ABĠd tahġRLĠ

Məhərrəm Qasımlı 
 
 
 
 
 
       filologiya elmləri doktoru, professor 
   “525-ci qəzet”, 6 iyul 2005 
 
 
 
 
 
 
 

 
327 
Gözəl alim, gözəl Ģəxsiyyət 
 
 
Biz  o  şəxsiyyət  haqqında  söhbət  açmaq  istəyirik  ki,  uzun  illərdir  onu 
yaxından  tanıyır,  insanlığına,  ziyalılığına  böyük  hörmət  bəsləyirik.  Tanışlığımız 
həmkarlığımızdan və yaxın qonşu olmağımızdan başlayıb. Təbiətcə sakit, istiqanlı, 
həssas adamdır. Dostluqda sədaqətli və səxavətlidir. Bu adam gözəl alim, jurnalist, 
pedaqoq kimi tanınan və 50 yaşı yenicə tamam olan Abid Tahirlidir. 
Abid  Tahirli  əsl  şəxsiyyət  olmağa  «məhkumdur».  Azərbaycanın  füsunkar 
guşələrindən  birində  –  Qələbədə  dünyaya  göz  açıb.  Bu  təbiət  onda  geniş  qəlb, 
dərin  zəka, eyni  zamanda  ədəbiyyata  böyük  maraq  yaratmaya  bilməzdi. Bəlkə  də 
Abid  Tahirlinin  Azərbaycanın  qədim  mədəniyyət  və  tarixindən  bəhs  edən  əsərlər 
qələmə  alması  elə  onun  özünün  qədim  bir  diyarda  doğulmasından  irəli  gəlir. 
İstərdik oxucuların diqqətini onun dediyimiz istiqamətdə tədqiqatlarına cəlb edək. 
Öncə  aşağıdakı  əsərlərinin  adlarını  çəkirik:  «Dədə  Qorqud  aliliyi»  məqalələr 
toplusu  (1999),  «Dədə  Qorqud  rəsmlərdə»  (1999),  «Dədə  Qorqud»  bülleteni 
(1999). 
Elmi  ictimaiyyət  arasında  Abid  Tahirli  daha  çox  mətbuat  tarixinin 
araşdırıcısı  kimi  tanınır.  Onun  bu  sahədə  qələmə  aldığı  kitablardan  bir  neçəsinin 
adını  çəkmək  yerinə  düşərdi:  «Azərbaycan  mühacirəti»  (2001),  «Azərbaycan 
mühacirət  mətbuatı»  (2002),  «Azərbaycan  mühacirət  mətbuatında  publisistika» 
(2005).  
Bu kitablar müəllifinə daha çox şöhrət gətirmişdir. Onlardan ali məktəblərdə 
dərs vəsaiti kimi istifadə olunur.  
Abid  Tahirlinin  tədqiqatlarının  bir  hissəsini  istedadlı  şəxsiyyətlərinin 
yaradıcılığını  öyrənib  ictimaiyyətə  çatdırmaq  təşkil  edir.  Bu,  onun  millətini 
sevməsindən,  qayğıkeşliyindən  irəli  gəlir.  Bu  baxımdan  mərhum  Tofiq 
Vəndamlının əsərlərinin toplusunu xüsusi qeyd etmək lazımdır. 
O, həm də gözəl əsərlərin tərtibçisidir. Ceyhun Hacıbəylinin, «Hacı Kərim» 
povesti»  (1995),  Xalq  yazıçısı  İlyas  Əfəndiyev  haqqında  xatirələr  toplusu  (1999) 
dediklərimizə nümunə ola bilər. 
Abid  Tahirli  eyni  zamanda  mədəniyyətimizin  və  ədəbiyyatımızın 
klassiklərinin  tədqiqatçısıdır.  Buna  misal  olaraq,  «Ceyhun  Hacıbəylinin  həyat  və 
yaradıcılığı», «İlyas Əfəndiyevin publisistikası» və s. göstərə bilərik. 
O,  bir  sıra  əsərlərin  –  xalq  yazıçısı  Elçinin  Cəfər  Cabbarlı  haqqındakı 
«Şəxsiyyət və istedad» (2000) kitabının, «Əmir Həbibzadə - 80» monoqrafiyasının 
(2001), «Dədə Qorqud» (1999) bülleteninin elmi redaktorudur. 
İxtisasca  jurnalist  olan  Abid  Tahirli  mətbuatda  daha  çox  «Vətənin  səsi» 
qəzetindəki  yazıları  ilə  tanınmağa  başlamışdır.  1982-87-ci  illərdə  xarici  Ölkələrlə 
Dostluq və Mədəni Əlaqələr Cəmiyyətinin xaricdəki həmvətənlər üçün nəşr etdiyi 
bu qəzet Abidin sonrakı tədqiqatçılıq fəaliyyətində də mühüm rol oynamışdır. Elə 
həmin illərdən xaricdə yaşayan həmvətənlərimizin taleyi onun yaradıcılığının əsas 
mövzusuna çevrilmişdir. 

