A. X. Mirzəcanzadə, M.Ə.İskəndərov, M.Ə. Abdullayev, R. Q. Ağayev, S. M.Əliyev, Ə. C.Əmirov, Ə. F. Qasımov

§ 8. NASOS İSTİSMARINDA YERÜSTÜ AVADANLIQ 

 

Dərinlik nasos istismarında yerüstü avadanlıq: mancanaq dəzgahı, 

quyuağzı avadanlıq və atqı xəttindən ibarətdir. 

Quyuağzı avadanlıq  aşağıdakı qayda ilə yığılır: kəmər başlığı 

flansının üstünə nasos boruları asılması üçün eyni diametrdə boru parçası 

bağlanmış planşayba qoyulur. Boru parçasının muftasına keçirici nippel 

burulub bərkidilmişdir. Nippelə isə kipgəc burulub bərkidilmiş üçboğaz 

(troynik) bağlanmışdır. 

Borularla yuxarı vurulan maye  üçboğaza bağlanmış əksklapandan 

keçib atqı xətti ilə trapa və ya konbayna gedir. 

İstismar kəməri ilə nasos boruları arasına dolmuş neft qazı, 

planşaybada olan xüsusi kanala birləşmiş kiçik boru xətti ilə ümumi qaz 

trapına yığılır. 

Kipgəcin içərisində yerləşmiş pardaxlanmış pistonqolu yuxarı-aşağı 

hərəkət edərkən, vurulan mayenin bayıra fışqırması üçün kipgəclə pistonqolu 

arasında rezin qat vardır. Təsvir olunan bu sadə kipgəc, pistonqolu sürəti 

kiçik olan qurğularda işlədilir. Son illərdə Azərneft Birliyi mədənlərində 

müasir konstruksiyalı SQN tipli kipgəcdən istifadə edilməyə başlanmışdır. 

 

Mancanaq dəzgahları 

 

Mancanaq dəzgahı elektrik mühərrikinin fırlanma hərəkətini 

yırğalanma hərəkətinə çevirərək ştanq kəməri vasitəsilə plunjeri yuxarı və 

415

 

 

aşağı hərəkət etdirir. Ümumiyyyətlə, dərinlik nasos qurğusunun parametrləri 

bir-birindən çox asılıdır. Ona görə də nasosun işləmə rejiminin düzgün 

qurulması üçün mancanaq dəzgahının uyğun parametrlərdə olub-olmadığını 

bilmək mütləq lazımdır. 43-cü cədvəldə müasir mancanaq dəzgahlarının 

texniki xüsusiyyətləri verilmişdir. 

43-cü cədvəl 

 

Mancanaq dəzkahlarının texniki xüsusiyyətləri 

 

                                                                  

                                                      

Dəzgahın 

                                                               

tipi 

 

  Parametrlər 

CKH2-

615 

CKH3-

1515 

CKH5-

3015 

CKH10-

3315 

CKH10-

3012 

Dəzgahın başlığından asılan naksimal 

yük, 

kq  ilə 

2000 

3000 

5000 

10.000 

10.000 

Ştanq asılan nöqtənin gediş yolu,  mm 

ilə 

300 

450 

600 

450.600 

750.900 

1050.1200 

1350.1500 

900.1200 

1500.1800 

2100.2400 

2700.3000 

1200 

1500 

1800 

2 00 

2400 

2700 

3000 

3300 

1200 

1800 

2400 

3000 

Dəzgahın başlığının dəqiqədə 

yırğalanma sayı 

4.5-15 

4.7-15 

4.7-15 

4.7-15 

6-12 

Reudktorun aparılan valına buraxılan 

maksimal moment, kQ. m ilə 

250 

650 

2300 

4000 

5700 

Dəzgahın mühərriklə ümumi çəkisi,  m  

ilə 

2.0 

4.5 

11.2 

12.5 

22.0 

 

Cədvəldə göstərilən dəzgahlardan başqa dərin və hasilatı çox olan 

quyuları istismar etmək üçün gücləndirilmiş SKN10-4512 tipli dəzgahlar da 

sınaqdan çıxarılmışdır. Bu dəzgahın gediş yolu 4500 mm qədər artırılmış və 

gücünü artırmaq üçün iki reduktor qoyulmuşdur. 

