ABĠd tahġRLĠ

filologiya elmləri doktoru, professor 
 
 
 
 
 
     (Abid Tahirli. Azərbaycan mühacirət 
 
 
 
 
 
     mətbuatında publisistika (1921-1991). 
 
 
 
 
 
     Bakı, 2005, “Ozan” nəĢriyyatı. Kitaba 
 
 
 
 
 
     ön söz əvəzi) 
 
 
 
MühacirətĢünas alim 
 
Milli-mənəvi sərvətlərin taleyi üçün cavabdehlik əsl ziyalı xislətidir. Zaman-
zaman ziyalılarımız öz şəxsi rahatlıqlarını unudaraq millətin gələcəyi naminə onun 
keçmişi ilə bağlı sənədləri, fikir və mülahizələri toplayıb tədqiq edərək müasirliyin 
xidmətinə veriblər. Çoxlarının öz şəxsi rifahları naminə əcnəbi ölkələrə üz tutduğu, 
zəka  alverinin  amansız  bir  tərzdə  gücləndiyi  bizim  dövrdə  belə  bir  ziyalı  və 
vətəndaş  işinin  intixab  etmək  az  qala  qəhrəmanlığa  bərabərdir.  Bu  gün  bu  tarixi 
missiyanı  təmənnasız  bir  şəkildə  öz  üzərinə  götürüb  ləyaqətlə  icra  edən 
ziyalılardan biri Abid Tahirlidir. 
Hələ  1989-cu  ildə  Azərbaycan  xalqının  tarixi  taleyi  sınağa  çəkiləndə 
Belçikadan  «Tərcüman»  qəzetinin  müxbiri  Yusif  Çinal  əməkdaşı  olduğu  qəzetə 
yazırdı:  «Avropaya  gələn  sovet  qrupundakı  qəzetçi  Abid  Tahirli  ilk  iş  olaraq 
Avropada  yaşayan  azərilərlə  türkləri  tapıb  onlarla  dərdləşmək  oldu.  Abid  Tahirli 
«Bu  gün  Azərbaycan  üzərində oyunlar oynanılır.  Qarabağ bizim  canımızdır.  Heç 
kim həvəslənməsin» dedi». 
Bu  cəsarətli  sözlər  o  zaman  tanınmış  jurnalist  olan  mənim  dostum  Abid 
Tahirlinin vətəndaş mövqeyi  idi. Məhz bu  mövqedən də onun  mövzusu  müəyyən 
olundu, bir alim kimi tədqiqatçılıq fəaliyyəti başlandı. Bu mövzunun adı o zaman 
çox az araşdırıcılara məlum, unudulmuş MÜHACİRƏT idi. 
Abid Həmid oğlu Tahirli düz əlli il əvvəl – 1955-ci il noyabrın 30-da qədim 
Qəbələ bölgəsinin Nohurqışlaq kəndində anadan olub. Hələ IX sinifdə oxuyarkən 
yazdığı «Sinoptiklər» hekayəsinə görə o vaxt hamımıza doğma olan «Azərbaycan 
pioneri»  qəzetinin  keçirdiyi  yaradıcılıq  müsabiqəsinin  qalibi  olub.  Sonra 
Azərbaycan  Dövlət  Universitetində  coşqun  tələbəlik  illəri  (1975-1980)  və  bu 
unudulmaz  illəri  «Bakı»,  «Azərbaycan  müəllimi»,  «Sovet  kəndi»,  «Azərbaycan 
təbiəti»  kimi  mətbuat  orqanlarında  çap  olunan  yazıların  sevincləri  onun  taleyinə 
yazılıb. 