 
328 
Tanınmış  tədqiqatçı  Abid  Tahirlinin  Azərbaycan  mühacirət  problemi, 
xüsusilə mühacirət mətbuatı ilə bağlı araşdırmaları ölkəmizdə olduğu kimi, xaricdə 
də  böyük  maraq  doğurur.  Bu  günlərdə  müəllifin  ünvanına  Almaniyanın  Halle 
şəhərindəki  məşhur  Martin  Lüter  Universitetindən  bildiriş  daxil  olmuşdur.  Orada 
qeyd  olunur  ki,  A.Tahirlinin  beş  kitabı  –  «Azərbaycan  mühacirəti»,  «Sözlə 
yarananlar,  sözü  yaşadanlar»,  «Azərbaycan  mühacirət  mətbuatı»  (1-ci  və  2-ci 
hissələr),  «Azərbaycan  mühacirət  mətbuatında  publisistika»  Universitetin 
kitabxanasının kataloquna salınmışdır. 
Abid  1988-ci  ildən  Xaricdə  Yaşayan  Həmvətənlərlə  Mədəni  Əlaqələr 
Cəmiyyəti – «Vətən» Cəmiyyəti yaranandan onun orqanı «Odlar yurdu» qəzetində 
əvvəlcə müxbir, sonra böyük müxbir, məsul katib, redaktor müavini vəzifələrində 
çalışmışdır. 1992-1993-cü illərdə «Vətən» Cəmiyyəti Avropa və Amerika ölkələri 
şöbəsinin  müdiri  vəzifəsində  işləmişdir.  1993-cü  ildən  Azərbaycan  Respublikası 
Nazirlər Kabinetinin məsul işçisi, birinci dərəcəli dövlət qulluqçusudur. 
Abid  Tahirli  Azərbaycan  Yazıçılar  Birliyinin,  Azərbaycan  Jurnalistlər 
Birliyinin üzvüdür. Filologiya elmləri namizədidir. Heç şübhəsiz ki, bu yaxınlarda 
onun doktorluq dissertasiyası müdafiə etməsinin də şahidi olacağıq. 
Mətbuatda  yüzlərlə  publisistik  yazısı,  150  elmi  məqaləsi  işıq  üzü  görmüş 
Abid  Tahirli  bu  gün  öz  yaradıcılıq  axtarışları  daha  fəal  şəkildə  davam 
etdirməkdədir. 
Biz  bu  yazımızda  görkəmli  alim  və  jurnalistin  fəaliyyətindən  qısa  söhbət 
açdıq. Əlli illik yubileyi günlərində Abidsevərlərin cərgəsinə qoşulub onu ürəkdən 
təbrik etmək bizim üçün çox xoşdur. Şübhəsiz ki, Abid çoxlarının əlçatmaz saydığı 
mövzuları  əvvəlki  həvəs  və  sevgi  ilə  yenə  davam  etdirəcək  və  biz  də,  inşallah, 
onun yüz illiyində bütün bunlar barədə geniş söhbət açacağıq. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Məhəmməd BAHARLI, 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
        Əziz AZƏRĠ 
 
 
    
 
 
 
        «Azərbaycan müəllimi» qəzeti,  
    2 dekabr 2005 
 
 
 
Azərbaycan mühacirət mətbuatının  
fədakar tədqiqatçısı 
 
Azərbaycan  mühacirəti  haqqında  son  illərdə  dəyərli  tədqiqat  işləri  yazılmış 
və  yazılmaqdadır  ki,  bu  da  çox  təqdirəlayiqdir.  Alimlərimizin  bir  sıra  tabular 
üzündən  məşğul  ola  bilmədikləri  və  yaxud  qeyri-intensiv  məşğul  ola  bildikləri, 
elmi-ədəbi  ictimaiyyətə,  Azərbaycan  xalqına  təqdim  edə  bilmədikləri  mühüm  bir 
mövzu – Azərbaycan mühacirəti mövzusu geniş bir tədqiqat müstəvisində öyrənilir 
və bu təbiidir. 
Azərbaycanın  da  daxil  olduğu  post-sovet  məkanında  ötən  əsrin  60-cı 
illərindən  başlayan  «yumşalma»,  80-ci  illərin  sonundan  isə  «demokratikləşmə  və 