Bu dəzgah 3000 m  dərinlikdən 43 mm  nasosla gündə 30 m

3

-ə qədər 

maye qaldıra bilir. 

Azərb.NMAŞİ tərəfindən hal-hazırda daha güclü dəzgah— SKN10-

6010 sınaqdan keçirilir. Bu dəzgah 32 mm nasosa 6000 mm  gediş yolu 

verməklə, 3800 m dərinlikdən 18 m

3

 maye qaldırmalıdır. 

 

416

 

 

§ 9. DƏRİNLİK NASOS QUYULARINDA TEXNOLOJİ REJİMİN 

QURULMASI 

 

Başqa üsullarla istismar edilən quyularda olduğu kimi dərinlik nasos 

quyularının texnoloji rejimi də onun tədqiqat materiallarına əsasən 

qurulmalıdır. 

Bu kitabın II fəslində quyuların tədqiq edilmə üsulları və tədqiqat 

nəticələrinin işlənməsi haqqında məlumat verilmişdir. İstismar üsulundan 

asılı olaraq quyuların nümunə atqı üsulu ilə tədqiq edilmə texnikası bir-

birindən fərqlənir. 

Dərinlik nasos quyusu nümunə atqı üsulu ilə tədqiq edildikdə nasosun 

gediş yolunu və yırğalanma sayını dəyişməklə geniş intervalda müxtəlif 

istismar rejimləri yaradılır. 

Quyunun hasilatını daha geniş intervalda dəyişdirmək üçün nasosun 

diametrini və buraxılma dərinliyini də dəyişdirmək olar. Lakin bu əməliyyatı 

aparmaq üçün quyunun dayandırılması və əlavə vaxt tələb olunur. Ona görə 

də tədqiqat zamanı nasosun diametri və buraxılma dərinliyi nadir hallarda 

dəyişdirilir. 

Quyunun rejimini dəyişdirdikdə qərarlaşmış hərəkətin yaranması üçün 

quyu  eyni yaradılmış rejimdə bir neçə vaxt işləməlidir. Həmin vaxtı (II.5) 

düsturu ilə tapmaq olar. 

Quyudibi təzyiqini ölçmək üçün MQL tipli dərinlik manometrlərindən 

istifadə edilir. Dib təzyiqi qazın neftdə doyma təzyiqindən çox olduqda 

dərinlik manometri nasosun qəbulunda qoyulur. Əks halda, yəni quyu 

gövdəsində ikifazalı maye  olduqda dərinlik manometrini istismar 

horizontuna qədər buraxmaq lazımdır. 

Dərinlik manometri tədqiqat dövründə quyuda olur və  bütün 

rejimlərdə dib təzyiqini yazır. Dib təzyiqinin dərinlik manometri ilə 

ölçülməsi daha dəqiqdir. Lakin tədqiqat qurtardıqdan sonra nasos boruları 

əlavə  olaraq qaldırılıb-endirilməməsi üçün manometri quyuda saxlamaq 

lazım gəlir. Ona görə  də  xüsusi hallarda və  başqa üsullarla dib təzyiqinin 

təyin edilməsi mümkün olmadıqda (misal üçün yüksək qaz amili olan 

quyularda) nasos quyularında dib təzyiqi dərinlik manometrləri ilə  ölçülür. 

Neft mədənlərində çox vaxt dib təzyiqinin əvəzinə dinamiki səviyyə ölçülür, 

sonra isə dib təzyiqi hesablanır. Bu məqsədlə əsas olaraq exolotdan istifadə 

edilir (II fəsil). Dərinlik nasos quyusunu tədqiq etdikdə quyu məhsulunun 

(neft, su, qaz və qumun faizi) atqı parametrlərindən (gediş yolu, yırğalanma 

sayı), quyudibi təzyiqindən və depressiyadan asılılığı və lay təzyiqi müəyyən 

edilir. 