 
320 
Abid  professional  jurnalist  fəaliyyətinə  «Bakelektrikməişətcihaz»  İstehsalat 
Birliyinin  «Nümunəvi  texnika  uğrunda»  qəzetində  müxbir  kimi  başlayıb.  Bu 
səmərəli  fəaliyyətini  1972-1987-ci  illərdə  Xarici  Ölkələrdə  Dostluq  və  Mədəni 
Əlaqələr Cəmiyyətinin «Vətənin səsi» qəzetində davam etdirib. 
Yaşıd  olsaq  da  mən  onun  imzasını  xalq  yazıçısı  Elçinin  böyük  uğurla 
rəhbərlik  etdiyi  «Vətən»  cəmiyyətinin  «Odlar  yurdu»  qəzetində  çap  etdirdiyi 
yazılardan  tanımışam.  O  zaman  biz  –  Mövsüm  Əliyev  və  mən  daxildə,  Abid  isə 
xaricdə  unudulmuşlardan  yazırdıq.  Abid  «Vətən»  cəmiyyətində  Avropa  və 
Amerika ölkələri şöbəsinin müdiri idi. 
O, 1993-cü ildən Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin məsul işçisi, 
birinci  dərəcəli  dövlət  qulluqçusu,  Yazıçılar  və  Jurnalistlər  birliklərinin  üzvü, 
H.B.Zərdabi və Məmmədquluzadə mükafatlarının laureatıdır. 
A.Tahirli  1997-ci  ildə  böyük  uğurla  «Ceyhun  Hacıbəylinin  həyat  və 
yaradıcılığı  (mühacirətəqədərki  dövr)»  mövzusunda  namizədlik  dissertasiyası 
müdafiə etdi. Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, o 2000-ci ildən BDU-nun jurnalistika 
fakültəsinin  doktorantı  kimi  başladığı  «Azərbaycan  mühacirət  mətbuatında 
publisistika  (1921-1991)»  mövzusunda  doktorluq  dissertasiyasını  bu  il  başa 
çatdırıb və əsər müzakirədən uğurla keçərək müdafiəyə təqdim edilib. 
Bu faktları təfsilatı ilə yazmamaq da olardı. Çünki Azərbaycan ədəbi-ictimai 
mühiti  iki  hissəli  «Azərbaycan  mühacirət  mətbuatı»,  «Deyilən  söz  yadigardır», 
«Sözlə  yarananlar,  sözü  yaşadanlar»,  «Azərbaycan  mühacirəti»,  «İlyas 
Əfəndiyevin publisistikası» və nəhayət bu günlərdə işıq üzü görmüş «Azərbaycan 
mühacirət  mətbuatında  publisistika  (1921-1991)»  kimi  kitabların,  150  elmi, 
yüzlərlə publisistik məqalənin müəllifi Abid Tahirlini yaxşı tanıyır. Onun əsərləri 
barəsində bizdə və xaricdə yüzə yaxın təqdiredici məqalə dərc olunub. Mən yaxşı 
bilirəm  ki,  Abidin  yazı  masasının  üstündə  hələ  çapa  həsrət  beş-altı  kitab  və 
monoqrafiya  yol  gözləyir.  A.Tahirli  həm  də  bir neçə kitabın  tərtibçisidir…  Yenə 
faktlara yol verdim. Neyləyim, faktsız mühakimə seyrçilikdir. 
…A.Tahirlinin bütün kitabları dəyərlidir. Fəqət, mən belə hesab edirəm ki, 
«Azərbaycan  mühacirət  mətbuatında  publisistika  (1921-1991)»  adlı  fundamental 
monoqrafiyası  ilə  o,  bu  sahəyə  yekun  və  möhür  vurdu.  Təsadüfi  deyil  ki, 
unudulmaz Xeyrulla müəllim kitaba yazdığı ön sözdə belə deyib: «Abid Tahirlinin 
monoqrafiyası  ilə  bağlı  fikirlərimizi  yekunlaşdıraraq,  bu  qənaətə  gəlirik  ki,  elmi-
tədqiqat işini cəsarətlə sahənin lokomotivi adlandırmaq olar». 
Bu  monoqrafiyada  müəllif  külli  miqdarda  faktlar  əsasında  mühacirət 
publisistikasının  tarixini  nəzərdən  keçirir,  mühacirət  mətbuatının  mərhələlərini 
elmi-tarixi  prinsiplərə  təsnif  edir.  Bu  əsasda  da  əsərdə  mühacirət  mətbuatının 
təşəkkül  prosesi  ümumiləşdirilir.  Monoqrafiyanın  mahiyyətini  təşkil  edən  dəyərli 
cəhətlərdən biri də budur ki, burada rus əsarətinə və total bolşevizm ideologiyasına 
qarşı milli mücadiləmizin tarixi öz əksini tapır. 
Azərbaycan ziyalılarının milli istiqlal uğrunda mübarizə səhifələrini, istiqlal 
mücahidlərinin  portretlərini,  tale  yollarını  əks  etdirmək  baxımından  Abid 
Tahirlinin kitabı böyük elmi, tarixi və ideoloji əhəmiyyətə malikdir. 