 
329 
aşkarlıq»  dövründə  həyata  keçirilən  tədbirlər,  əslində  sovet  imperiyasının 
tükənməkdə  olan  ömrünü  uzatmağa  xidmət  edən  ictimai-siyasi,  iqtisadi  proseslər 
idilər, lakin istər-istəməz həmin faktorlar xalqımızın milli-mənəvi intibahında yeni 
bir mərhələnin başlanğıcına da təkan verirdi və onun qarşısını almaq artıq mümkün 
deyildi. 
Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti,  erməni  soyqırımı,  Stalin  repressiyaları, 
Azərbaycanın  mühacirət  irsi  və  s.  kimi  problemlər  ətrafında  milli  maraqlarımıza 
cavab  verən  çoxsaylı  elmi  tədqiqatlar  məhz  bu  illərdən  aparılmağa  başlamışdır. 
Lakin, ötən təqribən 20 ilə yaxın bir müddətdə günümüz üçün aktuallıq kəsb edən 
bu mövzulara aid onlarla kitabın, yüzlərlə elmi-publisistik məqalələrin yazılmasına 
baxmayaraq, bu proses bütün aktuallığını saxlamaqdadır. 
Bəri  başdan  deyək  ki,  «müasir  Azərbaycan  mühacirətinin  yaradıcılıq 
axtarışları  bədii  aspekti  ilə  deyil,  elmi-nəzəri  və  publisistik  aspekti  ilə  seçilir. 
İyirminci  yüzildə  Azərbaycan  ədəbiyyatının  mühüm  bir  qolu  mühacirətdə 
yaranmışdır. Əsrin başlanğıcında (sonralar isə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və 
II  Cahan  savaşı  illərində)  irtica  və  təqiblərdən  yaxasını  qurtararaq,  Türkiyə  və 
çeşidli Avropa ölkələrinə sığınan Azərbaycan mühacirəti fərqli bir ədəbi məktəbini 
əsasını  qoymuş,  bu  təməl  üzərində  çox  zəngin  olan  bir  ədəbiyyat  yaratmışdır. 
Müasir Azərbaycan mühacirəti oturuşmadığı üçün daha çox mətbuata önəm vermiş 
və bu sahədə müəyyən uğurlar əldə etmişdir. Buna görə də, mühacirətin yaradıcılıq 
axtarışları bədii aspekti ilə  deyil, elmi-nəzəri və siyasi-publisistik çaları ilə seçilir, 
ədəbiyyatşünaslıq  istisna  olmaqla,  ədəbiyyat  sahəsində  onun  fəaliyyəti  nəzərə 
çarpacaq  imzalarla  müşayiət  olunmur»  (Sultanlı  V.  Ədəbi-nəzəri  illüstrasiyalar. 
Bakı, Azərnəşr – 2000, səh.27.). 
Bu  baxımdan,  publisistikamızın  layiqli  qələm  sahibi,  mühacirət  irsimizin 
tanınmış  araşdırıcısı  Abid  Tahirlinin  son  tədqiqat  işlərindən  olan  iki  hissəli 
«Azərbaycan  mühacirət  mətbuatı»  əsəri  (Bakı,  Qapp-Poliqraf»-2002;  Bakı, 
«Ozan»-2003) öz elmi sanbalı və nəzəri konseptuallığı ilə diqqəti cəlb edir. 
...  Abid  Tahirli  1980-ci  illərin  sonu,  90-cı  illərin  əvvəllərində  Azərbaycan 
müstəqil  mətbuatının  flaqmanlarından  olan  «Odlar  yurdu»  qəzetində  redaktor 
müavini,  daha  sonralar  «Vətən»  cəmiyyətində  Avropa  və  Amerika  ölkələri 
şöbəsinin  müdiri  işləmişdir.  İş  təcrübəsində  onun  mətbuat  tariximiz,  mühacirət 
irsimizlə  bağlı  əldə  etdiyi  faktlar,  topladığı  materiallar,  bu  mövzulara  həsr  etdiyi 
elmi,  publisistik  məqalələr  Abid  Tahirlinin  elmi  yaradıcılığının  əsas  kursunu  da 
müəyyənləşdirmiş  oldu.  Tədqiqatçının  namizədlik  dissertasiyasının  yazıçı-
publisist,  naşir,  redaktor,  tərcüməçi  Ceyhun  Hacıbəylinin  həyat  və  yaradıcılığına 
həsr olunması da təsadüfi deyildir. 
Elmi 
tədqiqatını 
Azərbaycan  mühacir  irsinin,  xüsusən  mühacir 
mətbuatımızın tədqiqinə həsr edən Abid müəllimin nəzəri, təcrübi professionallığı, 
bəziləri kimi işə həvəskar deyil, əsl sənətkar kimi yanaşması onun hər bir əsərinin 
əsl səviyyə göstəricisidir. 
Onun  2002-ci  ildə  işıq  üzü  görmüş  «Azərbaycan  mühacirət  mətbuatı» 
kitabının  I  fəslində  Azərbaycan  mühacirlərinin  İstanbulda  nəşr  etdikləri  «Yeni 
Qafqasya»,  «Odlu  yurd»,  «Azərbaycan  yurd  bilgisi»,  Parisdəki  «Azərbaycan», 
Berlindəki «İstiqlal» nəşrləri, onların tarixi, mövzusu və ideya istiqaməti, yazarları, 

