A. X. Mirzəcanzadə, M.Ə.İskəndərov, M.Ə. Abdullayev, R. Q. Ağayev, S. M.Əliyev, Ə. C.Əmirov, Ə. F. Qasımov
§ 3. DƏRİNLİK NASOSLARININ İSTİSMAR QAYDALARI
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§ 3. DƏRİNLİK NASOSLARININ İSTİSMAR QAYDALARI
A. Nasosların nəql edilməsi və saxlanması 1. Nasosların açıq halda (yeşiksiz) nəqli zamanı, mütləq aşağıdakı qaydalara riayət edilməlidir: a) dərinlik nasosları avtomobilə nəql edilərkən mütləq taxtadan hazırlanmış altlıq üzərinə qoyulmalıdır; b) nasoslar avtomobilə yüklənərkən onların üst-üstə yığılmasına və uclarının asılı halda qalmasına (1 m-dən artıq) yol verilməməlidir; c) nasoslar avtomobilə yüklənib-boşaldılarkən titrəyişlərə və zərbələrə yol verilməməlidir, çünki bunun nəticəsində oymaqlar öz yerini dəyişə bilər; ç) nasoslar zədədən və çirkdən mühafizə edilməlidir. 2. Təzə quyudan çıxmış və təmir olunmuş nasoslar, onlara üç nöqtədə dayaq verilmək şərti ilə örtülü tikililərdə saxlanmalıdır. 3. Nasos quyudan qaldırıldıqdan sonra quyunun yanında qalmamalıdır. Qummirlənmiş ehtiyat plunjerlər və işdə olmuş, lakin kipləşdirici halqası yeyilməmiş plunjerlər, texniki rezin məmulatların saxlanılması qaydalarına uyğun surətdə saxlanmalıdır. Qummirlənmiş plunjerləri günəş şüalarından, atmosfer çöküntülərindən və istilik cihazlarından qorumaq lazımdır (optimal saxlanma temperaturu 20°C olmalıdır). Qummirlənmiş plunjerlər altı aydan artıq saxlanmamalıdır (bu müddətdən sonra rezin öz xassəsini itirir).
361
B. Təzə alınmış nasosların mədəndə yoxlanması Mədənə gətirilən hər bir dərinlik nasosunun pasportu olmalı, bu pasportda silindrin yığılmasının keyfiyyətini göstərən kartoqram yapışdırılmalıdır. Bu kartoqramda plunjerin silindr daxilində yerdəyişməsi üçün tələb olunan qüvvənin ölçüsü göstərilir. Mədənə təzə gətirilmiş bütün nasoslar aşağıda göstərilmiş qaydalar üzrə diqqətlə yoxlanmalıdır. Mədən işçilərinin təzə nasosları sökməsinə və təmir etməsinə icazə verilmir. Mədəndə təzə boru nasosları xarici görünüşünə (silindr keçiricisinin konus yəhərinin yivli birləşmələri, örtüyün vəziyyəti və uzadıcı qısaborunun vəziyyəti) görə yoxlanılır. Yivlərdə qırılma, uzadıcı qısa boruda əyrilik və örtükdə mexaniki zədələr aşkar edilirsə, belə nasos işə yararsız hecab olunur. Plunjerin vəziyyətini yoxlamaq üçün nasos xüsusi dirəklər üzərinə qoyularaq, silindrin yuxarı keçiricisi boru sıxıcıları ilə bərkidilir və plunjerlərlə sorucu klapanın qovşağı rım vasitəsilə nasosdan çıxarılır. Beləliklə plunjer təmiz əski ilə silinərək səthi, bundan başqa konus ucluğu və yiv birləşmələri də yoxlanılır (əgər birləşmələri boşalmışsa, onları bərkitmək lazımdır). Əgər yoxlama zamanı plunjerin işçi səthində, konus ucluqda batıq, cızıq və ya başqa zədələr, paslanma, tutucu qurğularda qüsurlar aşkar edilərsə, nasos yararsız hesab edilir. Klapan qəfəsinin bərkidilməsi üçün metal mildən istifadə edilməsinə yol verilməməlidir. Bu məqsəd üçün xüsusi açarlardan istifadə edilir. Mədənə gətirilmiş təzə qondarma dərinlik nasosları aşağıda göstərilən qayda üzrə yoxlanmalıdır. Qıfıl dayaq bölməsinin vəziyyətinin yoxlanması Keçidlərin çirklənməsi, bütün bölmənin düzgün yığılması və yiv birləşmələrinin möhkəmliyi yoxlanır. Qıfıl dayağın açılması lazım gələrsə, keçirici açılır və yivinin vəziyyəti yoxlanır. Əgər nöqsan varsa, hissə dəyişdirilir. Əgər yiv çirklənmişsə, o ağ neftlə yuyulur və yenidən maşın yağı ilə yağlanır. Kipləndirici səthlər üzərində batıq, cızıq və ya başqa zədələr varsa və həmçinin yaylı lövbərin pərləri sınmış olarsa, o başqası ilə əvəz edilir, yağlanır və yenidən yığılır. Qıfıl dayağın qovşağı yığıldıqdan sonra onu hidravlik üsulla yoxlamaq lazımdır.