 
321 
«Azərbaycan 
mühacirət 
mətbuatında 
publisistika 
(1921-1991)» 
monoqrafiyası  mühacirət  azərbaycançılığı  və  türkçülüyün  ölməzliyi  ideyası 
haqqında sanballı tədqiqat əsəridir. 
Mühacirət  mətbuatında  Qafqaz  birliyi  ideyasını  əks  etdirmək  bu  kitabın 
novatorluğunu təsdiqləyən ciddi amillərdən biridir… 
Sadaladığım  faktlar  bir  insan  ömrünün,  bir  alim  həyatının  tale  yazıları, 
A.Tahirlini mühacirətşünas alim kimi təsdiqləyən ədəbiyyat möhürləridir. 
Həmişə  yazdığım  bir  fikri  burada  da  təkrarlamağa  ehtiyac  duyuram.  İnsan 
yaşadığı  cəmiyyətdən  çox, doğulduğu təbiətə bənzəyir.  Quba  və  Qəbələ  əzəmətli 
Əliçapan dağının belindən asılmış heybənin iki gözünə bənzəyir. Abid Tahirli ilə 
biz  eyni  dağların  döşündən  axan  buz  bulaqların  saf  suyunu  içmişik.  Şahdağdan 
müqəddəs  Babadağdan  əbədi  qarın,  buzun  əmrini  gətirən  küləklərin  havasını 
udmuşuq. Bakıda da bir həyətdə, bir binada yaşayır, içimizdə o suların saflığını, o 
havanın ancaq dağ uşaqlarına yaxşı tanış olan ətrini qoruyuruq. O, saflıq və o ətir 
bizi  vüqarlı  saxlayır,  qürurumuzu  sınmağa  qoymur…  Abid  də  belədir,  sərt  və 
səmimi, təmkinli və təvazökar, lazım  gələndə  dağ  çayı  kimi  coşub hər şeyi  məhv 
etməyə hazır. O, 50 ildir ki, belə yaşayır, arzu edirəm ki, 50 il də elə belə yaşasın. 
 
 
 
 
 
 
 
 
Nizaməddin ġƏMSĠZADƏ 
 
 
 
 
 
 
 
 
       professor 
 
 
 
 
 
 
        “525-ci qəzet”, 2 dekabr 2005  
 
 
ĠĢıq gələn tərəfə doğru 
 
Adı  müasir  Azərbaycan  ictimai-mədəni  həyatında  xüsusi  hörmətlə 
qiymətləndirilən  Abid  Tahirlini  nə  vaxt,  necə  tanıdığımı  xatırlamıram,  amma 
ondan  məmnunam  ki,  Abidlə  bağlı  yalnız  xoş  duyğuların  şahidiyəm.  Özünü 
tanımamışdan  əvvəl  sözünü  tanımışam,  imzasını  görmüş,  məqalələrini  oxumuş, 
fikirlərini, duyğularını özümə doğma bilmişəm. O zaman hələ Azərbaycanda Sovet 
hakimiyyəti  süqut  etməmişdi,  lakin  artıq  totalitarizmin  prinsipləri  zəifləməkdə, 
kommunist  rejiminin  yaratdığı  sosial-siyasi  steres  tüğyan  etməkdə  idi. 
Azərbaycanda  yeni  gənclik  formalaşır,  tarixə,  milli  yaddaşa,  klassik  irsə  dönüş 
sabaha  gedən  yolun  başlanğıcı  sayılır,  xalqın  özünüdərki,  özünütəsdiqi, 
özünütəşkili ümummilli vəzifə, təxirəsalınmaz vətəndaşlıq işi sayılırdı. 
Bu  işin  yerinə  yetirilməsində  mətbuat  xadimləri,  jurnalist,  yazıçı  və  digər 
sahənin  ziyalıları,  xüsusilə  fərqlənir,  milli  «mənlik»  problemini  qaldırır,  vətəndaş 
kimliyi  məsələsini  diqqət  mərkəzində  saxlayırdılar.  Çünki  azadlığa  aparan  yol 
ruhən azad, kamil vətəndaş nümunəsi ilə mənzilə yetişir, xalqı «it hürən tərəfə yox, 
işıq gələn»ə çatdırır. Abid Tahirli 1980-ci illərin əvvəllərindən etibarən jurnalistika 
aləminə  gəlməklə  həmin  istiqamətə  ömür-gün  sərf  edən  həmvətənlərimizdən  biri 
oldu.  O  işi,  əməli,  ideyası,  əsərləri  ilə  fərqlənən,  başqalarına  örnək  olan  dost, 
yoldaş,  həmkar  kimi  tanındı.  Əməyi,  zəhməti  hesabına  ictimai-mədəni  həyatda 
uğurlar qazandı… filologiya elmləri namizədi və doktoru olmaq üçün ciddi elmi-