Texnoloji rejimi təyin etmək üçün əvvəlcə quyunun gündəlik hasilatı, 

yaxud yol verilən dib təzyiqi müəyyən edilməlidir. 

417

 

 

Quyunun gündəlik hasilatını yaxud dib təzyiqini müəyyən etmək üçün 

geoloji-texniki şərtləri, iqtisadi amilləri nəzərə almaq lazımdır. Təzə istismar 

olunan laylarda quyunun hasilatı yaxud dib təzyiqi işlənmə layihəsində 

verilir. 

Quyunun məhsuldarlıq tənliyinə (II.67) əsasən gündəlik hasilat 

verildikdə dib təzyiqini, dib təzyiqi verildikdə isə gündəlik hasilatı 

hesablamaq olar. 

Dib təzyiqini bilməklə nasosun buraxılma dərinliyini aşağıdakı düstur 

ilə tapmaq olar: 

                                                  

,

1

g

h

h

Z



 

burada h

g

—dinamik səviyyəyə qədər olan dərinlik (quyu ağzından); 

           h

1

—nasosun dinamik səviyyəyə görə dalma dərinliyidir. 

Dib təzyiqi məlum olduqda dinamik səviyyəyə  qədər olan dərinliyi 

aşağıdakı düsturdan tapmaq olar: 

,

qar

q

g

10

p

H

h



'

(

 

burada H—quyunun dərinliyi; 

            p

q

 —dib təzyiqi; 

           

qar



-su-neft-qaz qarışığının orta xüsusi çəkisidir. 

Nasosun dalma dərinliyi (h

1

)  praktiki olaraq müəyyən edilir. Normal 

şəraitdə işləyən quyularda h

1

=50 m, az məhsuldar dayaz quyularda h

1

=10—

20 m, çox qazlı quyularda isə h

1

=100—150 m götürülür. 

Quyunun debitini və dib təzyiqini  bildikdən sonra dərinlik nasos 

qurğusunun düzgün atqı rejimini müəyyən etmək lazımdır. 

 

Nasos qurğularının düzgün iş rejimi 

 

Nasos qurğusunun düzgün iş rejimi, quyudan mayenin asanlıqla və az 

xərclə çıxarılmasını təmin edən seçilmiş nasos qurğusu və onun 

parametrlərindən çox asılıdır. Bu parametrlər quyunun debitindən, balansir 

başlığına düşən yükdən, yırğalanma sayından, pardaxlanmış pistonqolunun 

gediş yolundan və nasosun diametrindən ibarətdir. Göstərilən parametrlər də 

bir neçə amillərdən: nasos ştanqları və borularının diametrindən, nasosun 

buraxılma və dalma dərinliyindən, nasosdakı ara boşluğundan, silindrdəki 

oymaqların sayından, mayenin xassələrindən və s-dən asılıdır. Bu amillərdən 

ən əsası nasosun buraxılma dərinliyi və quyunun debitidir. Nasosun 

buraxılma dərinliyinə görə vurma rejimi iki kateqoriyaya bölünür: 1) 

buraxılma dərinliyi az olan nasos quyularında vurma rejimi; 2)  buraxılma 

dərinliyi böyük olan nasos quyularında vurma rejimi (1500 metrdən çox). 

418

 

 

Hər iki kateqoriyaya daxil olan quyular az və çox debitli ola bilər. 

Vurma rejimlərini araşdırdıqda az və çox debitli quyular ayrılıqda nəzərdən 

keçiriləcəkdir. 

Vurma rejimini seçərkən birinci növbədə balansir başlığına düşən 

maksimal yükü müəyyən etmək lazım gəlir. Yuxarıda nasos ştanqlarından 

bəhs edərkən bu yükdən və onun hesablanmasından danışılmışdı və aydın 

olmuşdu ki, maksimal yükün miqdarı və onun dəyişmə amplitudu eyni dərin-

likdə işləyən nasosların, birinci növbədə, nasosun diametrindən, yırğalanma 

sayından və gediş yolundan   asılıdır. 