362
Örtük xarici görünüşünə görə yoxlanır; batıq, deşik və ya başqa zədə aşkar edilərsə, nasos yararsız hesab edilir. Konusun səthi və yiv birləşmələri yoxlanır (yivlər boşalmışsa bərkidilir). Nasosun yoxlayıcı dayaq halqasından keçməsi yoxlanır. Plunjer səthinin vəziyyətinin və yiv birləşmələrini yoxlamaq üçün o silindrdən çıxardılır (yiv birləşmələri açılmışsa, bərkidilir). Silindrin vəziyyətinin yoxlamaq üçün o, təmiz əski parçası ilə silinərək, maşın yağı ilə yağlandıqdan sonra plunjer ona salınır. Bundan sonra plunjerin silindr içərisində maneəsiz olaraq hərəkəti yoxlanır. Bunun üçün plunjerə bərkidilmiş rımı sağ tərəfə fırlatmaq lazımdır. Bu zaman plunjer sərbəst halda hərəkət etməlidir. Plunjer hər hansı bir yerdə ilişirsə və ya çətinliklə hərəkət edirsə, bu zaman nasos yararsız hesab edilir. Bütün bu yararsız hesab olunmuş nasoslar üçün uyğun reklamasiya tərtib edilərək hazırlayıcı zavoda göndərilir.
Yeraltı avadanlıq (dərinlik nasosunun tipi və ölçüsü, qoruyucu avadanlıq), nasosun buraxılma dərinliyi və iş rejimi quyunun xarakteristikasından (qumun, qazın və suyun mövcud olmasından), məhsuldarlığından və həmçinin mayenin quyuda qalxma hündürlüyündən asılı olaraq seçilir. Dərinlik nasoslarının tipini müəyyən etdikdə aşağıdakıları əsas tutmaq lazımdır. Az faiz qumlu və sərbəst qazlı mayeləri çıxarmaq üçün NQN-1 və NQN-2 hamar plunjerli nasoslardan istifadə etmək lazımdır. NQN-2 nasosu qumlu sərbəst qazlı mayeləri çıxarmaqdan ötrü istifadə edilməlidir. Verdiyi neftin tərkibində az faiz qum və qazsız maye olan dayaz, az məhsullu və alçaq dinamik səviyyəli quyuların istismarında iki oymaqlı 28, 32 və 43 mm NQN-1 tipli nasoslardan istifadə etmək məsləhət görülür. 28 və 32 mm nasosları quyuya
$$ nasos boruları ilə endirmək lazımdır. Kiçik diametrli nasos boruları mayenin qalxma sürətinin artmasına və qumun çökməməsinə imkan yaradır. Çox qumlu quyularda qanovlu (halqavarı vintvarı) plunjerli, „qumsıyıran" plunjerli, xüsusi çuxurlu plunjerli və ya NQN-2T tipli nasoslardan istifadə olunmalıdır. Tərkibində az miqdar qaz, parafin və duz olan quyularda NQN-2RB, NQN-2R, NQN-1RB və plunjeri qummirlənmiş NQN-1R tipli nasoslardan istifadə edilir. Orta dərinlikli və dərin quyularda əsasən NQV-1 tipli qondarma nasoslarından istifadə edilməsi məsləhət görülür. 363
Böyük diametrli (68 mm) NQV-1 nasosu lazımi məhsuldarlığı təmin etmədikdə, borulu nasoslardan istifadə edilməlidir. Tıxacı tez-tez təmizlənən quyularda borulu nasosdan istifadə etmək olar. Nasos optimal orta verim əmsalında nəzərdə tutulan məhsuldarlığı təmin edə bilən ən kiçik diametrdə götürülməlidir. Quyudan daha çox maye cıxarmaq məqsədi ilə nasos qurğusunun məhsuldarlığı, ən əvvəl plunjerin gediş yolunu, sonra yırğalanma sayını və axırıncı növbədə nasosun plunjerinin diametrini artırmaqla təmin edilməlidir. Nasosun araboşluğunun qrupu çıxarılan mayenin özlülüyündən, temperaturundan və nasosun buraxılma dərinliyindən asılı olaraq seçilməlidir. Temperatur yüksək və özlülük böyük olduqda II və III qruplu nasoslardan istifadə etmək lazımdır. Mayenin temperaturu aşağı və özlülüyü az olduqda I qrup nasoslardan istifadə edilməlidir. Nasosun buraxılma dərinliyi 500-1200 m olan quyularda II qrup nasoslardan istifadə etmək lazımdır. Plunjeri sürətlə hərəkət edən böyük diametrli nasos işləyən çox su basmış böyük debitli quyularda III qrup nasosdan istifadə edilməsi məsləhət görülür. Yüngül və az özlülüklü neft quyularında (əsasən nasosun asılma dərinliyi 1200 m-dən çox olan quyularda) I qrup nasoslardan istifadə edilməlidir. Mümkün olduqda nasosu quyudakı mayenin dinamik səviyyəsindən 20-30 m aşağı buraxmaq lazımdır. Böyük miqdarda qaz ayrılan və kifayət qədər maye sütunu olan quyularda nasosun dərinə buraxılması plunjerin qumla tutulmasına səbəb olmursa, onun buraxılma dərinliyini 100—150 m qədər artırmaq olar. Dərinlik nasosu bir qayda olaraq mühafizə avadanlığı ilə təchiz edilməlidir. Mühafizə avadanlığını seçdikdə aşağıdakılar nəzərə alınmalıdır: a) sərbəst qazlı qumsuz quyulara qaz lövbəri buraxılmalıdır; susuz, xüsusən ağır və böyük özlülüklü neftli quyularda qaz lövbəri buraxmaq faydasızdır; b) əgər quyu qazdan başqa qum da verirsə, quyudibi zonası Azərb. ETNÇİ metodu ilə bərkidilməlidir; c) qumlu quyularda tez-tez tıxac əmələ gəlməsinin qarşısını almaq üçün laydan gələn qumun dərhal xaricə çıxarılmasını təmin etmək lazımdır. Bunun üçün %
və
2 $$ nasos borularından ibarət olan quyruqdan istifadə edilməlidir. „Quyruğun" qondarma nasos ilə birlikdə süzgəcin yuxarı deşikləri səviyyəsinə qədər buraxılması məsləhət görülür. „Quyruq" və dərinlik nasosu süzgəcin qarşısında dayanarsa, qumun quyudan xaric edilməsini 364
yaxşılaşdırmaq üçün boruarxasına maye tökmə üsulundan istifadə edilməlidir; ç) çox miqdarda qum verən quyularda buraxılma dərinliyi 1000 m qədər olduqda plunjerin ilişməsinin qarşısını almaq üçün NQN-2T, 1000 m- dən çox olduqda isə NQV-2T nasosundan istifadə etmək yaxşı nəticə verir.