 
322 
nəzəri  axtarışlar  apardı,  monoqrafiyalar  yazdı,  ekranda,  efirdə,  mətbuat 
səhifələrində tez-tez göründü. 
Mən  Abid  Tahirlinin  imzasına  ilk  dəfə  «Odlar  yurdu»  qəzetində  rast 
gəlmişəm.  Onun  vətən  duyğulu,  yurd  qoxulu  yazıları  məndə  təkcə  xoş  təəssürat 
yaratmayıb, həm də  tarixən ikiyə parçalanan Azərbaycanın dərdlərinə aşina edib. 
Çünki  onun  elmi-publisistik  yazıları  məzmun  və  mündəricəsinə  görə  bütöv 
Azərbaycan  idealına əsaslanır. Abidin əsərlərində vətənin ağrı-acıları doğma, cana 
yaxın  bir  insanın  kədəri  kimi  yaşanır,  onun  çətinliklərini  çəkməkdən  qürur 
duyanların  fəziləti  görünür.  «Mənim  kimi  Balan  ölsün,  ay  Vətən!»  -  deyənlərin 
harayı eşidilir. 
Abid  Tahirlinin  Azərbaycan  mühacirətinin  müxtəlif  problemləri,  şəxsiyyət, 
fakt  və  hadisələrinə  həsr  olunan  çoxsaylı  məqalələri,  «Deyilən  söz  yadigardır», 
«Azərbaycan  mühacirət  mətbuatı»  (II  hissəlik),  «Sözlə  yarananlar,  sözü 
yaşadanlar»,  «Azərbaycan  mühacirət  mətbuatında publisistika  (1921-1991)»  kimi 
monoqrafiyaları onun yaradıcılıq axtarışlarını şərh etməyə geniş material verir. Bu 
əsərlər  yalnız  onun  elmi-nəzəri  mövqeyini  deyil,  həm  də  şəxsiyyət  və  vətəndaş 
kimliyini  aydınlaşdırmağa  ciddi  əsaslar  yaradır.  Abid  o  şəxsiyyətlərdəndir  ki, 
əqidəsi-amalı vətənə, yurda, haqq işinə xidmətin nümunəsi, ömür-gün həqiqətdir. 
Bu  fikri  mən  ona  görə  birmənalı,  açıq-aydın  deyirəm  ki,  Abidi  artıq  «az-çox» 
tanıyıram, həm də əsərlərini diqqətlə oxuyaraq onun mülahizələrinə, düşüncələrinə 
yaxından  bələd  olmuşam.  Onun  hələlik  sonuncu  olan  fundamental  «Azərbaycan 
mühacirət  mətbuatında  publisistika»  (1921-1991)  monoqrafiyasını  redaktə 
edərkən,  Dövlət  Universitetində  həmin  əsərin  geniş  müzakirəsində  olarkən  də  bu 
qənaətdə  olmuşam.  O,  Azərbaycan  mühacirət  mətbuatının  ən  sanballı  əsərini 
ortaya qoymaqla bir sıra məsələlərin ilk dəfə elmi-nəzəri qiymətini verir. Belə ki, 
Azərbaycan  mühacirətinin  siyasi  ideyaları,  kültür  siyasəti,  milli  dövlətçilik 
uğrunda  mübarizəsi,  onların  həyat  salnaməsi  Abidin  əsərində  sərgilənir.  Onun 
Azərbaycan  mühacirət  mətbuatının  çoxçeşidli  mənzərəsini  işıqlandırması  bu 
baxımdan  diqqətəlayiqdir  və  gələcəkdə  şübhəsiz  ki,  yeni  tədqiqatlara  təkan 
verəcəkdir.  Odur  ki,  Abid  müəllimin  müəyyənləşdirdiyi  və  təsnifat  verdiyi 
mühacirət mətbuatına diqqət yetirmək hər birimizin vətəndaşlığına və elmi-nəzəri 
axtarışlarına  bağlı  bir  məsələdir.  Abid  öz  tədqiqatında  Azərbaycan  mühacirət 
mətbuatından danışaraq bildirir ki: 
-  Azərbaycanda  bolşeviklərin  hakimiyyətə  gəlməsindən  sonra  yaranan  ilk 
satirik  nəşr  –  «Molla  Nəsrəddin»  jurnalı  (Təbriz,  1921).  Jurnal  kifayət  qədər 
araşdırıldığından,  tədqiqat  işində  bu  nəşr  barədə  geniş  bəhs  edilməsi 
məqsədəmüvafiq sayılmamışdır; 
-  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  süqutundan  sonra  ölkəni  tərk  etməyə 
məcbur olan mühacirlərin siyasi nəşrləri – «Yeni Qafqasya» (1923-1927), «Azəri-
türk»  (1928-1930),  «Yaşıl  yarpaq»  (1928),  «Odlu  yurd»  (1929-1931),  «Bildiriş» 
(1930-1931). 1923-1931-ci illərdə işıq üzü görən bu orqanları şərti olaraq İstanbul 
nəşrləri adlandırmaq olar. «Azərbaycan» (Paris, 1926); 
-  Azərbaycan  mühacirlərinin  elmi-nəzəri-mədəni  nəşri  «Azərbaycan  yurd 
bilgisi» (1932-1934 və 1954); 

