcədək endirilir, axıntı yalnız mərkəzi borularla hərəkət etsin deyə, quyunun üstündə boruarxası fəzanı bağlayırlar. Laydan neftlə birlikdə sərbəst qaz gələrsə, qaz boru arxasına da keçər-orada yığılıb çoxalar və təzyiq get-gedə artmağa başlar. Boru arxasında əvvəlcədən maye vardırsa, qaz həmin mayeni fontan borularının başmağından qaldırıcının içərisinə sıxışdırır. Bu proses ta boru arxasındakı maye bütünlüklə qaldırıcıya sıxışdırılanadək davam edir. Bundan sonra laydan gələn qaz bütünlüklə qaldırıcıya yönəlir. Deməli, laydan neftlə birlikdə sərbəst qaz gələn zaman, quyuağzında boru arxasından qaz buraxılmazsa, quyuda axın qərarlaşdıqda boruarxası fəza bütünlüklə qazla dolacaq və bu zaman həmin fəzada quyu üstünə təzyiq (daha doğrusu, qazın çəkisini nəzərə almasaq) təqribən qaldırıcının başmağındakı təzyiqə bərabər olacaqdır. Bu təzyiqin qiyməti bəzən yüksək olduğundan bir sıra hallarda quyu üstündə qoyulmuş fontan armaturuna düşən qüvvəni azaltmaq məqsədi ilə boru arxasındakı qazı vaxtaşırı buraxırlar. Tədqiq etdiyimiz halda başmaq təzyiqini əslində aşağıdakı ifadədən tapmaq olar (I kitabın IV fəslinə bax):
ş
≈ q = . X 1,2 ∙10 −4 q , (VIII.32) burada p b.a - quyu ağzında boru arxası təzyiq, atm ilə; e - natural loqarifmin əsası;
γ q - qazın havaya nəzərən nisbi çəkisidir. 116-cı şəkildən X 1,2 ∙10 −4
-in qiymətini qrafik yolla tapmaq olar. Atqı xəttində adətən ştuser qoyulur ki, bu da qaldırıcının yuxarısında müəyyən p q.a əks təz- yiqini yaradır. Ümumi halda axıntı trapa p t
ştuserdən trapa kimi yolda təzyiq düşküsünu nəzərə almasaq, ştu- serdə
∆p şt = p q.a - p t (VIII.33) qədər təzyiq düşküsü alınmalıdır. 0,7 0,6
= 0,
8
500 700 900 1100 1300 1500 1700 1900 2100 2300 2500 L, m 1,03
1,07 1,11
1,15 1,19
1,23 1,27
116-cı şəkil. Õ y,b ∙yd −Ö | Ø Ù kəmiyyətinin qiyməti (t=20 °°
271
Fontan quyusunun, danışdığımız qaydada işləməsi sxematik olaraq 117-ci şəkildə göstərilmişdir. İndi quyudibi təziqinin qazın neftdə doyma təzyiqindən yüksək olduğu halı, yəni laydan quyuya təkcə mayenin daxil olduğu halı nəzərdən keçirək. Bu halda qazın boruarxası fəzaya keçməsi üçün şərait olmadığından, orada yalnız maye yığılacaqdır. Maye sütununun yüksəkliyi isə boruarxası fəzanın yuxarı hissəsindəki qazın təzyiqindən asılı olacaqdır (118-ci şəkil). Fontan quyusunu tənzim etmə üsullarını müqayisə edək.
neft qaz Trap
P q
q.a.
t P P P = - q.a. t
q
_ m
P q
g P P =
P q.a.