Qeyd etmək lazımdır ki, vurma rejiminin dərinlik nasosunun işlənmə 

müddətinə çox təsiri vardır. Müəyyən edilmişdir ki, nasosun işlənmə 

müddətini uzatmaq üçün nasosun plunjerinin diametrinin və gediş yolunun 

mümkün qədər çox, yırğalanma sayının isə az götürülməsi əlverişlidir. Eyni 

zamanda onu da bilmək lazımdır ki, nasosun diametrinin və gediş yolunun 

böyük olması mancanaq dəzgahının ən qiymətli hissəsi sayılan reduktorun 

tez işdən çıxmasına səbəb ola bilər. Çünki bu amillər reduktorun fırlanma 

momentini həddindən artıq artıra bilər. Buna görə də fırlanma momentinin 

qiyməti texnika elmləri namizədi R.A.Ramazanovun düsturu ilə 

yoxlanmalıdır: 

                             





,

,

min

max

max

p

p

s

236

0

s

30

M

0

0

(



                     (X.46) 

burada s

0

—pardaxlanmış sürgü qolunun gediş yolu, m ilə; 

p

max

 və p

min

-ştanqa düşən maksimal və minimum yükdür. 

Bütün deyilənlər göstərir ki, vurma rejimini seçərkən bir-birinə zidd 

olan təsirlər içərisində dəyişilən rejim parametrlərini dəfələrlə yoxlamaq 

lazımdır. 

Buraxılma dərinliyi az olan nasos quyularında vurma parametrlərini 

seçərkən ştanqların işləmə şəraitini asanlaşdırmağı nəzərdə tutmaq lazımdır. 

Buna görə də çox məhsul verən dayaz quyuda dəzgahın maksimal gediş 

yoluna müvafiq kiçik diametrli nasosdan istifadə edilməsi daha əlverişlidir. 

Tutaq ki, 500 m  dərinlikdən gündə 230 m

3

  maye qaldırmaq lazımdır. Əgər 

quyuda qurulmuş dəzgahın maksimal gediş yolu s

0

=3 m və yırğalanma sayı 

n=12 isə onda nasosun diametrini aşağıdakı düstur ilə tapmaq olar: 

                                      

n

s

F

1440

Q

0

n

'

'

'



                                     (X.47) 

                                  

.

,

.

2

n

m

0056

0

8

0

12

3

1440

230

F

'

'

'

 

Yəni nasosun diametri 

;

,0056

0

F

4

nd

n

2

 

;

,

,

m

085

0

4

0056

0

d

'

&

 

419

 

 

 

 

 

 

202-ci şəkil. An.N. Andoninın kiçik miqyaslı diaqramı

 

B

m - 120

D

m

-120

500

400

300

DH - 95

DH -95

200

S K N - 10 - 3 0 1 2

S K N 5- 1 8 1 2

C K Hi0  - 2115

CKH - 165

CKH2-615

DH-7 0

DH-35

B

H - 70

CKH3 -915

100

0

500              1000

1500

2000

2500

Nasosun  endirilmə dərinliyi

Hasilat, m

3

/

gün

ləi

DH

-95

DH

- 120

420

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

202-cu şəkil. An.N. Andoninın böyük miqyaslı diaqramı

 

125

100

DH=70

DH=65

DH=70

DH=56

DH=44

DH=44

SKN10-3012

DH=38

DH=38

DH=44

DH=56

DH=56

DH=32

SKN10-3012

DH=28

DH=28

DH=32

CKN10-2115

CKN5-1812

DH=28

2500

2000

1500

500

1000

Nasosun  endirilməsi  dərinliyi

25

20

15

10

5

0

DH=58

Dm=

3

4

DH=44

DM= 3 4

DH=38

DH=32

AH=28

CKH3=915

DH=23: DM=5 8

DM=32 DM=38

DM=33

DM=3 4

DM=55

DM=3 4

CKH2=515

DH=32

DH=44

DM=51

50

75

DH=95

DH=70

Hasilat,m

3

gün

əil

421

 

 

d=85 mm olmalıdır.

Bu diametrdə nasos olmadığı üçün 93 mm nasosdan istifadə etmək 

lazım gəlir. Buna görə də dəzgahın  yırğalanma sayını yenidən hesablayaraq 

n=1.0 olduğunu tapırıq.