 
323 
-  1930-cu  illərin  Azərbaycan  mühacirət  mətbuatı  («İstiqlal»  qəzeti  (1932-
1934), «Qurtuluş» jurnalı (1934-1939), «Milli Azərbaycan Müsavat Xalq Firqəsi» 
bülleteni (№ 1, 1936). 
Bunlardan  başqa,  həmin  dövrdə  1-2  nömrəsi  çapdan  çıxan  məcmuələr: 
«Açıq  söz»  (1936,  2  nömrə),  «Kutlu  od»  (1936-1937,  2  nömrə),  «Aydın  yol» 
(1937, 1 nömrə), «Doğru söz» (1937, 2 nömrə), «Vətən diləyi» (1937, 1 nömrə), 
«Millət  andı»  (1938,  1  nömrə),  «Yasamız»  (1938,  1  nömrə),  «İlham  qaynağı» 
(1938, 1 nömrə). «Müqəddəs odlar ölkəsi» (1938, 1 nömrə), «Haqqın səsi» (1938, 
1 nömrə), «Dilək» (1939, 4 nömrə), «Haqq» (1939, 1 nömrə), «Həmlə» (1939, 1 
nömrə); 
-  İkinci  Dünya  müharibəsi  dövründə  legionerlərin  Berlin  nəşrləri: 
«Azərbaycan», «Hücum», «Milli birlik» (1943-1945); 
-  1950-80-ci  illərin  mühacir  nəşrləri:  «Azərbaycan»  (1952,  Ankara), 
«Azərbaycan»  (1952,  Münhen),  «Mücahid»  (1955),  «Türk  yolu»  (1951), 
«Ərqənəqon  yolu»  (1951),  «Türk  izi»  (1951)  və  s.  –  1980-ci  illərin  ikinci 
yarısından nəşrə başlayan mətbuat: «Ana dili» (Bonn), «Odlar ölkəsi» (Edinburq), 
«Dədə  Qorqud»  (İspaniya),  «Qürbət»  (Brüssel),  «Aydınlıq»  (London), 
«Azərbaycan  türkləri»,  «Xəzər»  (İstanbul),  «Azərbaycan»  (Stokholm), 
«Azərbaycan»  (Vaşinqton),  «Araz»  (Lund,  İsveç),  «Azər»  (Berlin),  «Ərk» 
(Almaniya), 
«Ziya» 
(Moskva), 
«İnam» 
(Sankt-Peterburq), 
«Savalan» 
(Dnepropetrovsk), «Millət» (Simferopol), «Araz» (Kişinyov) və s. 
Azərbaycan öz müstəqilliyini bərpa etdikdən sonrakı dövrdə (1991-ci ildən) 
nəşr  olunan  mətbu  orqanlar.  Bu  dövrdə  ABŞ,  Rusiya  Federasiyası,  Ukrayna, 
Almaniyada bir sıra mühacir nəşrlər fəaliyyət göstərirlər. 
Bunlar  Azərbaycanın  mədəni-mənəvi  sərvətidir  və  dünyada  xalqımızın 
müasir sivil normalara layiq imicini yaratmağa xidmət edənlərin işinin nəticəsidir. 
Onlarla bizi ilk dəfə Abid hərtərəfli tanış edir. Sovet hakimiyyəti illərində, totalitar 
rejim  dövründə  dəmir  pərdələr  arxasında  qalan,  belə  deyək,  «dünyanın  o  biri 
üzündə  bizim  üçün  yaşayanlarla»  Abidin  əsəri  sayəsində  ünsiyyət  qura  bilirik. 
Abid müəllim indi ömrünün müdriklik çağını yaşayır və elmə, sənətə, ədəbiyyata, 
milli  jurnalistikamıza  dərindən  bələd  olan  bir  alim  kimi,  söz  səlahiyyətlisi  kimi 
tanınır. Çünki o irs-varislik əlaqəsinə və halal zəhmətinə güvənən bir həmkarımız, 
aydın  sabahlara  doğru  yol  gedən  ziyalı  alimimiz,  vətəndə  və  qürbətdə 
yaşamasından asılı olmayaraq, hər zaman Azərbaycana bağlı duyğuların yaratdığı 
«mənlik»  şüurunun  daşıyıcısıdır.  Odur  ki,  bu  yubiley  günlərində,  ömrünün  50-ci 
aşırımında ona dostları, həmkarları adından ən gözəl günləri, cansağlığı və uğurlu 
axtarışları mən arzulayıram. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
         ġamil VƏLĠYEV 
 
 
 
 
 
       filologiya elmləri doktoru, professor 
 
 
 
 
 
 
«Ədəbiyyat qəzeti», 2 dekabr 2005 
 
 
 