Nasosu, emalatxanadan, quyuya endirmək üçün göndərməzdən qabaq, onun əsas hissələrini xaricdən diqqətlə müayinə etmək və plunjer silindrdən hərəkətinin səlisliyini yoxlamaq lazımdır. Endirmə-qaldırma əməliyyatına başlamazdan əvvəl iş yeri müəyyən qaydaya əsasən sahmana salınmalıdır. Quyunun döşəməsi və korpusu çirkdən və palçıqdan təmizlənməli, lazım olduqda təmir edilməlidir. Boru nasosu quyuya aşağıdakı ardıcıllıqla endirilir. Əvvəlcə mühafizəedici avadanlıq, sonra nasosun silindri və daha sonra nasos boruları endirilir. Nasos boruları lazımi dərinliyə endirildikdən və planşayba oturdulduqdan sonra nasosun plunjer bölməsinin ştanqlarla endirilməsinə başlanır. İçklapanlı HQN-2 nasosu endirildikdə, nasosun sorucu klapan qovşağını, plunjerlə birlikdə endirmək lazımdır. Borular endirildikdən sonra yuxarıdan konusu atmaq qadağan edilir. Qondarma nasoslar quyuya endirilərkən əvvəlcə qoruyucu avadanlıq, sonra qıfıl dayaq bölməsi, daha sonra nasos boruları endirilməlidir. Fikir vermək lazımdır ki, qıfıl dayağın yivi nasos borularının yivinə uyğun olsun; gediş yolu uzunluğu 2100 mm və daha çox olan nasoslarda uyğun köynəkli dayaq qoyulması tələb olunur. Nasos borularını lazımi dərinliyə qədər endirib planşaybanı kəmərin flyansının (və ya üçboğazın) üzərinə oturtduqdan sonra nasosu ştanqlarla endirib, qıfıl dayağa oturtmaq lazımdır. Quyuya endirilən boruların daxili divarlarında duz, parafin çöküntüləri olmamalıdır. Nasos borularını hər dəfə endirməzdən qabaq xüsusi şablon vasitəsilə yoxlamaq lazımdır. Şablonun uzunluğu 1250 mm, diametri isə aşağıdakı ölçülərdə olmalıdır: %
1 1 borular üçün 38,2 mm 2 $$ „ 48,2 „ %
1 2 . . 59,7 „
$$ „ „ 72,9 „ %
1 3 - 85,7 „
365
$$ „ 97,3 „ Bir qayda olaraq quyuya eyni markalı bir qrupdan olan borular buraxılmalıdır. Quyuya nasosun xarakteristikasına görə təyin edilmiş diametrdən böyük diametrli boru buraxılmasına yol verilməməlidir. Borular endirilən zaman yivlərinə qrafitli yağ çəkib, kip bağlamaq lazımdır. Quyuya endirilən nasos ştanqlarının üzəri təmiz olmalıdır. Ştanqların yiv birləşmələri elə bağlanmalıdır ki, onlar iş zamanı öz- özunə açılmasın. Quyuya gövdəsi və ya başı əyilmiş, yaxud üzərində zədə olan ştanqların endirilməsinə yol vermək olmaz. Buruqda ştanqları asmaq üçün çilçiraq olmadıqda, onlar bir-bir endirilib qaldırılmalıdır Endirmə zamanı qondarma nasosun sorucu klapan qovşağının qıfıl dayağına və ya boru nasosunda plunjerin sovurucu klapan qovşağına zərb ilə dəyməməsi üçün sonuncu ştanqı quyuya ehtiyatla endirmək lazımdır. NQN-2 tipli nasoslarda sorucu klapan qovşağını azad etmək üçün konusvarı ucluğu səlis olaraq konus yəhərinə oturdub, ştanq kəmərini sola fırladıb qaldırmaq lazımdır. Sorucu klapan qovşağını tutmaq üçün isə plunjer tutucu ilə birlikdə tutucuqoluna söykənənə qədər endirilməli və ştanq kəməri sağa fırlandırılaraq qaldırılmalıdır. Qondarma nasosun qıfıl dayağının düzgün oturmasını, boru nasoslarında isə sorucu klapan qovşağının konus yəhərinə oturmasını və həmçinin boruların kipliyini nasos boruları kəmərinə maye tökməklə yoxlayırlar. Borulu nasoslarda sorucu klapan qovşağının altına başqa şeylər düşüb kiplik yaratmağa imkan vermədikdə, bu qovşağı yuyub təmizləmək lazımdır. Quyuda texniki işlər aparmaq üçün (quyunun dibini təmizləmək və ya borularda maye itkisini ləğv etmək üçün və i.) qondarma nasosu boru kəmərini qaldırmadan çıxarmaq olmaz.
Dərinlik nasosunu endirib boruların kipliyini və konusun düzgün oturmasını yoxladıqdan sonra dərinlik nasosunun texniki xarakteristikasına əsasən onun ehtiyat gediş yolunu müəyyən etmək lazımdır. Sonra pardaxlanmış pistonqolu vasitəsilə axırıncı ştanq mancanaq dəzgahı asqısından asıb, mancanağı işə salmaq lazımdır. Plunjerin öz yerində düzgün oturması dinamometrləmə vasitəsilə yoxlanır. Borulu nasosun plunjeri sorucu klapan qovşağına və ya qondarma nasosda pistonqolu keçiricisi pistonqolunun yönəldicisinə dəyirsə, sonuncu ştanqı qısaltmaq lazımdır. Boru nasosunun plunjeri normal vəziyyətindən
366
yuxarı oturdularsa, o, yuxarı gedişin son nöqtəsində silindrdən kənara çıxacaqdır. Bu halda ştanqları uzatmaq lazımdır. Qondarma nasosda plunjerin yüksək oturması zamanı, plunjer qəfəsi yuxarı gedişin son nöqtəsində dayağa toxunacaqdır. Bunun nəticəsində qıfıl öz dayağından ayrılır və maye boru kəmərindən quyuya axır və nasosun maye verimi kəsilir. Bu qüsuru aradan qaldırmaq üçün ştanqları bir qədər uzatmaq lazımdır. İstismar zamanı dərinlik nasosuna daim nəzarət edilməlidir. Müntəzəm olaraq nasosun məhsuldarlığını, yeraltı avadanlığın (nasosun, boruların, ştanqların) vəziyyətini və quyudakı mayenin dinamik səviyyəsini yoxlamaq lazımdır. Dərinlik nasosunun işinə dinamometrləmə vasitəsilə nəzarət etmə üsulu, ən mükəmməl və geniş yayılmış üsuldur. Bu üsul ilə nasosun silindrinin dolma dərəcəsi, nasosun sorucu və vurucu klapanlarının kipliyi, qazın təsiri, plunjerin yerində oturması, boruların kipliyi, ştanqların açılması və qırılması, plunjerin ilişməsi və i. aydınlaşdırılır. Nasosu hər dəfə quyudan qaldırmazdan qabaq və həmçinin nasosu quyuya endirəndən bir gün sonra ya nasosun iş rejimi və ya məhsuldarlığı dəyişdikdə onu bir qayda olaraq dinamometrləmək lazımdır. Quyunun məhsuldarlığının quyu üçün təyin edilmiş minimal verim əmsalına qədər azalmasına yol vermək olar. Quyunun sənədlər kitabına müntəzəm olaraq nasosun tipi, diametri, endirmə-qaldırma əməliyyatı haqqında, nasosun təmiri və təkrar istifadə edilməsi haqqında məlumat qeyd edilməlidir. Bu kitabdakı qeydlər əsasında dərinlik nasosunun pasportunun müvafiq cədvəli doldurulmalıdır.
Ştanq açıldıqda yaxud qırıldıqda boru nasosunu quyudan çıxartmaq lazım gəlmir. Bu zaman nasosu sınmış ştanq olan yerə qaldırıb, qüsuru ləğv etmək və nasosu yenə də öz yerinə endirmək lazımdır. Borularda maye itkisi olduqda ştanqları tamamilə, boruları isə qüsur yerinə qədər qaldırıb qüsuru ləğv etdikdən sonra, əvvəlcə boruları, sonra isə ştanqları quyuya endirmək lazımdır. Yuxarıda göstərilən səbəblərdən qondarma nasosunun qıfıl dayağının hər hansı bir hissəsi sıradan çıxarsa qondarma nasosu quyudan çıxarıb qüsuru ləğv etmək lazımdır. Məhsuldarlığını azalması nəticəsində quyudan çıxarılmış nasos, mədənin emalatxanasına aparılır və orada diqqətlə müayinə edilir. Emalatxanaya gətirilmiş nasosları müayinə edib, emalatxanada təmiri mümkün olan və zavodda təmir edilməsi lazım olan qruplara ayırmaq lazımdır. 367
Təmirdən sonra onları yağlayıb ayrı-ayrı qəfəslərə qruplarla yığmaq lazımdır. Zavoda verilən nasosların bütün hissələrinin hamısı öz yerində olmalı və onlar çirkdən qorunmalıdır. Nasoslar zavoda pasportları ilə birlikdə verilməlidir. Pasportda aşkar edilmiş qüsurlar, edilmiş təmirlər .və təmirin səbəbi qeyd edilməlidir. Emalatxanada təmirə seçilmiş nasoslarla aşağıdakı əməliyyat aparılmalıdır: a) klapan qovşağını yoxlamaq, lazım gələrsə, yeyilmiş hissələrini dəyişmək lazımdır; b) qondarma nasosun konusunu yoxlamaq, lazım gələrsə, dəyişmək lazımdır. Örtükdə
və başqa
hissələrin üzərində tutmaq üçün xüsusi yer olmadıqda, onları borusıxanda və məngənədə üzərinə xüsusi əzilmədən mühafizəedici qoyub sıxmaq lazımdır. Plunjeri silindrdən çıxardıqdan sonra onu təmiz əski ilə silib üzərini diqqətlə müayinə etmək lazımdır. Üzərində aydın surətdə görünən korroziya, yeyilmə, iri cızıq və qopuq olan plunjer yararsızdır. Quyudan çıxarılmış nasosların klapanı mühəndis Dadaşovun təklif etdiyi üsulla yoxlanır (181-ci şəkil). Quyudan çıxarılmış, nisbətən yüksək verim əmsalına malik nasosun plunjeri ilə silindri arasında boşluq kiçik olarsa, o təkrarən böyük özlülüklü neft verən dayaz quyularda istifadə edilə bilər. Əgər nasosun hissələrini dəyişdikdə, onun yivlərini açıb-bağlamaq lazım gəlirsə, onda nasos yığıldıqdan sonra onun kipliyini yoxlamaq lazımdır. Hər bir mədənin təmir məntəqəsində (xüsusi və ya adi nasos emalatxanası) dərinlik nasoslarının təmiri xüsusi kitabçada qeyd edilməlidir.
yaylı dalqavarı borucuq
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 6 7 8 9 1 2 3 4 5 368
Q UMLI QUYULARIN DƏRINLIK NASOSLARI ILƏ ISTISMARI Q UMLU QUYULARDA TƏTBIQ EDILƏN NASOSLAR Hal-hazırda qumlu quyularda tamamilə əngəlsiz işləyə bilən dərinlik nasosu yaradılmamışdır. Bu məsələ üzrə tədqiqat işləri davam edir. İstər boru, istərsə də qondarma nasoslarında qumla mübarizə üçün plunjerin xarici səthində bəzi dəyişikliklər (qanovlar, qum sıyıran) edildiyi məlumdur. Bütün bunlar verdiyi mayedə 3%-dən az qum olan quyularda yaxşı nəticələr verir. Əgər mayedə iri dənəli qum çox olarsa, qumla mübarizə məsələsi daha da çətinləşir, çünki iri qum dənələri nasos borularından plunjer üzərinə çökür və onun hərəkətinə əngəl törədir. Qumun plunjer üzərinə çökməməsi üçün nasos borularında mayenin qalxma sürətini lazımi qədər artırmaq lazım gəlir. Bunun üçün əsas vasitələrdən biri də NQN-2T və NQV-2T nasoslarıdır. NQN-2T tipli nasos şaquli plunjerli, birtəsirli, iki klapanlı içi boş ştanqlara bağlanmış oymaqlı silindri olan boru nasosudur (182-ci şəkil). Bu nasoslar orta dərinlikli, sərbəst qaz və qumun miqdarı çox olan quyularda tətbiq edilir. Bu tipli nasoslar 2 əsas bölmədən—silindr və plunjerdən ibarətdir. Bu tipli nasosların silindrinin qovşağı, NQN-2 tipli nasosun silindrinin qovşağından tutucunun pistonqolu, klapanın uzunlaşdırılmış gövdəsi və stəkanın olması ilə fərqlənir. Tutucu qolunun yuxarı ucu bir qədər uzadılmışdır; ona görə də sorucu klapan qovşağını tutduqda vurucu klapanın kürəciyi qaldırılmış vəziyyətdə qalır. Buna görə də nasosun vurucu boşluğu ilə sorucu boşluğu arasında əlaqə yaranır və beləliklə də boruvarı ştanqlarda olan maye quyuya axır. Bu nasoslarda işlədilən „Q", „K", „V" və ya „N" tipli plunjerin yuxarı hissəsinə keçirici vasitəsilə boru şəklində olan kiçik pistonqolu bərkidilmişdir. Bu kiçik pistonqolunun yuxarı hissəsi keçirici mufta vasitəsilə boruvarı ştanqla birləşdirilir. Bütün qalan cəhətlərinə görə NQN-2 Q tipli nasoslar NQN-2 tipli nasosların eynidir. Bəzən çox qum verən quyulardan çıxan maye çox qatı və içərisində parafin olur ki, bu da nasosun işini daha da çətinləşdirir. Belə quyularda dərinlik nasosunun əngəlsiz işləməsi məqsədi ilə, teleskopik nasoslar təklif olunmuşdur.
369
D
370
183-cü şəkil. NQV-3(NQN-5) teleskopik nasosu:
5—konusun gövdəsi; 6—konus; 7—konusun yəhəri; 8—qıfılın yayı; 9—dayaq muftası; 10—silindrin yuxarı muftası; 11—pistonqolu; 12— silindr; 13—plunjerin qəfəsi; 14— plunjer; 15—vurucu klapanın gövdəsi; 16—stəkan; 17—kürəcik; 18—vurucu klapanın yəhəri; 19—plunjerin ucluğu; 20—yönəldici mufta; 21—silindrin aşağı muftası; 22— vurucu klapanın gövdəsi; 23—kürəcik; 24— vurucu klapanın yəhəri; 25—ucluq. 1 2 3 3a 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 25 24 23 371
NQV-3 (NQN-5) və NQV-4 (NQN-6) teleskopik nasoslar, şaquli boru plunjerli sabit və boru silindrli birtəsirli qondarma nasoslardır. Bu nasosların silindri və plunjeri bir-birinin içərisində konsentrik işlədiyinə görə bunlara ikiborulu teleskopik nasoslar adı verilmişdir. Bu nasosların ölçüsü %
$$
1 2 50 2 39 , və
3 63 $$ olur. Bunlardan hər biri 5 əsas qovşaqdan silindr, sorucu klapan, vurucu klapanla plunjerdən, pistonqolu yönəldicisi ilə konusdan, köynəklə qıfıl dayağından və göstə- rilmiş bölmələrə daxil edilməmiş bəzi hissələrdən ibarətdir. NQV-3 (183-cü şəkil) və NQV-4 (184-cü şəkil) nasosları bir-birindən quruluş cəhətcə, yalnız dayaq bölməsinin yerləşməsinə görə fərqlənir. Bu səbəbdən də aşağıda ancaq NQV-3 (NQN-5) tipli nasos haqqında izahat verilir. Nasosun silindri tikişsiz, qəliblənmiş (soyuq uzadılmış) və ucuna muftalar bağlanmış borudan ibarətdir. Aşağı muftaya sorucu klapan, yuxarı muftaya isə pistonqolu yönəldicisi ilə konus qovşağı bağlanmışdır. Silindrin daxilində vurucu klapanı olan plunjer yerləşmişdir. Plunjer qəliblənmiş və uzunluğu 3 m olan borudan hazırlanır. Plunjer qəfəs, mufta, pistonqolu və sıxıcı vasitəsilə ştanqlarla birləşir və hərəkətə gətirilir. NQV-3 nasoslarındakı sorucu və vurucu klapanlar, qıfıl dayağı qovşaqları eynilə müvafiq ölçülü NQV-1 nasoslarındakının eynidir. Beləliklə, NQV-3 tipli nasoslardakı yeni hissələr silindr, plunjer, plunjer qəfəsi (ancaq 39X2" nasoslar üçün) və plunjer ötürücülərindən (50x2
Üç ölçüdə olan teleskopik nasosların qovşaqları 100 kQ/sm 2 təzyiq ilə sınaqdan keçirilir. Bu nasoslarda ehtiyat gediş yolunun uzunluğu 600 mm götürülür və silindrlə plunjer arasındakı kiplik, plunjerlə silindrin daim təmasda olan böyük uzunluğundakı ara boşluğundan axan mayenin hidravlik müqaviməti hesabına yaradılır. 2 NQV-4 (2 NQN-6) tipli nasos. Bu nasos iki borulu teleskopik, si- lindri hərəkət edən və dayağı aşağıda olan qondarma nasosdur. Teleskopik nasosların hazırlanmasını asanlaşdırmaq məqsədi ilə Dzerjinski adına zavod M.Ə.Abdullayev, A.V.Krasnobayev və K.A.Lisikyan tərəfindən təklif olunmuş, 2 NQN-6 63X3" tipli borulu nasoslar buraxmışdır (185-ci şəkil). Bu nasos quruluşca NQV-4 nasosundan sadədir və ona nisbətən bir sıra üstünlüyə malikdir. Bunlardan başlıcaları: hissələrin az miqdarda olması, ucuz başa gəlməsi, qumun nasosun içinə girməsinin qarşısının alınması və nasosla qaldırıcı boruların araboşluğunda qum çökməsi hallarının minimuma çatdırılmasıdır.
372
4-cü şəkil. NQV-4(NQN-6) tipli nasos
373
1 2 3 4 5 14 13 12 6 15 16 7 17 8 18 9 19 10 20 11 21
374
Silindr, plunjer və uzadıcını hazırlamaq üçün istifadə edilən boruların istər xarici diametrinin və istərsə də divar qalınlığının ölçulərindən yüksək dəqiqlik tələb olunmur. Bu nasosun bölmələri, yəni qıfıl dayaq, vurucu və sorucu klapan qovşaqları, müvafiq ölçülü qondarma NQV-1 borulu NQN-1 və NQN-2 tipli nasosların bölməsi və qovşaqlarından quraşdırılmışdır. 2 NQN-6 nasosları üç ölçüdə layihə edilmişdir: 2"-li nasos- kompressor boruları üçün 39 mm, 2 1 / 2 "-lilər üçün 50 mm və 3"lilər üçün 63 mm nasosun hər tip ölçüdə gediş yolunun uzunluğu 0,9 m və 1,8 m-dir. NQV-5 (NQN-7) tipli nasos. Bu markalı teleskopik nasos üçborulu, üçklapanlı, silindri hərəkət edən və qıfılı aşağıda olan qondarma nasosdur (186-cı şəkil). Onun hərəkət etməyən orta borusu yaylı qıfıl və kipləşdirici konus vasitəsilə qıfıl yəhərinə bağlanmışdır. Nasosun hərəkət edən hissəsi-silindr, nippel, dartıcı boru və ötürücü vasitəsilə daxili boru ilə birləşmiş xarici borudan ibarətdir. Yuxarı vurucu klapan qovşağı sıxıcı ərsin vasitəsilə ştanq kəmərinə bağlanmışdır. Aşağı vurucu klapan qovşağı daxili borunun ucunda yerləşdirilmişdir. NQV-5 tipli nasosun klapan bölmələri, silindr və plunjeri, həmçinin texniki xarakteristikası NQV-3 və NQV-4 nasoslarınınkı kimidir. Yuxarıda göstərdiyimiz teleskopik nasosda maye itkisinin səbəbini mükəmməl təhlil etmək üçün bir neçə tənlik vardır. Bu tənliklərdən aydın olmuşdur ki, NQV-3 və NQV-4 nasoslarında olan xarici araboşluqlarının uzunluğu bərabər olduqda, ikinci nasosdakı itki birincidəkindən bir qədər az olur. Bu onunla aydınlaşır ki, ştanqların yuxarı getmə prosesində bir qədər vaxt keçir ki, bu zaman NQV-4 nasosunun hərəkət etməkdə olan aşağı klapanı hələ bağlı qalır və maye hər iki araboşluğundan (xarici və daxili) keçməli olur. Yuxarıda qeyd edilənlərdən belə çıxır ki, NQV-3 və NQV-4 nasoslarında olan itkilərin fərqi, nasosun dalma dərinliyinin və araboşluğu kəmiyyətinin artması ilə çoxalır, əksinə maye özlülüyünün, təmasda olan səth uzunluğunun, yırğalanma sayının, gediş yolu uzunluğunun və nasosun diametrinin artması ilə azalır. Buna görə də kiçik diametrli NQV-5 (NQN-7) tipli teleskopik nasosu ilə özlülüyü az olan mayeləri dərin quyulardan, özlülüyü çox olan mayeləri böyük diametrli nasoslarla dayaz quyulardan vurmaq əlverişlidir. 187-ci şəkildə NQN-5 və NQN-7 tipli nasosların
& səthinə müvafiq hesablanmış verim əmsalının əyriləri verilmişdir. Əyrilər A.M. Pirverdiyan tərəfindən aparılmış hesablamanın əsasında qurulmuşdur:
375
nasosu:
4-yəhər; 5—keçirici; 6—plunjerin xarici borusu; 7—silindrin ucluğu; 8—uzadıcı boru; 9—silindr; 10— keçirici nippel; 11— plunjerin daxili borusu; 12— aşağı vurucu klapanın gövləsi; 13—stəkan; 14— kürəcik; 15—yəhər; 16— plunjerin ucluğu; 17—sorucu klapanın gövdəsi; 18— stəkan; 19— kürəcik; 20— yəhər; 21—qıfılın keçiridisi; 22— qıfılın muftası; 23—konus; 24— qıfılın yayı; 25— qıfılın yəhəri
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 25 24 23 22 21 20 19 18 17 16 15 14 13 12 376
, D s n L H g k 3 ' ' ' ' (X.4) burada
H— nasosun dalma dərinliyi; L— təmasda olan boruların uzunluğu;
n— yırğalanma sayı; s—gediş yolunun uzunluğu;. D—nasosun (orta borunun) diametridir. Aşağıdakı tənlik vasitəsilə NQN-7 tipli nasoslar üçün təxmini hesablanmış təmasda olan boru uzunluğunun orta qiyməti verilir:
. max 2 s L L or (
Şəkildə NQN-5 və NQN-7 nasoslarının verim əmsalları (R) arasındakı fərq nəzərə çarpır. Buna görə də kompleks kəmiyyət (k) 0,03-dən artıq olarsa, NQN-5 əvəzinə üçborulu NQN-7 nasosunu işlətmək əlverişlidir. Əgər bu kompleks (k) 0,03-dən az olarsa, NQN-5 nasosunu işlətmək faydalıdır, çünki bu nasos NQN-7-dən daha sadədir və ucuzdur. NQN-5 nasosu üçün təmasda olan səthin uzunluğu sabitdir və 3020 mm-ə bərabərdir; NQN-7 tipli nasoslar üçün isə bu qiymət 2950—3500 mm arasında dəyişir. 187-ci şəkil. NQN-6, NQN-7 tipli nasosların səthindən hesablama verişəmsallının əyriləri h 10 0,8 0,6
0,4 0,2
0 0,01
0,03 0,05
0,07 HГН-7
HГН-5 377
Nasos istismarında, qumla mübarizə məsələsi ən əsas problemlərdən biridir. Bu problemi həll etmək üçün xüsusi nasoslardan (NQV-2T və s.) istifadə edildiyi kimi, texnoloji tədbirlər də görülür. Bu tədbirlərdən ən əhəmiyyətlisi Ə.B.Süleymanov tərəfindən təklif olunmuş, boru arxasına maye tökmə üsuludur. Bu üsul, Azərneft birliyinin mədənlərində xüsusi müvəffəqiyyətlə tətbiq edilir. Quyuya tökülən mayenin miqdarı çıxarılan və tökülən mayelərdən, həmçinin qumun fiziki xassələrindən başqa qumun həcm konsentrasiyasından da ( x
) asılıdır (birinci kitabın VII fəslinin ikinci paraqrafına bax). Birinci kitabdakı (VII.72-78) düsturlarından aydın olur ki, eyni bir şəraitdə həcm konsentrasiyasının hər bir qiymətinə mayenin müəyyən sərfi (Q) uyğun gəlir. Lakin quyuda x
-in çox olmasına yol vermək olmaz, belə ki, son halda müxtəlif əngəllər (qum tıxacı yaranması, qaldırıcı boruların tutulması və s.) baş verə bilər. Deməli x
-in müəyyən buraxıla bilən həcm konsentrasiyası ( b
) hüdudunda artmasına yol vermək olar ki, mayenin buna müvafiq lazımi sürəti l ) dir. Qumun yerüstünə müvəffəqiyyətlə çıxarılması l ) ilə q ) arasındakı münasibətdən asılıdır ( q ) -quyuyun gündəlik hasilatına müvafiq ölçüsüz sürətdir). Burada iki hal ola bilər: 1) q ) * l ) , 2) q ) # l ) . Birinci halda quyunun hasilatı elədir ki, o, qumun çıxarılmasını tamamilə təmin edir və bu zaman q ) * l ) olur. İkinci halda isə quyunun hasilatı kafi deyil və q ) # l ) alınır ki, bu da yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi müxtəlif əngəllərə səbəb ola bilər. Yuxarıda göstərilənləri nəzərə alaraq buraxıla bilən həcm konsentrasiyaya, yəni
= x
şərtinə müvafiq lazımi sürətin ( l ) ) qiymətini birinci kitabdakı (VII.78) düsturuna əsasən
b 1 1 0 b 0 b b v
) ) ( ( ( (X.5) ifadəsi ilə tapa bilərik; burada
b
-birinci kitabdakı (VII.72) və (VII.73) ifadələrinə əsasən hesablanır. Quyuya maye q ) # l ) halında vurulacağından, həmin vurulacaq mayenin sərfinə müvafiq ölçüsüz sürət ( v ) ) belə tapılır: , q l v ) ) ) (
378
buradan ; v v v v F Q + ) , q q q q F Q + ) (X.6) burada
v Q -quyuya vurulacaq mayenin sərfi; F b və F q - quyuya vurulacaq və laydan gələn mayenin qaldırıcıda müvafiq olaraq tutduğu canlı kəsiyin sahəsidir; aydındır ki, F
qaldırıcı borunun en kəsik sahəsidir). 188-ci şəkil. Boruarxasına vurulacaq mayenin gündəlik sərfini təyin etmək üçün nomoqram
v + və q + - qumun vurulacaq mayedə və laydan gələn mayedə müvafiq olaraq çökmə sürətidir. 3 12 11 2 1 10 4 5 9 6 7 8 8 1 2 3 4 5 9 5 8 7 6 11 12 13
5 9 9 cavab Açar
I II III tapılır ilə
kəsiş- məsindən
cavab tapılır Qeyd
- in qiyməti -a bərabərdir verilib verilib
ve ril
ib ve rilib 2 4 6 8a % 5 a% 2,0 1,5
1,0 0,5
0,1 1,0
2,0 a =3,0% 0 0,6
0,8 1,0
1,2 1,4
1,6 1,8
2,0 2,2
İ n 24 5 10 15 20
b 2,2
2.0 1,8
2,6 1,4
1,2 1,0
0,8 0,6
0,4 0,2
İ İ İ İ 2,0
1,5 1,0
0,5 0 r b İ 3 santipuas r 3 0 2 0 1 5 1 2 1 0 8 7 6 5 4,5
4,0 3,5
3,0 2,5
2,0 1,5
1,0 0,5
M 3 gün Q Q r a D =1 1 2 2 1 1 2 3 4 6 d= 0,6 m m 0,5 0,4 0,3
0,2 379
Qeyd etməliyik ki, b
-nin təcrübi olaraq təyini heç də asan deyildir. Təqribi sürətdə b
= ,
qəbul etmək, yəni b