m b. a
Əvvəlcə quyu ağzında təzyiq və başmaqda müqavimət yaratmaq yolu ilə tənzimi araşdıraq. Bunların hər ikisi layın işini tənzim etməyə eyni dərəcədə imkan verir. Lakin quyunun işi dedikdə təkcə lay deyil, qaldırıcının da işini nəzərə almaq lazımdır. Fontanı quyudibi ştuserlə tənzim etdikdə lift daha səlis işləyir, döyüntülər çox az olur. Döyüntülər adətən boruarxası fəzada təzyiqin vaxtaşırı düşməsi nəticəsində baş verir; boruarxası fəzanın həcmi böyük olduqda, həmçinin quyu zəif fontan vurduqda boruarxası fəzada təzyiqi bərpa etmək üçün daha çox vaxt lazımdır və döyüntülər daha şiddətli olur. 117-ci şəkil. Quyudibinə sərbəst qaz gələn zaman fontan quyusunun işlənməsi sxemi 118-ci şəkil. Dib təzyiği qazın neftdə tam həll olması təzyiqindən yüksək olan zaman fontan quyusunun işləməsi sxemi 272
Quyudibi ştuserin qoyulması qazın boruarxası fəzadan qaldırıcıda birdən-birə şiddətlə keçməsinə maneçilik törədir, elə buna görə döyüntülərin həm sayı, həm də şiddəti azalır. Quyudibi ştuserinin bundan başqa da üstünlükləri vardır: ştuser quyuağzında deyil, quyudibində qoyulduqda fontan armaturu nisbətən az təzyiq altında işləməli olur; qaz amili böyük və təzyiq yüksək olduqda quyuağzı ştuserində temperatur şiddətlə enir, bəzən sıfırdan da aşağı düşür və bunun nəticəsində fontan armaturu hissələri, siyirtmələr donur. Bu cür quyularda quyudibi ştuser qurarkən orada temperatur ümumiyyətlə yüksək olduğundan ştuserdə temperaturun şiddətlə düşməsi donmaya səbəb olmur. Lakin, saydığımız üstünlüklərə baxmayaraq quyudibi ştuserinin çatışmayan cəhətləri də vardır. Məsələ burasındadır ki, fontan quyusunu tənzim etməkdə məqsəd quyunu optimal rejimdə işlətməkdən ibarətdir; zaman keçdikcə lay enerjisi, o cümlədən lay təzyiqi dəyişdiyindən qaldırıcının iş şəraitini də dəyişmək, daha doğrusu quyuağzındakı təzyiqi, yaxud quyudibindəki yerli müqaviməti dəyişmək (azaltmaq) lazım gəlir. Quyudibi ştuserinin maye keçən dəliyini dəyişmək isə çox mürəkkəb əməliyyatdır. Quyuağzında əks təzyiqin ştuserlə, ya da trap vasitəsilə yaradıldığını qeyd etmişdik. Quyunun işinə gəldikdə əgər o müntəzəm işləyirsə, əks təzyiqin bu iki üsuldan hansı vasitə ilə yaradıldığının heç bir fərqi yoxdur. Şubhəsiz ki, enerjidən istifadə etmək nöqteyi-nəzərindən üstünlük trapdadır, buna görə fontan quyusundakı enerji artığından istifadə etmək mümkün olan yerlərdə quyu ağzında əks təzyiqi trapla yaratmaq lazımdır. Lakin təkcə trapla tənzim etmək həmişə müyəssər olmur, belə ki, bəzi hallarda quyuağzı təzyiqi trapın işlək təzyiqindən yüksək olur ki, belə hallarda atqı xəttində təzyiqi ştuser vasitəsilə müəyyən qədər azaltmaq lazım gəlir. Bundan başqa, bəzən eyni bir trapa bir deyil, iki quyu işləyir, belə halda şübhəsiz ki, buferdəki təzyiqi yüksək olan quyunun atqı xəttindəki təzyiqi ikinci quyunun təzyiqinədək azaltmaq lazımdır. Qazın trapdan toplayıcı şəbəkəyə göndərildiyi halda, enerjinin saxlanması nöqteyi-nəzərindən, təzyiqin şəbəkədəki təzyiqə qədər trapdamı, yaxud ştuserdəmi endirilməsinin heç bir fərqi yoxdur. Əməli nöqteyi- nəzərdə trapda təzyiqi sabit saxlayıb, qaldırıcının işini ştuserlə tənzim etmək daha münasibdir. Deməli, fontan quyusunun işini trapda təzyiqi müəyyən qiymətdə saxlamaqla və yerüstü ştuserin maye buraxan dəliyinin ölçüsünü dəyişməklə tənzim etmək lazımdır. Mümkün olan yerdə birinci üsuldan (trapdan) istifadə edilməli, ikinci üsul (ştuser) yardımçı vasitə kimi tətbiq edilməlidir. Əgər quyu dibinə gələn mayenin enerji artığı çox deyilsə, fontanvurma müddətini uzatmaq üçün maye enerjisindən bütünlüklə istifadə etməyə çalışılmalıdır. Bu məqsədlə quyuya elə ölçüdə fontan qaldırıcısı
273