 
324 
Ġmzasının və sözünün sahibi 
 
 
Nə qədər ağır və acı olsa da, etiraf olunmalıdır ki, müxtəlif səbəblərdən bir 
sıra  müəlliflər  illər  ötdükdən  sonra  özlərinə  məxsus  yaradıcılıq  nümunələrinin 
bəzilərindən  imtina  edirlər.  Əsər  bədii  cəhətdən  zəif  olduğundan,  mövzu 
aktuallığını    və  əhəmiyyətini  itirdiyindən,  yaxud  da  ki,  rejimin,  ideologiyanın 
təsiri,  tələbi  ilə  qələmə  alındığından  yumşaq  desək,  müəllif  öz  imzasına  sahib 
çıxmır. Məqsədim belə yazarları ittiham etmək, qınamaq yox, imzasından heç vaxt 
xəcalət çəkməyən müəllifləri təqdir etməkdir, qiymətləndirməkdir. Belələri təəssüf 
ki, azdır. Lakin var. Onlardan biri, istedadlı qələm sahibi, mühacirət probleminin, 
xüsusilə mətbuatının dəyərli tədqiqatçısı Abid Tahirlidir. 
2001-ci  ildə  “Əbilov,  Zeynalov  və  oğulları”  nəşriyyatı  Abid  Tahirlinin 
“Sözlə yarananlar, sözü yaşadanlar” adlı növbəti kitabını çapdan buraxdı. Burada 
müəllifin  son  illərdə  milli  hərəkat,  milli  ideologiya  mövzusunda  qələmə  aldığı 
sanballı  məqalələrlə  yanaşı  onun  ötən  əsrin  80-ci  illərinin  əvvəllərində  –  sovet 
rejimi  və  ideologiyasının  ədəbiyyata  və  sənətə  qənim  kəsildiyi  dövrdə  qələmə 
aldığı  oçerklər,  müsahibələr  də  verilmişdi.  Sözün  düzü,  müəllifin  –  milli  azadlıq  
hərəkatının  vüsət  aldığı  dövrdə  Azərbaycan  Xalq  Cəbhəsinin  sədri  Əbülfəz 
Elçibəylə  (“Fəaliyyətsizlik  milli  xəyanətdir”),  siyasi  icmalçı,  prof.  Şirməmməd 
Hüseynovla  (“Biz  hara  gedirik”),  millət  vəkili,  “Azərbaycan”  qəzetinin  baş 
redaktoru  Sabir  Rüstəmxanlı  ilə  (“Millətimin  istedadına  və  gücünə  güvənirəm”) 
müsahibələri aktual mövzulara həsr edilsə, son dərəcə sərt üslubda qələmə alınsa 
da, məni o qədər təəccübləndirmədi. Çünki, həmin dövr üçün belə yazılar təbii idi.  
Lakin ötən əsrin 80-ci illərində A.Tahirlinin S.Rəhimovla (“Əsrin yaşıdı ilə 
söhbət”)  prof. C.Qəhrəmanovla  (“Böyük  xəzinə”),  prof.  Həmid  Araslı  ilə  (“Çalış 
öz  xalqının  işinə  yara”),  Əzizə  Cəfərzadə  ilə  (“Aləmə  səs  sal”),  prof.  Yəhya 
Məmmədovla  (“Vətən  mənə  oğul  desə…)  müsahibələri  məni  heyrətləndirdi,  həm 
də  sevindirdi.  Əminəm  ki,  vaxtı  ilə  mətbuatda  dərc  olunan  həmin  materialları 
kitaba  daxil  edən  müəllif  bir  an  da  olsa,  tərəddüd  etməmişdir.  Çünki,  həmin 
yazılarda  müəllif  pafoslu  ifadə  və  ibarələrlə  kommunizm  quruculuğunu,  onun 
xidmətində duran sənəti müdafiə və tərənnüm etmir, ona hakim olan milli hiss və 
duyğuların  təsiri  ilə  müsahibələrində  ədəbiyyatın,  elmin  mövcud  problemlərini 
təhlil predmetinə çevirir, araşdırır, müvafiq nəticələr çıxarır. 
Abid  Tahirlinin  fəal  əməkdaşlığı  ilə  nəşr  olunan  «Vətən»  Cəmiyyətinin 
orqanı  «Odlar  yurdu»  qəzetinin  Azərbaycan  mətbuatı  və  ictimai  fikir  tarixində 
əvəzsiz  xidmətləri    hər  kəsə  məlumdur.  Məhz  həmin  qəzetdə  Abid  Tahirli  öz 
qələminin  qeyrət  və  qüdrətini  bütün  gücü  ilə  nümayiş  etdirmişdir.  Onun  həmin 
dövr publisistik yaradıcılığı zəngin, maraqlı və məhsuldardır. Yüz minlərlə oxucu 
taleyin  hökmü  ilə  qürbət  ölkələrdə  məskunlaşan  həmvətənlərimizin  həyat  və 
düşüncə tərzi, qayğı və problemləri, arzu və amalları haqqında A.Tahirlinin böyük 
sevgi ilə qələmə aldığı yazılardan xəbərdar olur və onlarda Azərbaycan mühacirəti 
barədə  ictimai  rəy  formalaşırdı.  Digər  tərəfdən  isə  A.Tahirlinin  istər  həmin 