Təzə nasosların verim əmsalı (



) ilk istismar günləri ərzində 0,8-ə 

çatır. Sonralar verim əmsalı azaldıqca yırğalanma sayını artırmaqla (n=11; 

12) quyunun lazımi hasilatla işləməsinə nail olmaq mümkündur. 

Ümumiyyətlə rejim parametrlərini asanlıqla tapmaq üçün An.N.Adonin 

tərəfindən qurulmuş diaqramlardan (202 və 203-cü şəkillər) istifadə etmək 

məsləhət görülür. Göstərilən diaqramlarda yırğalanma sayının seçilməsi 

məsələsi aydın olmadığı üçün 44-cü cədvəldə verilmiş rəqəmlərdən istifadə 

etmək lazımdır.

Böhran  yırğalanma sayı elə bir rejimdir ki, bu zaman ştanqlara düşən 

minimal yük sıfra bərabər olur, yəni dinamoqramın aşağı xətti  sıfır  xəttinə 

söykənir. Əgər yırğalanma sayı cədvəldə göstəriləndən artıq olarsa, 

ştanqların hər dəfə aşağı hərəkəti zamanı kanat asqısında boşalma əmələ 

gəlir və nəticədə ştanqlarda zərbə yaranar. Cədvəldə verilən böhran 

yırğalanma sayı və ya ona uyğun fırlanma bucağı A.S.Virnovskinin   düsturu 

ilə hesablanır:

44-cü cədvəl

Gediş

yolu, 

m ilə

Nasosların diametrinə müvafiq,

böhran, yırğalanma sayı

56

70

95

1.2

30

25

20

2,1

21

18

15

3.0

17

14,5

12,5

4,5

13,7

11,7

10,4

6,0

11,5

10

8,5

.

B

2

t

B

4

A

A

2

bor

$





(

)

                        (X.48) 

Buradan 

                

;t

s

a

g

s

d

D

3

1

A

0

ş

2

0

1

'

(







                               (X.49) 

və

422

 

 

                            

,t

2

1

s

2

a

g

s

2

1

B

0

ş

2

0

2

2

0

1

2

3

4

5 (

001

2

334

5

(









                       (X.50) 

burada t'—maye içərisində ştanqların hər  metrinin çəkisi; 

 t-adi havada ştanqın hər metrinin  çəkisi; 

 a

2

;

1



,

2



-A.S.Virnovskinin kinematik əmsalları; 

 D, d—nasosun və ştanqın diametri; 

 s

0

—pardaxlanmış sürgüqolunun gediş yolu; 

 g—yerin cazibə qüvvəsinin təcili, m/san

2

 ilə;  

ş



—maye ağırlığı təsiri altında ştanqların uzanması; 

          

,

ş

bor

bor

f

t

t





 yəni 

bor

t

—nasos borusunun kəsiyinin metaldan olan 

səthi;  

           f

ş

—ştanqın kəsiyinin səthi. 

Göstərilən  düstur  ilə  hesablanmış  rəqəmlər  həqiqi  böhran yırğalanma 

sayından  fərqlənir. Bunun da səbəbi  sürtünmə qüvvəsinin  nəzərə 

alınmasındadır. Sonralar An. Adonin tərəfindən bir  qədər  təkmilləşdirilmiş 

düstur təklif olunmuşdur: 

B

2

t

B

4

e

A

e

A

2

a

h

a

h

boh

1

1

$

(

0

0

1

2

3

3

4

5

'



'

(

(

(

)

                          (X.51) 

burada e—natural loqorifmin əsası; 

 h—sürtünmə konstantı (ölçüsü (1/san-dir). 

 l-nasosun buraxılma dərinliyi; 

 a—ştanq metalında səs sürəti. 

Hər iki düsturun analizi göstərir ki, böhran yırğalanma sayı əsasən 

nasosun diametrindən və gediş yolundan asılıdır. Böhran yırğalanma sayı 

ştanqların diametrindən az, nasosun buraxılma dərinliyindən isə çox asılıdır. 