 
330 
dərc olunmuş materialların dil-üslub, sənətkarlıq xüsusiyyətləri haqqında yazılmış 
məqalələri 
verilmişdir.  Burada  həmçinin,  mühacir-publisistlərin  konkret 
mövzularla  bağlı  yaradıcılığı  və  fəaliyyəti  barədə  qələmə  alınmış  materiallar, 
habelə  mühacirət  mətbuatının  tədqiqi  və  başqa  problemləri  haqda  yazılmış 
məqalələr də oxucuların diqqətinə çatdırılır. 
Müəllif çox düzgün olaraq mühacirət mətbuatımızın tədqiqinə milli mətbuat 
anlayışı kontekstindən yanaşmışdır. Azərbaycan mətbuatı anlayışını: 
- Çar Rusiyası dövründəki Azərbaycan mətbuatı; 
- Sovet İttifaqı dövründəki Azərbaycan mətbuatı; 
- Cənubi Azərbaycan mətbuatı; 
- Azərbaycan mühacirət mətbuatı; 
-  Müstəqil  Azərbaycanın  mətbuatı  (1918-1920-ci  illlər  və  1991-ci  ildən 
sonrakı  illər)  bölgüsündə  təqdim  edən  A.Tahirli  qısa  da  olsa,  hər  dövrün  elmi 
tədqiqatlarla  nə  dərəcədə  əks  etdirildiyi  haqda  məlumat  verir.  Mühacirət 
jurnalistikası  ilə  bağlı  bölümdə  deyilir  ki,  hələ  XX  yüzilliyin  əvvəllərindən 
indiyədək  H.Zərdabi,  F.Köçərli,  C.Hacıbəyli,  Ə.Hüseynzadə,  M.Ə.Rəsulzadə, 
M.B.Məmmədzadə, Ə.Topçubaşov, N.Nərimanov, T.Şahbazi, Ə.Abid, daha  sonra 
N.Axundov, Ə.Mirəhmədov, A.Zeynalov, N.Zeynalov, A.Zamanov, Q.Məmmədli, 
F.Qasımzadə, 
Ş.Qurbanov, 
X.Məmmədov, 
Ş.Novruzov, 
Ə.Məmmədov, 
M.C.Cəfərov, C.Xəndan, Ş.Hüseynov, T.Rüstəmov, S.Hüseynov, T.Rüstəmova və 
başqaları tərəfindən mətbuat tarixinə aid xeyli kitab nəşr olunmuş, onlarca məqalə 
çap edilmişdir. Lakin kommunist rejiminin, ideologiyanın təsiri, tələbi ilə mətbuat 
tarixinin  araşdırılmasında  –  xüsusilə  mətbu  orqanın  proqramı,  məramı,  ideoloji, 
tarixi,  siyasi,  mənəvi  yönümü  ilə  bağlı  təhriflərə,  qərəzli  münasibətlərə  yol 
verilirdi. 
Mühacirət mətbuatı tariximizin tədqiqində yeni mərhələ hesab edilə biləcək 
1980-ci illərin sonu 90-cı illərin əvvəllərində isə mühacirət mətbuatı ilə bağlı daha 
çox  informativ  yazılar  qələmə  alınırdı.  A.Tahirli  bu  irsin  daha  dərindən 
araşdırılması  istiqamətində  xalq  yazıçısı  Elçinin  böyük  əməyini  qeyd  edir,  onun 
«Odlar yurdu» qəzetində dərc olunmuş proqram-məqaləsini xüsusi vurğulayır: 
«…eyforiyaya  qapılmadan  Azərbaycan  mühacirətini  bir  qurum  kimi 
öyrənməli,  elmi-nəzəri  şəkildə  onun  demoqrafik,  siyasi-ictimai  və  sosioloji 
təsnifatını  verməliyik.  İndiyə  qədər  məlum  səbəblər  üzündən  bu  sahədə,  yəni 
Azərbaycan  mühacirətinin  öyrənilməsi  sahəsində  çox  az  iş  görülmüşdür,  ciddi, 
sanballı  tədqiqatlar  yox  dərəcəsindədir,  mühacirətə  birtərəfli  münasibət,  bu 
münasibətdəki  bədnam  sinfilik  prinsipi  uzun  zaman  hakim  ideologiyanın  tərkib 
hissəsi olmuşdur» (Elçin, «Odlar yurdu» qəzeti, № 21, 1991-ci il). 
Azərbaycan mühacirət irsinin, mühacirət mətbuatının tədqiqində son vaxtlar 
kifayət  qədər  iş  görüldüyünü  yazan  A.Tahirlinin  fikrincə  «mühacirət  mətbuatının 
həm tədqiqində, həm də tədrisində iki məsələyə də diqqət yetirilməlidir».         
Bunlardan  birincisi,  Azərbaycan  elmi  ictimaiyyətində  ilk  mühacir  nəşri  ilə 
bağlı  olan  fikirlərdir.  A.Tahirli  1923-cü  ilin  sentyabrında  İstanbulda 
M.Ə.Rəsulzadənin  rəhbərliyi  və  Sədi  Əfəndinin  redaktorluğu  ilə  çıxan  «Yeni 
Qafqasya»nın  ilk  mühacirət  qəzeti  olması  fikrini  qəbul  etmir  və  qənaətini 
təkzibolunmaz faktlarla əsaslandırır. Abid Tahirli digər müəlliflərdən fərqli olaraq, 

 
331 
Mirzə  Cəlilin  1921-ci  ildə  Təbrizdə  –  İranda  nəşrini  davam  etdirdiyi  «Molla 
Nəsrəddin» jurnalını mühacirət mətbuatımızın ilkini hesab edir.
 
O, M.Cəlilin 1921-
ci ildə bolşevik repressiyasına tuş gəlməməsi üçün Təbrizə məhz mühacir etdiyini, 
bu  qədim  Azərbaycan  şəhərinin  hüquqi  baxımdan  İran  ərazisi  olduğunu  yazır  və 
fikrinin birmənalı təsdiqi üçün Əziz Mirəhmədovun «Molla Nəsrəddin: dünən, bu 
gün, sabah» adlı məqaləsindən çox tutarlı bir sitat gətirir: 
«…fevral  və  oktyabr  inqilabları»  adı  ilə  məşhurlaşan  hadisələrin  imperiya 
xalqlarına,  o  cümlədən  azərbaycanlılara  xoşbəxtlik  gətirə  bilməyəcəyini  dərk 
edirdi; arvadı Həmidə xanımın malikanə, torpaq, məktəb sahibi olması, «mülkədar-
xeyriyyəçi  qadın»  kimi,  qardaşı  Ələkbəri  isə  İran  inqilabı  fədailərindən  və 
Səttarxanın  yaxın  silahdaşlarından  biri  kimi  tanınması,  erməni-daşnak  canilərinin 
Qarabağdakı  vəhşilikləri  zamanı  silah  götürüb  Xankəndindəki  vuruşlarda  iştirak 
etməsi və s. kimi səbəblər ədibin Təbrizə mühacirətini labüd etmişdi». 
A.Tahirlinin vacib bildiyi və geniş elmi təhlilə cəlb etdiyi ikinci məsələ isə 
Azərbaycan  mühacirət  mətbuatı  və  mühacirət  publisistikası  anlayışlarına 
münasibətidir.  A.Tahirli  artıq  Azərbaycanda  mühacirət  mətbuatı  anlayışının 
formalaşdığını,  onun  elmi  tədqiqatı  və  tədrisi  istiqamətində  önəmli  addımlar 
atıldığını,  lakin 
mühacirət 
publisistikamızın 
elmi-tədqiqat 
predmetinə 
çevrilməməsini təəssüf hissi ilə qeyd edir.  
Doğrudur,  ayrı-ayrı  müəlliflər  bu  və  ya  digər  xadimin  həyat  və 
fəaliyyətindən  bəhs  edərkən  pərakəndə  halda  olsa  da,  onların  xarici  ölkələrdə 
publisistika  fəaliyyətini  işıqlandırırlar.  Lakin  «bəhs  etdiyim  sahə  o  qədər  aktual, 
eyni zamanda zəngindir ki, mövzu mütləq ayrıca tədqiqat predmeti kimi dərindən, 
ətraflı  öyrənilməli  və  ali  məktəblərin  müvafiq  fakültələrində  tədris  edilməlidir»  - 
qənaətində  olan  müəllif  Azərbaycan  mühacirət  irsinin  öyrənilməsində  önəmli 
mərhələ  təşkil  edən  mühacirət  publisistikasının  diqqətdən  kənar  qalmasını  haqlı 
emosionallıqla  tənqid  edir:
 
«Dünya  jurnalistikasının  öyrənilməsi  və  öyrədilməsi 
təqdirəlayiqdir,  lakin  bu  xəzinəyə  son  dərəcə  gözəl  töhfələr  vermiş  Azərbaycan 
mühacirət jurnalistikası niyə diqqətdən kənarda saxlanılmalıdır?!» 
Müəllif  daha  sonra  Azərbaycan  mühacirət  publisistikasının  görkəmli 
nümayəndələrindən    olan  Cəmaləddin  Əfqani,  Əli  bəy  Hüseynzadə,  Əhməd  bəy 
Ağaoğlu,  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə,  Məhəmməd  Hadi,  Ceyhun  Hacıbəylinin 
həyat və yaradıcılığından, onların Türkiyə, Misir, İngiltərə, Fransa, Almaniya kimi 
dövlətlərin  mətbu  orqanları  ilə  əməkdaşlıqlarından,  qələmə  aldıqları  yazıların 
ideya,  mövzu,  məzmun  etibarilə  önəmindən  çox  geniş  və  əhatəli  şəkildə  bəhs 
açmışdır. 
Azərbaycan  mühacirət  irsi,  mühacirət  mətbuatı  və  mühacirət  jurnalistikası 
kimi  anlayışlara  daha  çox  dolğun  və  elmi-nəzəri  ümumiləşdirmələr  mövqeyindən 
aydınlıq  gətirən  Abid  Tahirli  daha  sonra  müxtəlif  illərdə  və  müxtəlif  ölkələrdə 
azəri  mühacirlərin  nəşr  etdikləri  «Yeni  Qafqasya»,  «Odlu  yurd»,  «Azərbaycan», 
«Azərbaycan  yurd  bilgisi»  jurnalları  «İstiqlal»  qəzeti  və  s.  haqqında  geniş  elmi 
təhlilə, analitik yanaşma tərzinə əsaslanan məlumatlar verir. 
Vacib  olan  məsələlərdən  biri  də  tədqiqatçının  bu  mətbu  orqanların  təhlilini 
verməzdən  öncə  konkret  dövrün,  mühacir  dərnəklərinin  ideya  fəaliyyətində 
meydana  gələn  fikir  dəyişikliklərinin  və  bu  kimi  problemlərin  işıqlandırmasıdır. 

 
332 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  məsələyə  belə  yanaşma  tərzi  oxucunu  daha  da 
bilgiləndirməyə,  mühacirət  mətbuatı  ilə  bağlı  problemlərə  daha  dərindən  nüfuz 
etməyə  xidmət  edirsə,  digər  tərəfdən  tədqiqatçının  elmi-nəzəri  hazırlığına,  onun 
ciddi mütəxəssis olduğuna dəlalət edir. 
Buradan  aydın  olur  ki,  ətrafında  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə,  Mirzə  Bala 
Məmmədzadə,  Şəfi  bəy  Rüstəmbəyli,  Əhməd  Cəfəroğlu,  Xəlil  Xasməmmədov, 
Əmin Abid, Hilal Münşi, Əhməd Qaraca, Abdul Vahab Yurdsevər, Mustafa Haqqı 
Türkəqul, Süleyman Təkinər, Cəmil Ünal, Mir Yaqub Mehdiyev, Babazadə Sadıq 
və  digər  mühərrirləri  toplayan  mühacir  mətbu  orqanlar  Azərbaycan  milli 
istiqlalının  bərpa  edilməsi,  rus  bolşevizminin  iç  üzünün  açılması,  mühacir 
ziyalılarımızın  ümumi  amal  ətrafında  təşkilatlanması  uğrunda  mübarizə  aparmış, 
ədəbiyyatımızın,  mədəniyyətimizin,  tariximizin,  milli-mənəvi  dəyərlərimizin 
mühacirətdə qorunub saxlanılması və təbliği ilə məşğul olmuşlar. Lakin mühacirət 
mətbuatı  yalnız  bu  məsələlərlə  kifayətlənməmiş,  sovet  əsarətində  olan  bütün  türk 
xalqlarının  və  Qafqazın  ağrı-acılarını,  beynəlxalq  aləmdə  baş  verən  siyasi 
dəyişiklikləri də işıqlandırırdı. 
Kitabda  o  da  vurğulanır  ki,  bu  tipli  mövzular  daha  çox  «Yeni  Qafqasya» 
jurnalının əsas ideya istiqamətini təşkil edirdi: «Doğrudan da «Yeni Qafqasya»nın 
nəşri  ilə  mühacirlər  arasında  bir  canlanma,  fəallıq  yarandı.  İlk  nömrəsində  dərc 
olunan proqram məqaləsindən aydın olur ki, «Yeni Qafqasya» bir milli inamla işə 
başlayaraq  Azərbaycan,  Qafqaz  və  əsir  türklərin  milli  istiqlal  davasını  tanıtmağı 
özünün əsas vəzifəsi hesab etmişdir». 
Mühacir  mətbu  orqanlarımız  sırasında  ən  uzun  ömürlü  olan  və  nəşri 
günümüzə  qədər  davam  edən  «Azərbaycan»  jurnalı  A.Tahirlinin  bu  tədqiqatında 
daha çox müraciət etdiyi nəşr sayıla bilər. Tədqiqatçı, hətta digər məcmuələrdəki 
müəyyən məsələlərə izahat gətirməsi üçün bu jurnaldakı məqalələrdən həm də əsas 
mənbə  kimi  istifadə  etmişdir.  Zənnimizcə,  bu  amili  onunla  izah  etmək  olar  ki, 
Türkiyədəki Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzinin təsis etdiyi «Azərbaycan» jurnalı 
1952-ci ildən günümüzə qədər uzun bir inkişaf yolu keçmiş və bu jurnalın yazarları 
Azərbaycan  mühacirətinin  I  dalğasını  –  yəni,  1920-30-cu  il  mühacirətini  təmsil 
edən  aydınlarımız  idi.  Məhz  bu  baxımdan  «Azərbaycan»ın  səhifələri  1950-ci  ilə 
qədər  mövcud  olan  mühacirət  irsimizlə  bağlı  maraqlı  və  tədqiqatlarda  istifadəsi 
vacib olan dəqiq faktlara malikdir. 
A.Tahirli  jurnalın  bütün  fəaliyyət  dövrünü  izləyərək  məzmununa, 
mövzusuna, mübarizə əzminə görə onu şərti olaraq 4 mərhələyə bölür: 
I – 1952-1956, II – 1956-1986, III – 1986-1991, IV – 1991-ci ildən sonrakı 
illər. 
Bu  mərhələlər  üzrə  jurnalın  fəaliyyətini  dəyərləndirən  tədqiqatçı 
«…mühacirlərin  mücadilə  silahı  olan  «Azərbaycan»ın  bütün  nömrələri  bir  yerdə 
Azərbaycan  haqqında  ensiklopediyadır»  ifadəsi  ilə  jurnalın  Azərbaycan 
mətbuatındakı yerini və rolunu layiqli şəkildə qiymətləndirmişdir. 
Kitabda «İstiqlal» qəzeti, «Odlu yurd», «Azərbaycan yurd bilgisi» jurnalları, 
«Azərbaycan»  məcmuəsi,  bu  nəşrlərin  fəaliyyət  dairəsi,  müraciət  edilən  mövzu 
irəli  sürülən  ideya,  mühərrirləri  haqqında  olduqca  geniş  bilgilər  verilmişdir. 

 
333 
Xüsusilə  M.Ə.Rəsulzadə,  M.Bala,  H.Münşi,  Ə.Cəfəroğlunun  həyat  və 
yaradıcılığına, publisistik fəaliyyətlərinə dair çox maraqlı məlumatlara rast gəlinir. 
Diqqəti  çəkən  məqamlardan  biri  A.Tahirlinin  mühacirət  mətbuatımızda 
geniş  təhlil  edilən  erməni  soyqırımı  mövzusudur.  Xalqımızın  erməni  zülmü  ilə 
bağlı  qan  yaddaşını  daha  da  canlandırmaq  və  beynəlxalq  aləmin  diqqətini  bu 
məsələyə yönəltmək, inandırmaq baxımından tədqiqatın əhəmiyyəti çox böyükdür. 
Müəllif  insanı  dəhşətə  gətirən  fakt  və  materialları,  mühacir  aydınlarımızın  ürək 
sızladan  yazılarını  hal-hazırkı  erməni  işğalı,  erməni  zülmü  ilə  də  paralellər 
aparmışdır. 
Abid  Tahirlinin  araşdırmalarından  aydın  olur  ki,  erməni  separatizmi 
Sovetlərə  qarşı  istiqlal  mücadiləsini  mühacirətdə  davam  etdirən  bütün  Qafqaz 
xalqları  üçün  bir  problemə  çevrilmişdi.  Bu  məsələ  «Azərbaycan  mühacirət 
mətbuatı»  kitabının  2003-cü  ildə  nəşr  olunmuş  II  hissəsinin  «Mühacirət 
mətbuatında  Qafqaz  birliyi  mövzusu»  bölməsində  daha  qabarıq  şəkildə  qələmə 
alınıb. 
XIX  əsrin  30-cu  illərindən  Qafqaz  xalqlarının  Çar  Rusiyasına  qarşı 
apardıqları  mücadilələrindən  doğan  Qafqaz  birliyi  ideyası,  onun  təkamülü, 
qafqazlıların  milli  istiqlal  savaşlarında  oynadığı  rol,  bu  məsələnin  II  Dünya 
müharibəsindən  sonra  mühacirət  mətbuatında  yenidən  canlandırılması  müəllif 
tərəfindən çox uğurlu bir şəkildə təqdim edilib. Buradan aydın olur ki, Azərbaycan 
mühacirləri  arasında  bu  ideyaya  bağlı  fikirlər  heç  də  birmənalı  olmamış,  onun 
tərəfdarları və əsasən qatı pantürkist və panislamist əleyhdarları da var idi. Bu fikir 
arılıqları isə  çox vaxt  çəkişmələrə,  qruplaşmalara  və qütbləşmələrə səbəb olurdu. 
A.Tahirlinin fikrincə: «Mühacirlər arasında qruplaşmalar, münaqişələr həmin dövr 
mühacirətinə xas cəhətlər idi». 
Lakin M.Ə.Rəsulzadənin rəhbərlik etdiyi Azərbaycan mühacirlərinin böyük 
bir  qismi  Qafqaz  birliyi  ideyasını  dəstəkləyirdilər.  Onlar  inanırdılar  ki,  Qafqaz 
birliyi  hərəkatının  son  hədəfi  –  bütün  Qafqazın  rus  əsarətindən  xilası  və  Qafqaz 
Federasiyasının yaradılması istiqlal savaşının əsas qayəsini təşkil etməlidir. Daxili 
narazılıqlara  baxmayaraq,  digər  Qafqaz  mühacir  komitələri  də  bu  ideyanı 
dəstəkləyirdilər.  Bu  ideyanın  konkret  sənəd  və  aktlarda  təsbitinə  gəldikdə  isə, 
ermənilər  hər  dəfə  özlərini  kənarda  tuturdular.  Bunun  əsas  səbəbini  araşdıran 
müəllif belə bir nəticəyə gəlir ki, bunun əsas səbəbi Qafqaz Federasiyası ideyasının 
ermənilərin «Böyük Ermənistan» arzusunu təhlükə altına alması idi. 
Tam əminliklə demək olar ki, Azərbaycan mühacirət mətbuatının əsas ideya 
istiqamətlərindən  birini  təşkil  edən  Qafqaz  birliyi  anlayışı  Abid  Tahirlinin  bu 
kitabında  fundamental  bir  şəkildə  tədqiq  edilmişdir.  Bu  mövzuyla  əlaqədar 
«Prometey»  (Paris),  «Qafqaz  almanaxı»  (İstanbul),  «Qafqasya»  (Münhen), 
«Birləşik Qafqasya» (Münhen), «Azərbaycan» (Münhen), «Azərbaycan» (Ankara), 
«Türk  izi»  (Ankara),  «Türk  yolu»  (İstanbul)  adlı  nəşrlərdən,  habelə  «Mücahid» 
(Ankara), «Ana dili» (Bonn), «Aydınlıq» (London), «Azər» (Berlin) kimi qəzet və 
jurnaldan ətrafı söhbət açılmışdır. 
Mühacirət  mətbuatımızda  Cənubi  Azərbaycan  mövzusu  da  A.Tahirlinin  II 
hissədə geniş yer ayırdığı və maraqlı fikirlər irəli sürdüyü aktual problemlərdəndir. 

 
334 
Müəllifin  tədqiqatından  aydın  olur  ki,  bizim  mühacirət  mətbuatımızda 
«1980-ci illərin əvvəllərinədək … Cənubi Azərbaycan mövzusuna demək olar ki, 
təsadüf  edilmir».  Bu  amili  mühacir  mücahidlərin  Cənubi  Azərbaycanla 
təmaslarının  zəifliyi,  yaxud  onların  bu  mövzuya  biganəliyi  ilə  qətiyyən 
əlaqələndirməyən A.Tahirli apardığı araşdırmalarıyla belə nəticəyə gəlir ki, siyasi 
mühacirət bütün qüvvəsini Rusiyanın, bolşevizmin ifşasına, yenicə süquta uğramış 
Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  taleyinə  yönəltməyə  səfərbər  etmişdir.  Bu 
şəraitdə Cənubi Azərbaycan mövzusunu qabartmaq isə diqqəti əsas problemdən – 
Azərbaycanın  itirilmiş  istiqlalından  və  bolşevizmin  işğalçı  mahiyyətindən 
yayındıra bilərdi. 
Əsərdə  irəli  sürülən  mövzuların  aktuallığı  və  rəngarəngliyinə,  zəngin 
mənbələrə,  bu  sahəylə  bağlı  qələmə  alınmış  fikir  və  düşüncələrə  istinadən  əldə 
edilmiş  nəticələrin  elmi  sanbalına,  tədqiqatın  həcminin  genişliyinə  baxmayaraq, 
kitabın hər iki cildi səlis, rəvan və çox oxunaqlı bir dildə qələmə alınmışdır. Heç 
şübhəsiz,  iki  hissəli  bu  kitab  təkcə  Azərbaycan  mühacir  mətbuatının  deyil, 
ümumən Azərbaycan mühacir irsinin öyrənilməsi və təbliğinə layiqli bir töhfədir. 
Təsadüfi  deyildir  ki,    Abid  Tahirlinin  tədqiqatlarının  nəticəsi  kimi  ərsəyə  gələn 
kitablarından 
Bakı 
Dövlət 
Universitetində, 
Azərbaycan 
Beynəlxalq 
Universitetində, «Xəzər»  Universitetində,  «Təfəkkür»  Universitetində  dərs  vəsaiti 
kimi istifadə olunur. 
Abid Tahirli tədqiqatlarının sanbalı, çəkisi ilə fərqlənən alimlərdəndir. Lakin 
o, araşdırmalarında ardıcıllığı, fədakarlığı, prinsipiallığı və məhsuldarlığı ilə daha 
çox  seçilir.