 
325 
məqalələrini,  istərsə  də  sonrakı  ədəbi-publisistik  fəaliyyətini  Azərbaycan  naminə 
fədakar fəaliyyətə bir çağırış kimi də qəbul etmək olar. 
Abid  Tahirli  publisist  fəaliyyəti  ilə  yanaşı  elmi-tədqiqatla  da  ciddi  məşğul 
olur. Həmin sahədə də o, diqqətçəkən, maraqlı və faydalı nəticələrə nail olmuşdur. 
Namizədlik  dissertasiyası  Azərbaycanın  ədəbi-mədəni,  ictimai-siyasi  və  mətbu 
tarixində  parlaq  iz  qoyan  Ceyhun  Hacıbəylinin  həyat  və  yaradıcılığına  həsr 
olunmuşdur. 
Yaxşı  xatırlayıram.  Bir  dəfə  –  1996-cı  ildə,  müdafiə  ərəfəsində  onun  elmi 
rəhbəri  professor  Yaşar  Qarayev  Abid  Tahirlinin  C.Hacıbəyli  ilə  bağlı  elmi 
araşdırmaları  ilə  əlaqədar  «onun  yazdıqları  əslində  doktorluq  işinə  bərabərdir» 
demişdir. Bu, doğrudan da belə idi və A.Tahirli müdafiəyə qədər C.Hacıbəyli ilə 
bağlı müxtəlif mətbu orqanlarda onlarca irihəcmli məqalə dərc etdirmişdir. 
Elmi  araşdırmalardan  yorulmayan,  əksinə  daha  dərinə  nüfuz  edən,  arxiv 
sənədləri  ilə  işləməkdən  mənən  qidalanan,  zövq  alan  A.Tahirli  Bakı  Dövlət 
Universiteti jurnalistika fakültəsinin doktorantıdır. Onun doktorluq işinin mövzusu 
da  çox  maraqlı  bir  sahəyə  –  mühacirət  mətbuatının  tədqiqinə  həsr  edilmişdir. 
A.Tahirlinin  mühacirət  jurnalistikasının,  mətbuatının  tarixinə  dair  qəzet  və 
jurnallarda,  eləcə  də  elmi  məcmuələrdə  çox  sayda  elmi  məqalələri,  «Azərbaycan 
mühacirəti» (Bakı, «Tural-Ə» nəşriyyatı, 2001) və iki kitabdan ibarət «Azərbaycan 
mühacirət  mətbuatı»  adlı  monoqrafiyası  (I  hiss,  Bakı,  QAP-poliqraf,  2002-ci  il, 
158  səh.,  II  hissə,  Bakı,  «Ozan»,  2003-cü  il,  276  səh.)  çapdan  çıxmışdır.  Kitabın 
birinci  hissəsində  Azərbaycan  mühacirlərinin  “Yeni  Qafqasya”,  “Odlu  yurd”, 
“Azərbaycan yurd bilgisi” (İstanbul),  “Azərbaycan” (Paris), “İstiqlal”, “Qurtuluş” 
(Berlin),  “Azərbaycan”  (Ankara)  kimi  mətbu  orqanları,  onların  nəşr  tarixi,  milli 
istiqlal  uğrunda  ideoloji  mübarizəsi  mövzusu,  ideya  istiqaməti,  habelə  yazarları, 
dərc  olunmuş  materialların  dil-üslub,  sənətkarlıq  xüsusiyyətləri  haqqında 
məqalələr verilmişdir. 
Kitabda  həmçinin  ayrı-ayrı  mühacir  publisistlərin  fərdi  yaradıcılığı  və 
fəaliyyəti  ilə əlaqədar  maraqlı  materiallar,  mühacirət  mətbuatının  tədqiqi  ilə bağlı 
digər  müəlliflərin  araşdırmalarına  münasibəti  əks  etdirən  yazılar  da  oxucuların 
diqqətinə təqdim olunmuşdur. 
Bu  sahədə  tədqiqatlarını  uğurla  davam  etdirən  Abid  Tahirli  “Azərbaycan 
mühacirət  mətbuatı”  kitabının  ikinci  hissəsində  “Ana  dili”  (Bonn),  “Aydınlıq” 
(London), “Azər” (Berlin) kimi qəzet və jurnallar, habelə Qafqaz birliyi mövzusu 
ilə  əlaqədar  “Prometey”  (Paris),  “Qafqaz  almanaxı”  (İstanbul),  “Qafqasya” 
(Münhen), “Birləşik Qafqasya” (Münhen), “Azərbaycan” (Ankara), “Azərbaycan” 
(Münhen),  “Türk  izi”  (Ankara),  “Türk  yolu”  (İstanbul),  “Türk  amacı”  (İstanbul), 
“Mücahid (Ankara) kimi nəşrlərin fəaliyyətindən ətraflı bəhs etmişdir. 
Kitabda  müəllifin  mühacirətin  digər  problemləri  ilə  bağlı  mətbuatda  dərc 
olunmuş  bir  sıra  aktual  məqalələri  də  verilmişdir.  Əsər  ölkənin  ali  məktəblərinin 
jurnalistika  fakültəsinin  tələbələri  və  Azərbaycan  mühacirəti  problemi  ilə 
maraqlananlar üçün dəyərli elmi qaynaqdır.  
Etiraf  edim  ki,  A.Tahirlinin  tükənməyən  axtarmaq,  araşdırmaq,  yazmaq 
ehtirası,  həvəsi  məni  heyrətləndirir.  Bəzən  mənə  elə  gəlir  ki,  o  günün  24  saatını 
işləyir. Bu marağın, vurğunluğun səbəbini o, tədqiqat sahəsi ilə əlaqələndirir: 