endirmək lazımdır ki, fontanvurmanın axırındakı şəraitdə daha səmərəli işləsin. Belə bir qaldırıcının seçilməsi haqqında bundan qabaqkı paraqrafda danışmışdıq. Nefti qaldırmaq üçün lay enerjisindən səmərəli istifadə etmək məsələsində fontan qaldırıcısı üçün lazımi rejimin təyin edilməsi mühüm rol oynaylr. Qaldırıcının normal işləməsi üçün quyuya gələn neft və qaz fasiləsiz olaraq qaldırıcıya keçməlidir. Bu və ya digər komponentin qaldırıcıya fasilə ilə daxil olması qaldırıcının normal rejimini pozur və səmərəli işləməsini azaldır. Bundan başqa, qumlu quyularda qaldırıcının normal işləməsinin pozulması qum tıxacı yaranmasına gətirib çıxara bilər. Aşağı və yuxarı ucları açıq olan boru kəmərindən və yuxarısı bağlı olan boruarxası fəzadan ibarət hazırkı fontan qaldırıcıları neft və qazın qaldırıcıya fasiləsiz sürətdə daxil olmasını təmin edə bilmir, çünki belə bir quruluşa malik olan qaldırıcının başmağında təzyiq dəyişir, bunun nəticəsində boru arxasındakı qaz qaldırıcıya keçib birdən-birə quyuağzından xeyli maye atılmasına səbəb olur. Bu isə başmaqda təzyiqin daha çox düşməsinə və boru arxasından qaldırıcıya daha çox qaz keçib həmin qazın faydalı iş görmədən maye içərisi ilə sürüşərək yer üstünə çıxmasına səbəb olur. Belə bir şiddətli tullanışdan sonra quyu bir qədər dayanmalı olur, çünki laydan gələn qazın bütünlüklə qaldırıcıya keçməsi üçün əvvəlcə boru arxasında lazımi təzyiq yaranmalıdır—əvvəlcə orada bir müddət qaz toplanmalıdır. Quyunun məhsuldarlığı çox olduqca quyunun dayanması (quyuda lazımi qədər qaz və mayenin toplanması) az sürür və quyu, demək olar ki, müntəzəm işləyir; quyunun məhsuldarlığı az olsa, dayanmalar (qaz və mayenin quyuda toplanması) uzun sürür, quyu döyüntülərlə, vaxtaşırı işləyir. Beləliklə, boruarxası fəza qaldırıcı ilə əlaqədar olduğundan, daha doğrusu orada qaz vaxtaşırı toplanıb yenidən qaldırıcıya keçdiyindən qaldırıcının işinə mənfi təsir göstərir. Boruarxası fəzanın mənfi təsirini aradan qaldırmaq üçün sıxılmış qaz boruarxası fəzadan qaldırıcıya tamamilə buraxılmamalı, ya da qazın şiddətlə keçməsinin qarşısı alınmalıdır. Dediklərimizi nəzərə alaraq, başmağının quruluşu dəyişdirilmiş qaldırıcılar tətbiq etmək lazım gəlir. Qaldırıcı borunun başmağında sərbəst qaz olmasa, onda boruarxası fəza qaldırıcıdan təcrid olunacaq və bu cür xüsusu quruluşlu qaldırıcılar tətbiq etməyə də ehtiyac olmayacaqdır. Demişdik ki, quyudibi ştuserlərin dəyişdirilməsi çətin olduğundan maye hasilatını tənzim etmək üçün onlardan istifadə etmək məsləhət deyil, lakin döyüntüləri azaltmaq üçün quyudibi ştuseri işlətməyə dəyər. Quyudibi ştuserini bu məqsədlə işlətmək istədikdə onu elə seçmək lazımdır ki, bütün fontanvurma müddətində onun quyudibində saxlanılması mümkün olsun. Quyudibi ştuserini təzyiq düşküsünün təqribən 2 atm-ə qədər olması hesabı ilə seçirlər. Mədən təcrübəsi göstərmişdir ki, belə bir
274
təzyiq düşküsü ilə işləyən quyudibi ştuseri döyüntünü kifayət qədər azaldır. Deməli, belə bir ştuser heç də fontanvurmanı tənzim etmək deyil, yalnız döyüntüləri azaltmaq məqsədi ilə qoyulur.
qazla dolmuş boruarxası fəzanı qaldırıcıdan ayırmaqdır (bu yol vaxtı ilə A.P.Krılov tərəfindən təklif edilmişdir). Nümunə üçün 119-cu şəkildə başmağı qıf şəklində olan qaldırıcının sxemi göstərilmişdir. Laydan neftlə birlikdə gələn sərbəst qaz qıfın köməyi ilə birbaşa qaldırıcıya yönəldilir, buna görə də qıflı başmaq qazın quyuya daxil oldu- ğu yerdən yuxarıda, yəni süzgəcin ən üst dəliyindən yuxarıda durmalıdır. Qazın boruarxası fəzaya keçməməsi üçün qıfın ölçüsü istismar kəmərindən cüzi kiçik olmalıdır. Belə olduqda boruarxası fəzada dinamik səviyyəyədək olan maye sütunu lap az qazlaşar.
Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|