-ni kritik sürətə ( , ) ) müvafiq həcmi konsentrasiyaya bərabər götürmək olar (sürət , ) -dən az olanda x
kəskin sürətdə artır). Beləliklə b
= ,
, başqa sözlə l ) = , ) qəbul etməklə, l ) -in tapılması üçün buraxıla bilən həcm konsentrasiyasının ( b
) qiymətini bilmək lazım gəlmir, belə ki,
388 ,
0 1 )
(X.7) Bu düstur birinci kitabdakı (VII.79) ifadəsinə əsasən yazılmışdır (burada
-laydan gələn qumun faiz hesabı ilə sərf konsentrasiyasıdır). Quyuya vurulacaq mayenin gündəlik sərfini asanlıqla tapa bilmək üçün yuxarıdakı düsturlara əsasən qurulmuş nomoqram 188-ci şəkildə göstərilmişdir. Nomoqram mayenin özlülüyü (
), qumun diametri (d), qaldırıcı borunun diametri (D), quyunun gündəlik hasilatı (Q q ), qumun sərfi konsentrasiyası (
) və buraxıla bilən həcm konsentrasiyasının ( b
) müxtəlif qiymətləri üçün qurulmuşdur. Qeyd etməliyik ki, nomoqram qurularkən qumun sıxlığı q
=2,64 q/sm 3 , mayenin sıxlığı m
=0,8 q/sm 3
sabit götürülmüş, l ) isə d=0,4 mm və =1 sp üçün hesablanmışdır; hesablamalar göstərmişdir ki,
-nun dəyişməsi l ) -in qiymətinə cüzi təsir edir. Nomoqramda l ) = 0 f
asılılığı qırıq xətlərlə 0 l f w
asılılığı isə bütöv xətlərlə göstərilmişdir. Nümunə üçün quyuya vurulacaq suyun ( sp 1 su v
) ) gündəlik sərfi aşağıdakı şərtlərə əsasən tapılmalıdır: Q q =2,0 m 3 /gün, q
=5 sp, d=0,4 mm, D=2", 0
=0,2%. Əvvəlcə verilmiş q
, d, D və Q q -yə əsasən nomoqramdan q ) =0,48 olduğunu tapırıq. Sonra verilmiş 0
-a əsasən l ) =1,5 qiymətini və l ) ilə q ) -ni birləşdirib, onların fərqini, yəni v ) =1,02 qiymətini tapırıq. Bunun ardınca verilmiş d v ,
və D-dən keçməklə düz xətt çəkib onu v
=1,02 xətti ilə kəsişdirərək, Q v =8 m 3 /gün alarıq ki, bu da quyuya vurulacaq mayenin tapmaq istədiyimiz gündəlik sərfidir. Əgər həmin misalda başqa şərtlər olduğu kimi qalmaqla
=1,0% olsa, onda l ) =2,0, v ) =1,52 və Q v =12 m 3 /gün;
0
=2,8% olanda isə l ) =2,47, v ) =1,99 və Q v =16 m 3 /gün alarıq. Əgər quyu neft ilə bərabər su verirsə, onda quyuya töküləcək mayenin miqdarını aşağıdakı kimi tapmaq lazımdır. Neft və suyun gündəlik hasilatı
neft
=1,0 m 3 /gün, Q su =3,0 m 3 /gün, d=0,4 mm, D=2"; 0
=0,5%, neft və suyun özlülüyü neft
=5 sp, su
=1 sp olan hal üçün Q v -ni tapaq. Əvvəlcə neft ) və su ) -dan ibarət q ) -ni təyin etmək lazımdır. Verilmiş neft
, D, d və Q neft -ə əsasən 380
nomoqramdan tapırıq ki, su ) =0,22; yenə həmin yolla verilmiş su
, d, D və Q su -ya əsasən tapırıq ki, su ) =0,38. Beləliklə q ) = neft ) + su ) =0,6. Bunun ardınca verilmiş 0
-a əsasən l ) =1,8 olduğunu tapır və l ) ilə q ) -ni birləşdirib, onların fərqini, yəni v ) =1,2 qiymətini tapırıq. Nəyahət quyuya vurulacaq mayenin özlülüyü su
-dan, həmçinin d və D-dən keçməklə düz xətt çəkib, onu v
= 1.2 xətti ilə kəsişdirərək, Q v =10 m
3 /gün alırıq ki, bu da quyuya töküləcək mayenin (suyun) tapmaq istədiyimiz gündəlik sərfidir. Qumla mübarizə məqsədilə, bir çox konstruksiyalı çınqıllı süzgəclərdən, qumayırıcı lövbərlərdən və metal-keramik süzgəclərdən istifadə olunur. Prinsip etibarilə bunların hamısı quyu içərisinə daxil olmuş qumun nasosun silindrinə dolmasının qarşısını almaq üçündür. Əlbəttə nasos altına bağlanan bu süzgəclərin uzunluğu gündəlik hasilat, qumun orta diametri və onun az-çoxluğundan asılı olaraq götürülür. Son illərdə qumla mübarizə üçün Azərb. ETNÇİ tərəfindən yeni bir metod təklif olunmuşdur. Bu metodla quyudibi zonasına 3—5 t qədər fenol- formaldehidli qatran vurulur. Bu məhlul quyudibi zonadakı qumları bərkidir və eyni zamanda lazımi qədər məsaməli olur. Bunun nəticəsində quyu- dibində bərkidilmiş qum zonasından quyuya yalnız maye keçə bilər.
Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|