 
326 
-  Azərbaycan  tarixi  və  mədəniyyətinin  ayrılmaz  parçası  olan  mühacirət  irsi 
son  dərəcə  maraqlı  və  zəngindir.  Sovet  hakimiyyəti  dövründə  diqqətdən  kənar 
saxlanılmış  və  son  illər  topladığım  belə  bir  sərvətlə  dərindən  və  məsuliyyətlə 
məşğul olmağı özümə borc bilirəm və bu işdən mənən qidalanıram. Digər tərəfdən 
isə mühacirət irsində daha qabarıq nəzərə çarpan sabaha sarsılmaz inam hissi mənə 
doğma  və  yaxındır.  Hüseyn  Baykara  1975-ci  ildə,  əgər  belə  demək  mümkünsə, 
Sovet imperiyasının «çiçəkləndiyi» bir dövrdə qələmə aldığı «Azərbaycan istiqlal 
mücadiləsi tarixi» kitabına yazdığı «Ön söz»də deyirdi ki, çevrəmdə bulunan yaxın 
və  uzaq  dostlardan,  bu  kitabı  yazdığıma  görə  məni  qınayanlar  vardı:  Yəni,  sən 
kiminlə  zarafat  edirsən.  Bax,  ABŞ  başkanı  Ford  Vladivostoka  Brejnevi  ziyarətə 
gedir». Mən isə onlara belə cavab verirdim: «Tarixin qəribə cilvələri və sürprizləri 
var.  Sabahın  tarixi  də  çox  sürprizli  olacaq.  Bu  kitab  Azərbaycanın  istiqlal 
davasının bir əlifbasıdır». 
Yaxud  Nağı  Şeyxzamanlı  1964-cü  ildə  qələmə  aldığı  «Azərbaycan  istiqlal 
mücadiləsi xatirələri» kitabında yazırdı ki, bütün müqəddəratıma inandığım kimi, 
ona  da  inanıram  ki,  nə  rus,  nə  də  qurulacaq  bu  və  ya  digər  rejim  Azərbaycanda 
əsaslı uyğunlaşmayacaq və yaşamayacaqdır. Sovet imperiyasının çökəcəyi, yerində 
müstəqil  dövlətlərin,  o  cümlədən  Azərbaycan  Respublikasının  qurulacağı  barədə 
istiqlal  aşiqlərinin  böyük  inamla  söylədiyi  fikirlərin  tarixi  ötən  əsrin  20-ci 
illərindən başlanır. M.Ə.Rəsulzadə, M.B.Məmmədzadə, C.Hacıbəyli, Fuad Daryal, 
Mir  Yaqub  Mehdiyev  və  digər  mücahidlərin  məqalələrində  Azərbaycanın 
istiqlalına inam əsas xətt kimi keçir.  
… Bir məclisdə dostlarımızdan biri A.Tahirli  haqqında ürək dolusu danışdı 
və  sonda  dedi:  «Beş  kitab  müəllifi  Abid  Tahirli  bu  gün  yaradıcılığının  ən  parlaq 
dövrünü  yaşayır».  Mən  qələm  dostumuz  haqqında  onun  xoş  sözlərinə  şərik 
olduğumu bildirdim. Sonda əlavə etdim: «Elə bilirəm ki, onun yaradıcılığı həmişə 
parlaq olmuşdur». 
Və  bu  sözlər  zarafatla  deyilməmişdi.  Məncə,  yaradıcılığı  bu  şəkildə 
mərhələlərə bölmək düzgün yanaşma deyil. Fikrimcə, nə vaxt yazılmağından asılı 
olmayaraq, əsər dəyərlidirsə, zamanın sınaqlarına dözürsə, o, parlaqdır, solmazdır. 
Abid  Tahirlinin  qələmi  simalı,  məsləkli qələmdir,  o  dünən  də  belə  idi,  bu  gün də 
belədir, əminəm ki, sabah da belə olacaqdır. Ən başlıcası da belə budur…