Dəzgahın yirğalanma sayını və onun gediş yolunu istənilən qədər 

böyütmək olmur. Çünki hədsiz böyüdülən bu parametrlər bir tərəfdən 

nasosun klapanlarının müntəzəm işləməsini (vaxtında açılıb bağlanmasını) 

pozur və digər tərəfdən klapandan keçən mayenin sürtünmə qüvvəsinin art-

ması nəticəsində ştanqlar uzununa əyilir. Buna görə də sp-in 20 dən artıq 

olmamasına çalışmaq lazımdır. Bundan başqa bəzən çox maye verən 

quyularda sürətli vurma rejimində boru nasoslarının sorucu klapanı öz 

yerindən qalxır və sorulan mayenin itkisinə səbəb olur. Bu halda 

dinamoqramda dinamoqram quyruğu əmələ gəlir. Bəzən bu “quyruğu” səhv 

olaraq qazın təsiri kimi qəbul edirlər. 

423

 

 

Bütün yuxarıda deyilənlərin qarşısını almaq üçün çox məhsul verən 

quyularda sürətli rejim zamanı nasoslardakı vurucu və sorucu klapanların 

yəhərlərinin iç diametrini mütləq genişləndirmək lazımdır. Bunun 

nəticəsində sp=40 göturmək olar. 

Çox məhsul verən quyularda vurma rejimini taparkən əsas məqsəd 

ştanqların işləmə vəziyyətini asanlaşdırmaqdan ibarətdir. Az maye verən 

quyularda vurma rejimini seçərkən yuxarıda bəhs olunan prinsipin tətbiqi 

əlverişli deyil. 

Nasosun uzun müddət işləməsi üçün şərait yaratmaq əsas məsələdir. 

Məsələn, bir gün ərzində 12,5 m

3

 mayeni iki rejimlə almaq olar: 

1-ci rejim. Nasosun diametri 32 mm; gediş yolu 0,9 m; yırğalanma 

sayı 14 və ştanqın diametri 5/8". 

2-ci rejim. Nasosun diametri 56 mm;  gediş yolu 0,9 m;  yırğalanma 

sayı 6 və ştanqın diametri 3/4". 

Hər iki rejimdə nə dəzgaha, nə də ştanqlara qeyri-adi güc düşmür. 

Əgər nasosun məhsuldarlığına təsir edən bütün başqa amilləri eyni  qəbul 

etsək, onda yalnız yırğalanma  sayı və diametrlərin dəyişməsinin nasosun 

işləmə müddətinə olacaq təsirini Azərb.ETNÇİ düsturu ilə təyin etmək 

mümkündur. 

                                 

,

3

1

3

2

1

2

D

D

t

t 

                                            (X.52) 

burada t

1

-birinci rejimdə işləyən nasosun işləmə müddəti; 

t

2

—ikinci rejimdə işləyən nasosun işləmə müddəti; 

D

1

—birinci nasosun diametri; 

D

2

—ikinci nasosun diametridir.  

Əgər birinci nasosun işləmə müddətini t

1

=1  qəbul edərək qiymətini 

(X.52) düsturunda yerinə yazsaq,  ikinci nasosun işləmə müddətini tapmış 

oluruq: 

                                 

.

3

,

2

32

56

1

3

3

3

1

3

2

1

2

'

D

D

t

t

 

Deməli, 56 mm  nasos ikinci rejimdə birinci rejimdəkinə nisbətən 2,3 

dəfə uzun müddət işləyə bilər. 

Qeyd etməliyik ki, alınan üstünlük başqa mənfi cəhətlərin meydana 

gəlməsinə  səbəb olur. Məsələn, nasosun qiyməti, ştanqların qırılma sayı və 

boruların diametri artır, dəzgah maksimal yük  altında işləyir və  s. Əgər 

vurulan mayedə bir qədər qum varsa, göstərilən üstünlük öz əhəmiyyətini 

itirir. Buna görə  də rejim parametrlərini seçərkən bütün mədən təcrübəsini 

nəzərə almaq lazımdır. 

Böyük buraxılma dərinliyi olan nasos quyularının aşağıdakı 

xüsusiyyəti vardır: