ABĠd tahġRLĠ

 
“Meydan”qəzeti, 6,13,20 oktyabr 1995, 
“Xalq qəzeti” 3 fevral 1999 
 
ÖZÜNÜ TÜRK VƏ MÜSƏLMAN SAYAN HƏR KƏS.., YAXUD
 
C.HACIBƏYLĠ QASPRĠNSKĠ HAQQINDA 
 
(İSMAYIL QASPRİNSKİNİN VƏFATININ 80 İLLİYİ 
MÜNASİBƏTİLƏ) 
 
 
Türk  dünyasının  mədəni,  mətbu-ictimai-mənəvi  tarixində  misilsiz  rol 
oynamış  İsmayıl  bəy  Qasprinski  ideyaları  taleyin  hökmü  ilə  dünyaya  səpələnmiş 
böyük bir  millətin  illər  uzunu  arzu  və  istəklərini  əks  etdirməklə  bərabər,  tərəqqi, 
dirçəliş,  xilas  yoluna  işıq  saçmışdır.  Bu  ideya  çox  yığcam  şəkildə  belə  ifadə 
olunmuşdur:  «Dil,  fikir  və  iş  birliyi».  Bu  ideyanın  formalaşmasına,  sonralar  isə 
alovlu təbliğinə İ.Qasprinski bütün həyatını həsr etmişdir. 
İ.Qasprinski  1851-ci  ildə  Krımın  Bağçasaray  şəhəri  yaxınlığındakı  Avcı 
kəndində  dünyaya  göz  açmışdır.  Atası  Mustafa  ağa  Qaspiralı  kəndindən  olduğu 
üçün İsmayıl bəy özünə Qasprinski soyadını götürmüşdür. İlk təhsilini Ağmeçiddə 
alan  İsmayıl  bəy  Moskva  şəhərində  hərbi  liseydə  oxumuş,  1868-ci  ildən  isə 
müəllimliyə  başlamışdır.  Moskva,  sonralar  Paris  (1871-74-cü  illərdə  İsmayıl  bəy 
Fransada  yaşamışdır)  mühiti  gələcəyin  böyük  ziyalısında  bu  qənaəti 
formalaşdırmışdır ki, xalqın cəhalətdən xilası, tərəqqisi üçün onun maariflənməsi 
yeganə  yoldur.  İsmayıl  bəy  bu  yolda  yorulmadan  çalışır,  məktəblər  açır,  qəzet 
buraxmağa səy göstərir. Araşdırmalarının, müşahidələrinin və səfərlərinin nəticəsi 
kimi  bu  illər  iki  kitab  yazır:  «Avropa  mədəniyyətinə  bir  nəzəri-müvazinə», 
«Rusiya müsəlmanları». 
İnadkarlığı, gərgin zəhməti bahasına İsmayıl bəy əvvəlcə «Tonğuc» (1881), 
«Mirati-cədid»  (1882)  qəzetlərini,  sonra  isə  Rusiya  müsəlmanlarının  mətbuat, 
mədəniyyət  tarixində  parlaq  rol  oynamış  «Tərcüman»ı  (1883-cü  il,  10  aprel) 
buraxmağa nail olur. 
Heç şübhəsiz, Bağçasaraydan parlayan – bütün türk dünyasına işıq salan bir 
ulduz – İsmayıl bəy Qasprinski şəxsiyyətinə Azərbaycan ziyalıları da böyük maraq 
göstərir, onunla əməkdaşlıq edirdilər. Xalqımızın Əli bəy Hüseynzadə, Əlimərdan 
bəy  Topçubaşov,  Əhməd  bəy  Ağayev  kimi  simaları  İsmayıl  bəylə,  onun  qəzeti 
«Tərcüman»la  müntəzəm  əlaqə  saxlamışlar.  Dövrünün  fəal,  məhsuldar  və 
mütərəqqi  ziyalılarından  sayılan  Ceyhun  bəy  Hacıbəyli  üçün  də  İsmayıl  bəy 
Qasprinski  örnək, öndər idi.  Bunu  Hacıbəylinin  İsmayıl  bəy  Qasprinskinin  vəfatı 

 
52 
münasibətilə  «Kaspi»  qəzetində  dərc  etdirdiyi  «İsmayıl  bəy  Qasprinskinin 
xatirəsinə»  adlı  yazısında  («Kaspi»,  1914,  №  204,  Cey  Dağıstani)  aydın  görmək 
olur. Ceyhun bəy 1914-cü ilin əvvəllərində Petroqradda İsmayıl bəylə görüşmüş və 
bu  görüş  C.Hacıbəylidə  böyük  təəssürat  oyatmışdır:  «Onun  işləmək  ehtirası  ilə 
nəfəs  alan  simasına,  canlı,  ağıllı  gözlərinə  baxdıqca  qocalıqdan  uzaq,  qüdrətli, 
güclü səsinə qulaq asdıqca, mən öz-özümə demişdim: bax, bu insan öz zəhmətinin 
bəhrəsini görəcəkdir. Və mən o zaman yanılmamışdım». 
İsmayıl  bəyin  xəstələnməsi  xəbəri  bütün  müsəlman  dünyasını 
həyəcanlandırmışdı,  qəzetlər  «nəhəng  publisistin»  səhhəti  barədə  xəbərlər  dərc 
edir, adamlar  ibadət  zamanı  «əziz xəstənin»  sağalmasını dua  edirdilər. Müsəlman 
mətbuatının və ictimaiyyətinin bu həyəcanı İsmayıl bəyə olan məhəbbətin təzahürü 
idi.  «Və  həqiqətən  də  İ.Qasprinski  kimi  xadimi  qiymətləndirməmək  mümkün 
deyildi. Özünü müsəlman sayan kəs bütün həyatını xalqa həsr etmiş, 35 il ərzində 
xalqın maddi, mənəvi keşiyində durmuş insanın taleyinə laqeyd qala bilməzdi. 
Özünü  müsəlman  sayan  kəs  bəzən  həyata  keçməyən,  lakin  nəcibliyini, 
faydalılığını az da olsa itirməyən böyük fikir və ideyalar sahibinin ölümünə bütün 
qəlbi ilə yas saxlamaya bilməzdi». 
Ceyhun  bəy  «Tərcüman»ın  redaktorunun  xatirəsinə  həsr  etdiyi  məqalədə 
oxucunun diqqətini İ.Qasprinski kəlamının, nüfuzunun təkcə öz xalqı arasında yox, 
bütün  Rusiya,  dünya  müsəlmanları,  Avropa  mətbuatı  və  şərqşünasları  arasında 
hakim,  həlledici  olduğuna  yönəldir:  «…Onun  sahib  olduğu  erudisiyaya  nəinki 
bütün  dünyanın  tək-tək  müsəlmanları,  hətta  hər  hansı  bir  avropalı  həsəd  apara 
bilərdi».  «…Şərq  dünyası  ilə  məşğul  olan  Avropa  mətbuatı  etiraf  etmişdir  ki, 
İ.Qasprinskinin  hər  bir  sözü  və  fikri  onların  arasında  böyük  çəkiyə  sahibdir». 
«Onun  səsini  demək  olar  ki,  bütün  dünya  müsəlmanları  eşidirdi».  «…Onun 
Hindistanda, Misirdə, Türkiyədəki mühazirələrinin bəhrəsini görürük». 
C.Hacıbəylinin  fikrincə,  İ.Qasprinski  siyasətçi  deyildi,  siyasət  məsələləri, 
beynəlxalq  münasibətlər,  bu  və  ya  başqa  qrupun  hüquqi  vəziyyəti  onu  yalnız  bir 
jurnalistə  lazım  olan  səviyyədə  maraqlandırırdı.  C.Hacıbəyliyə  İ.Qasprinskinin 
fikir  və  ideyaları  çox  yaxın,  doğma  idi.  Odur  ki,  Ceyhun  bəy  İsmayıl  bəyi 
düşündürən, narahat edən problemləri, onun məqsəd və məramlarını çox məharətlə 
açıqlayırdı:  «Uşaq  doğulduğu  mühitdə  öz  mənsubiyyətini  ən  əvvəl  dili  ilə  izhar 
edir.  Onu  əhatə  edən  mühiti  digərlərindən  fərqləndirən  dini  və  sair  münasibətlər 
hələlik  uşağa  məlum  olmasa  da,  körpə  başqalarından  fərqini  özünəməxsus  vasitə 
ilə – dillə bildirir». 
C.Hacıbəyliyə görə, sadə və ilk baxışdan diqqəti cəlb etməyən bu amil – dil 
bəşəriyyət üçün böyük və birinci dərəcəli əhəmiyyət kəsb edir. İnsanları bir-birinə 
bağlayan,  onlar  arasında  əlaqə,  ünsiyyət  vasitəsi  rolunu  oynayan  dildir.  Məhz  bu 
amil  eyni  dildə  danışanların  qohumluğuna,  birliyinə  dəlalət  etmirmi?  C.Hacıbəyli 
göstərir  ki,  İ.Qasprinski  bu  fikri  rəhbər  tutaraq,  Rusiya  türklərinin  dilində 
«Tərcüman»  qəzetinin  nəşrinə  başlamışdır.  Qəzet  bütün  türklərin  dilinin 
cilalanmasına,  ortaq  varianta  gətirilməsinə  və  birləşməsinə  xidmət  etməli  idi. 
Ceyhun  bəy  yazırdı:  «O,  (İ.Qasprinski  nəzərdə  tutulur  –  T.A.)  deyirdi:  Rusiya 
tatarları  adlandırılanlar  hamısı  bir  ailədəndir:  uyğur  türk  ailəsindən.  Onların  bir 
ümumi dili var – türk dili. Ayrı-ayrı ailələrdə bu dildə baş verən dəyişikliklər, türk 

 
53 
dilinin  dialektlərə  bölünməsi  tarixi-siyasi  hadisələrin  nəticəsində  baş  vermişdir». 
İ.Qasprinskinin fikrincə, bütün türklər onlar üçün nə vaxtsa, ümumi və doğma dil 
olmuş  türkcədə  birləşməyə  çalışmalıdırlar.  Böyük  idealistin  bu  mütərəqqi,  bəşəri 
ideyasının həm müsəlmanlar, həm də rus şərqşünasları arasında əleyhdarları vardı. 
Lakin  İsmayıl  bəy  öz  fikrindən  dönmür  və  bu  yolda  fədakarlıqla  çalışırdı. 
C.Hacıbəyliyə  görə  İ.Qasprinski  bu  sahədə  çox  şeyə  nail  olmuşdu:  «Onun 
«Tərcüman»ını – Rusiya  müsəlmanlarını dillə birləşdirən orqanını Volqaboyunda 
və  Sibirdə,  Türkmənistanda  və  Krımda,  bizim  Qafqazda  oxuyurlar.  Və  başa 
düşürlər. Mərhum idealist də bunu arzulayırdı». 
C.Hacıbəyli  məqaləsinin  sonunda  göstərir  ki,  32  il  ərzində  Rusiyanın  türk 
müsəlmanlarını birliyə çağıran İ.Qasprinski ölümü ilə də onları birləşdirdi. İsmayıl 
bəyin vəfatı onların ümumi kədərinə çevrildi. 
İllər uzunu Sovet təbliğat maşını ilə «panislamist», «pantürkist», «millətçi» 
kimi  ibarələrlə  gözdən  salınan,  ideya  və  istəkləri  xalqdan  gizlədilən  İ.Qasprinski 
haqqında  C.Hacıbəylinin  yazdıqları  iki  cəhətdən  qiymətlidir.  Bu  məqalə  bir 
tərəfdən  İ.Qasprinskinin  türk  dünyasındakı  yeri,  xidməti  və  nüfuzu  haqqında 
məlumatları  zənginləşdirirsə,  digər  tərəfdən  C.Hacıbəylinin  özünün  mövqeyi, 
idealları, məram və istəkləri barədə təsəvvürü genişləndirir. 
Əlimərdan  bəy  Topçubaşov  İ.Qasprinskinin  ölümü  münasibətilə  yazırdı: 
«İnsan kimi doğuldun, insan kimi yaşadın, insan kimi vəfat etdin». («Kaspi», 1914, 
№ 204). Ə.Topçubaşovun bu sözlərini tərəddüdsüz olaraq türk dünyasının hər iki 
böyük oğluna şamil etmək olar. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
       “Azərbaycan” qəzeti, 
18 yanvar 1995 
 
 
C.Hacıbəyli  A.Bakıxanov  haqqında 
 
 
Mühacirətdən sonra da Ceyhun Hacıbəyli qələmdən ayrılmamışdır. Bu dəfə 
isə  öz  fəaliyyətini  daha  çox  xaricdə  Azərbaycanın  ədəbiyyat,  mədəniyyət  və 
incəsənətini  təbliğ  etməyə  yönəltmişdir.  Bu  mənada  onun  fransız  mətbuatında  – 
qəzet və jurnallarında dərc etdirdiyi məqalələri daha çox diqqətəlayiqdir. 
Cəsarətlə 
mədəniyyətimizin 
fədaisi 
adlandıra  biləcəyimiz  Ramiz 
Abutalıbovun Parisdən gətirərək Mərkəzi Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivinə 
(MDƏİA) təhvil verdiyi C.Hacıbəylinin arxivində belə sənədlər çoxdur. Onlardan 
biri – Abbasqulu Ağa Bakıxanov haqqında 1934-cü ildə «İki dünyanın jurnalı»nda 
dərc  etdirdiyi  məqalə  (MDƏİA,  fond  649,  iş  №  20)  bu  gün  də  aktual  və 
əhəmiyyətlidir. 
Ceyhun  Hacıbəyli  məqalənin  əvvəlində  göstərir  ki,  Qafqaz  xalqlarının 
tarixinə  həsr  edilmiş  əsərlər  çox  azdır.  Qədim  tarixçilər,  xüsusilə  ərəb,  yunan  və 
farslar  bu  barədə  təsadüfdən-təsadüfə,  daha  çox  müdaxilə  və  basqınları  təsvir 
edərkən bəhs etmişlər. Ceyhun bəy təəssüflə yazırdı ki, biz öz tariximizi, xüsusilə 
monqol müdaxiləsindən başlamış rus işğalınadək olan dövr haqqında çox az bilirik. 

 
54 
Azərbaycan  XX  əsrin  sonunda  ikinci  dəfə  müstəqillik  əldə  etdikdə 
C.Hacıbəylinin 30-cu illərin ortalarında xarici mətbuatda qaldırdığı problem bütün 
çılpaqlığı  ilə  özünü göstərdi.  «Tarix»  ideologiyaya  xidmət  etdiyi  üçün  yaşamadı. 
Sovet tarixçiləri həm son 70 ilin saxta tarixini yazmışlar, həm də əvvəlki dövrləri 
təhrif  etmiş,  bir  çox  tarixi  faktlara  qəsdən,  bilərəkdən  göz  yummuşlar.  SSRİ 
dağıldıqdan sonra Azərbaycan xalqı qarşısında bütün çətinliyi ilə duran suallardan 
biri  də  tariximiz  oldu.  İş  o  yerə  çatmışdı  ki,  xalqımızın,  dilimizin  adı, 
Konstitusiyada  onların  necə  adlandırılması  referenduma  çıxarılmışdı.  Bütün  bu 
problemlər  şübhəsiz  ki,  tariximizdəki,  daha  dəqiq  desək,  tarix  haqqında  yazılan 
əsərlərimizdəki boşluqların, çatışmazlıqların nəticəsi idi. C.Hacıbəyli 1934-cü ildə 
yazırdı  ki,  «bu  boşluğu,  qismən  də  olsa,  Abbasqulu  Ağa  Bakıxanov  adlı  bir 
azərbaycanlı alimin «Gülüstani-İrəm» adlı əsəri doldura bilər. 
 Ceyhun  bəy  əsərin  əhəmiyyətini  qeyd  etdikdən  sonra  «Gülüstani-İrəm»in 
nəşr olunub-olunmaması barədə fikir və mülahizələrini bölüşür. Qeyd edir ki, onun 
bəhs  etdiyi  variant  rus  dilindədir  və  320  səhifədən  ibarətdir.  Müəllifin  fikrincə, 
«Şirvanın  və  Dağıstanın  tarixi»  adlanan  rus  variantı  stilistik  və  qrammatik 
cəhətdən zəifdir, bununla belə əhəmiyyətini itirmir. Məlum olur ki, rus variantında 
müqəddimədən sonra 21 səhifə ölkənin coğrafi təyinini və təsvirini verir. Əsər beş 
dövrə  həsr  olunmuş  beş  hissəyə  bölünüb:  I  hissə  «Qədim  dövrdən  ərəblərin 
Qafqazda peyda olmasına kimi» adlanır və burada həmin dövrə toxunulur. O, 30 
səhifədən  ibarətdir.  40  səhifəlik  II  hissə  ərəblərin  peyda  olmasından  (VII  əsrin 
ortaları)  monqol  işğalı  (VIII  əsrin  ortaları)  arasındakı  dövrə  həsr  olunub.  27 
səhifəlik  III  hissə  monqol-tatar  müdaxiləsindən  İranda  Səfəvilər  sülaləsinin  taxta 
çıxmasınadək  (XV  əsr)  tarixi  əhatə  edir  və  bu  sülalənin  bütün  hökmdarlarının 
siyahısını nəzərə çatdırır. Ən böyük, 96 səhifəlik IV hissə XV əsrdən Nadir şahın 
ölümünə qədərki dövrdən bəhs edir (XVIII  əsrin ortaları). Nəhayət, 75 səhifədən 
ibarət  olan  V  hissə  ölkənin  Nadir  şahın  ölümündən  Rusiya  və  İran  arasındakı 
Gülüstan  müqaviləsinədək  (XIX  əsrin  əvvəli) olan  dövrü  təsvir  edir.  17 səhifəlik 
əlavə  Şirvan  və  qonşu  ərazilərin  «diqqətəlayiq  adamların,  ziyalı  və  alimlərin 
həyatına  aid  kiçik  qeydlərə  həsr  olunub.  Bu  əlavə  bütün  müsəlman  aləmində 
məşhur  olan  Xaqani,  Fələki,  Çələbi,  Nizami,  Əbül-üla  və  s.  kimi  20-yə  yaxın 
şəxsin tərcümeyi-halından ibarətdir. 
C.Hacıbəyli göstərir ki, A.Bakıxanov bunlardan başqa daha 30 nəfərə yaxın 
Şirvan mənşəli yazıçının adını çəkir. Müəllif yazır: «O, əsəri öz şəxsi həyatına aid 
bəzi  detalları  verməklə  bitirir  və  deyir  ki,  «bu  onun  qürur  hissindən  deyil,  adətə 
hörmətdən və onun məhz bu ölkədən çıxmasından doğan məğrurluqdan irəli gəlir». 
«Başqaları qızılgül və jasmin, mən isə yalnız itburnu gülü olsam da, bu bizə eyni 
gül bağından olmağımıza mane olmur». 
Daha  sonra  C.Hacıbəyli  A.Bakıxanovun  tərcümeyi-halından  bəhs  edir. 
Ədəbi  təxəllüsü  «Qüdsi»  olan  Abbasqulu  Ağa  Bakıxanov  1794-cü  ildə  Bakı 
xanlığının  Əmirhacıyan  kəndində  anadan  olmuşdur.  Özünün  dediyinə  görə,  7 
yaşında təhsilə başlamasına baxmayaraq, gənclik çağına qədər fars dilindən başqa 
heç  bir  şey  öyrənə  bilməmişdi,  aramsız  müharibələr  və  təhlükəsizliyin  təmin 
olunmaması  müntəzəm  təhsil  almağa  mane  olub.  17  yaşında  o,  ərəb  dilini  və 
elmləri öyrənməyə başlayıb və on il tamamında ziyalı adına müəyyən dərəcədə nail 

 
55 
olub.  Bu  vaxt  rus  ordusunun  baş  komandiri  Yermolov  onu  Tiflisə,  öz  yanına 
çağırıb  apardı.  Məhz  bu  vaxtdan  etibarən  Abbasqulu  Ağa  rus  dilini  və  onun 
vasitəsilə,  qərb  elmlərini  və  ədəbiyyatını  öyrənməyə  başlayır.  O,  özünün  ilk 
səyahətinə  başlayır  və  Şirvanı,  Ermənistanı,  Dağıstanı,  Çerkeziyanı,  Gürcüstanı, 
Anadolunu  dolanaraq  adamları  və  digər  gördüyü  hadisələri  müşahidə  edir.  Rus-
türk,  rus-İran  müharibələri  və  sülh  bağlanması  vaxtı  o,  rus  şahzadə  generalı 
Paskeviçin  yanında  idi.  1833-cü  ildə  Abbasqulu  Ağa  özünün  son  tədqiqat 
səyahətinə çıxır. Şimali Qafqaz, Don hövzəsi, Ukrayna, Rusiya, Latviya, Litva və 
Polşanı gəzərək, hər yerdə ədəbiyyat və elm adamları ilə münasibətə girir.  
Mühacirətə  qədərki dövrdə  C.Hacıbəylinin toxunduğu başlıca mövzulardan 
biri  əcnəbi  oxucuları  Azərbaycan  təfəkkür  və  həyat  tərzi  ilə  maarifləndirmək  idi. 
Bu mənada «yalnız elm və ziya bizə yer üzündə xoşbəxtlik gətirə bilər və ölümdən 
sonra bizim  mövcudluğumuzu təmin edər» - deyən A.Bakıxanovla C.Hacıbəylini 
bir-birinə  bağlayan  mənəvi  tellər  parlaq  təzahür  edir.  Vətəndə  olarkən  doğma 
xalqını  elmə,  tərəqqiyə,  maarifə  səsləyən  Ceyhun  bəy  qürbətdə  xarici  oxucuları 
tarix, mədəniyyətimizin zəngin mənəvi xəzinəsi ilə maarifləndirirdi. 
Adı çəkilən məqaləsində C.Hacıbəyli A.Bakıxanovun qələmə aldığı daha on 
bir  əsərini  qeyd  edir  və  hər  birinin  mövzusu  haqqında  bir-iki  cümlə  ilə  məlumat 
verir. 
«I.  «Riyaz-ül-Qüds»,  türk  dilində;  islamın  müqəddəs  şəxsiyyətlərinin  qısa 
həyatı, 14 başlıqda. 
2. «Qanun-i-Qüdsi», fars qrammatikası, 3 başlıqda. Müəllifin özü tərəfindən 
ruscaya tərcümə olunmuş bu əsər, çarın əmri ilə Tiflisdə çap olunub. 
3.  «Kaş-ül-Qarab»,  fars  dilində.  Amerikanın  kəşfinin  tarixi  və  təsvirindən 
ibarətdir. 
4.  «Təhzib-i-Əxlaq»,  farsca,  girişdən,  12  başlıqdan  və  yunan,  ərəb  və 
Avropa müəlliflərinin əxlaq və fəlsəfə barədə fikirlərinin xülasəsindən ibarətdir. 
5. «Ayn-ül-Mizan», ərəbcə, məntiq və sxolastika barədə. 
6.  «İsrar-ül-Məlkut»,  fars  və  ərəb  dillərində,  astronomiya,  o  cümlədən, 
Ptolomey  və  Kopernikin  sistemlərindən  bəhs  edir.  Bu  əsərində  müəllif  sübut 
etməyə çalışır ki, Quran Kopernik sisteminin doğruluğunu qabaqcadan göstərib. 
7. «Dünya coğrafiyası» fars dilində. 
8. «Müşkət-ül-Ehrar», farsca şeir şəklində əxlaqi nəsihətlər. 
9. Nəhayət, ərəb, fars, osman və azəri türk dillərində bir neçə şeir. 
Şərq  dilləri  məktəbi  kitabxanasında  biz  Abbasqulu  Ağanın  «Bakılı  Qüdsi» 
adı altında aşağıdakı əsərlərini tapdıq. 
10.  «Əsrar-əl-Mələküt»  («Mələklər  dünyasının  sirləri».  Həyati  Zadə  Seyid 
Şərif  Xəlil  tərəfindən  «Əfkar-əl-Cabarut»  -  Ali  dünya  haqqında  düşüncələr» 
(Kosmoqrafiya, coğrafiya) adı altında türk dilinə tərcümə olunub. Konstantinopol, 
1848, İmperiya Nəşriyyatı. 
11. «Hədisi-Qüdsi» (ərəbcədən türkcəyə Məhəmməd xan tərəfindən tərcümə 
olunub). Peyğəmbərin şiələrə təyin edilmiş adətlər barədə, litoqrafiya, 1862. 
C.Hacıbəyli  məsləkinə,  məramına  sadiq  olan,  qələminə  hörmət  edən 
publisistlərdəndir. Nəyinsə xatirinə olanı şişirtmək, yaxud azaltmaq onun təbiətinə 
yaddır.  Təsadüfi  deyil  ki,  böyük  qələm  sahibi  A.Bakıxanovun  əsərinin  müsbət 

 
56 
keyfiyyətlərini  qeyd  etməklə  yanaşı,  onun  nöqsanlarını  da  deməkdən  çəkinmir. 
Ceyhun  bəy  bəzən  faktların  azlığını,  bəzən  də  hadisələr  arasında  əlaqələrin 
olmadığını  xüsusilə  vurğulayır.  Həm  də  böyük  mədəniyyət,  mərifət  sahibi  olan 
Ceyhun  bəy  bunu  A.Bakıxanovla  yox,  dövrün,  dövranın  obyektiv,  subyektiv 
amilləri  ilə  bağlayır.  Müəllif  A.Bakıxanovun  bir  etirafını  təqdim  etməklə  onu 
oxucunun nəzərində daha da yüksəldir. C.Hacıbəyli yazır: «Bununla belə, müəllif 
etiraf edir ki, «onun sadə gücü və mümkünatı müqabilində girişdiyi iş çox ağırdır; 
məhz buna görə o, öz oxucusundan, başqasının səhvini müdafiə etməyin tərifəlayiq 
keyfiyyət  olduğunu  xatırladaraq  öz  şəxsi  çatışmazlıqlarına  görə  iltifat  istəyir». 
Kitabın müqəddiməsində o, haqlı olaraq deyir: «Nə səlnamə, nə xronika, nə adət, 
nə  də  abidələr  bizə  Qafqazda  baş  verən  tarixi  hadisələri  bütün  dolğunluğu  ilə 
tanıda bilər. Çoxsaylı basqınlar, arasıkəsilməyən müharibələr, viranlar tarixçilərin 
istifadə  edə  bildiyi  sənədlərdən  daha  çoxunu  yoxa  çıxarıb.  Qonşu  xalqların 
səlnamələri və ənənələri bu mövzuda bizi məmnun edən heç bir şey özündən təsvir 
etmir. Bununla belə, «işin çətinliyi onu görməyə cəhd etməkdən boyun qaçırmağa 
bəhanə vermir» ərəb atalar sözünü yadıma salaraq bütün məkan daxilində material 
toplamağa,  pərakəndə  faktları  müqayisə  və  analiz  etməyə,  abidə  və  mətnlərin 
vasitəsi  ilə  ənənələri  yoxlamağa  çalışdım.  Beləliklə,  səlnamələr,  sənədlər,  pul 
sikkələri,  əlyazmalar  və  sələflərin  və  müasirlərin  cürbəcür  şəhadətlərini  ələ 
keçirərək,  tarixçinin  başlıca  vəzifəsinə  uyğun  gəlməyə  səy  edərək  bu  əsəri 
yaratmağa nail oldum: faktları elə ardıcıllıq və metodla göstərmək ki, dindaşlarıma 
və  əcnəbilərə  qarşı  qərəzsizliyi  tam  saxlayım  və  unutmayım  ki,  bəşər  övladı 
bütövlükdə vahid bir ailə təşkil edir və Yer kürəsi ümumi vətəndir». 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
01.01.1994 
 
 
Ceyhun Hacıbəylinin əsərləri ana dilində 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
«Azərbaycan  mühacirət  ədəbiyyatının  və  publisistikasının  görkəmli 
nümayəndəsi, adı Məmmədəmin Rəsulzadə, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Əli bəy 
Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağayev, Əkbər ağa Şeyxülislamov kimi məşhur ictimai-
siyasi xadimlərlə bir sırada çəkilən Ceyhun Əbdülhüseyn oğlu Hacıbəyli 1891-ci il 
fevralın  2-də  Şuşada  anadan  olmuşdur.  O,  ibtidai  təhsilini  Şuşada  Haşımbəy 
Vəzirovun  ikisinifli  rus-tatar  məktəbində  alır,  sonra  Bakıda  realnı  məktəbdə 
oxuyur. Dövrünün məşhur milyonçusu, xeyriyyəçi Murtuza Muxtarovun maddi və 
mənəvi  dəstəyi  ilə 1908-ci ildə  Peterburq  Universitetinin hüquq  fakültəsinə  qəbul 
olunur.  1909-cu  ilin  yayında  təhsilini  davam  etdirmək  üçün  Parisə  gedir.  Əvvəl 
Sorbon  Universitetində,  sonra  Ali  Politexnik  Elmlər  Məktəbində  təhsilini  davam 
etdirir. 1915-ci ildə təhsilini başa vuran Ceyhun bəy Vətənə qayıdır». 
Bu sətirlər tədqiqatçı-tərcüməçi Mirzəbala Əmrahovun tərtib etdiyi «Ceyhun 
Hacıbəylinin  seçilmiş  əsərləri»  adlı  kitaba  (Bakı,  «Elm»,  2006)  yazdığı  «Ön 
söz»dən  götürülmüşdür.  Kitabda  C.Hacıbəylinin  mühacirətdə  fransız  dilində 
qələmə aldığı 4 hekayəsi – «Müəzzinin lənəti», «Baş tutmayan ziyarət», «Stalinin 

 
57 
öpüşü  və  ya  staxanovçu  Fatimə»,  «Nejdanovun  işi»  və  2  məqaləsi  –  «XIX  əsrin 
azərbaycanlı tarixçisi Abbasqulu ağa Bakıxanov», «SSRİ-də ziyalılar» kimi əsərlər 
verilmişdir. Respublikada fransız dili üzrə yüksək səviyyəli tərcüməçi-mütəxəssis 
kimi  tanınan  Mirzəbala  Əmrahov  həm  də  AMEA  Ədəbiyyat  İnstitutunun 
dissertantıdır  və  hazırda  Ceyhun  Hacıbəylinin  mühacirət  dövrü  həyat  və 
yaradıcılığı mövzusunda namizədlik işini davam etdirir. 
Uzun  illər  xarici  ölkədə  çalışan  M.Əmrahovun  C.Hacıbəyli  yaradıcılığına 
müraciət etməsi təsadüfi deyil. Hələ ötən əsrin 80-ci illərinin sonu – 90-cı illərin 
əvvəllərində Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasında pedaqoji fəaliyyətlə məşğul 
olduğu  dövrdə  Ceyhun  Hacıbəyli  haqqında  respublika  mətbuatında  ara-sıra  dərc 
olunan  məqalələr  elmi-tədqiqat  işinə  maraq  göstərən  M.Əmrahovun  diqqətini 
çəkirdi.  Sonradan  xarici  ölkəyə  uzunmüddətli  ezamiyyəti  bu  məsələni  bir  qədər 
arxa plana çəkdi. Lakin qürbət həyatını yaşayan M.Əmrahov Vətənə dönər-dönməz 
mühacir  həmvətənimizin  həyat  və  yaradıcılığını  araşdırmağa  başladı.  Artıq 
tədqiqatçı  C.Hacıbəyli  irsindən  bu  günə  qədər  Azərbaycan  elmi  ictimaiyyətinə 
məlum  olmayan  bir  sıra  bədii  və  publisistik  əsəri  fransız  dilindən  doğma  dilə 
çevirmiş, elmi məqalələr yazıb dərc etdirmişdir. 
C.Hacıbəylinin anadan olmasının 115-ci ildönümü ərəfəsində M.Əmrahovun 
buraxdığı  «Ceyhun  Hacıbəylinin  seçilmiş  əsərləri»  kitabı  isə  mühacirətşünaslığa, 
ceyhunşünaslığa dəyərli töhfədir. Kitabın «Ön sözü»ndə tədqiqatçı C.Hacıbəylinin 
həyat və yaradıcılıq yoluna işıq salır. C.Hacıbəylinin XX əsrin əvvəllərində Bakıda 
buraxılan «Kaspi», «Bakı», «Proqres», «İrşad» və s. qəzetlərlə, Parisdə nəşr edilən 
bir  sıra  mətbu  orqanlarla  əməkdaşlıq  etdiyinə,  1917-ci  ildə  «İttihad»,  sonralar 
Müsəlman  Milli  Komitəsinin  «Kaspi»  qəzetinə  əlavə  kimi  buraxdığı  «İzvestiya» 
qəzetinin,  1918-ci  ildə  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  rəsmi  orqanı 
«Azərbaycan» qəzetinin redaktoru olduğuna diqqəti yönəldən M.Əmrahov göstərir 
ki,  C.Hacıbəyli  1919-cu  ilin  yanvar  ayında  Əlimərdan  bəy  Topçubaşovun 
rəhbərliyi  altında  Azərbaycan  nümayəndə  heyətinin  tərkibində  Fransaya  –  Versal 
Sülh Konfransına gedənədək böyük həyat və yaradıcılıq yolu keçmişdi. 
1920-ci  ilin  aprel  ayında  Azərbaycan  qırmızı  rus  ordusu  tərəfindən  işğal 
olunur və istiqlal aşiqi, sarsılmaz əqidə, məslək sahibi C.Hacıbəyli bir daha Vətənə 
dönə  bilmir,  1962-ci  ildə  Parisdə  vəfat  edir.  Mühacirət  illərində  böyük  qələm  və 
kəlam  sahibi  C.Hacıbəyli  zəngin  ideoloji-mənəvi  irs  yaradır.  Onun  rus, 
Azərbaycan və fransız dilində qələmə aldığı bədii və publisistik əsərlər həm ideya-
məzmun, həm də sənətkarlıq baxımından diqqətəlayiqdir. 
C.Hacıbəyli  erkən  yaradıcılıq  dövründən  ona  yaxın  olan  milli,  mənəvi, 
didaktik,  dini  mövzularda  yaradıcılıq  axtarışlarını  mühacirətdə  də  davam  etdirir. 
Parisin ən nüfuzlu jurnalları ilə sıx əməkdaşlıq edən C.Hacıbəylinin yaradıcılığının 
başlıca mövzusu bolşevizmə və rus imperializminə qarşı amansız ideoloji mücadilə 
olmuşdur. 
C.Hacıbəylinin  mühacirətdəki  məhsuldar  və  fədakar  fəaliyyətindən  bəhs 
edən M.Əmrahov «Ön söz»də yazır ki, mühacirətdə yaşadığı dövrdə ictimai-siyasi 
fəaliyyətlə  yanaşı,  o,  çoxşaxəli  yaradıcılığını  da  davam  etdirir,  ədəbiyyat,  tarix, 
mədəniyyət,  etnoqrafiya  sahəsində  müxtəlif  əsərlərlə  fransız  mətbu  orqanlarında 
çıxış  edirdi.  1925-ci  ildə  «Societe  Asiatique»  cəmiyyətinin  «Journal  Asiatique» 

 
58 
məcmuəsində  «XVIII  əsrin  əvvəllərinin  Azərbaycan  tarixçisi  Abbasqulu  ağa 
Bakıxanov»  məqaləsi,  1933-cü  ildə  həmin  məcmuədə  «Qarabağ  dialekti  və 
folkloru»,  1930-cu  ildə  Londonda  «Asiatie  Review»  məcmuəsində  «Azərbaycan 
mətbuatı tarixi» və b. əsərləri çap olunur. C.Hacıbəyli «Kavkaz» jurnalının fransız 
nəşrinə Parisdə, «Azərbaycan» jurnalına Paris və Münxendə redaktorluq etmişdir. 
Fransız  dilini  mükəmməl  bilməsi  ona  bu  dilə  öz  vətəninin  folkloru,  tarixi, 
ədəbiyyatı, musiqisi və s. mövzularında tərcümələr etməyə, həm də bu dildə ciddi 
əsərlər yazmağa, onları dərc etdirib öz düşüncələrini Qərb oxucuları ilə bölüşməyə 
imkan vermişdir. 
Yazıçı-publisist Qafqaz  mühacir  mətbuatında fəal iştirak etmiş, «La Revue 
dü  monde  musulman»  (burada  o  digər  məqalələri  ilə  yanaşı,  «Pervaya 
musulmanskaya  respublika  –  Azerbaydjan»  əsərini  çap  etdirmişdir),  «Le  bulletin 
dü  comite  France-Orient»,  «La  Revue  contemporaine»,  «La  Revue  Politique  et 
Parlamentaire», «La Revue des Jeunes», «Le Fiqaro» və s. kimi mətbu orqanlarla 
birgə  işləmiş,  bir  neçə  il  ərzində  məşhur  «La  Revue  de  deux  Mondes»  fransız 
jurnalının əməkdaşı olmuşdur. 
C.Hacıbəyli  irsini  böyük  həvəs  və  tükənməz  enerji  ilə  araşdıran  Mirzəbala 
Əmrahov «Seçilmiş əsərlər»də oxuculara təqdim olunan yazıları da geniş tədqiqata 
cəlb  edir.  O,  həmin  əsərlərin  mövzusu,  məzmunu,  ideya  istiqaməti  barədə  ciddi 
elmi-nəzəri  mühakimələr  söyləyir,  işin  aktuallığı  və  əhəmiyyəti  barədə  maraqlı 
mülahizələr irəli sürür. 
İstedadlı  tədqiqatçı  M.Əmrahovun  gərgin  əməyi,  faydalı  axtarışlarının 
bəhrəsi  kimi  ərsəyə  gələn  bu  kitab  C.Hacıbəyli  yaradıcılığının,  bütövlükdə 
mühacirət irsinin tədqiqi sahəsində növbəti uğurlu addımdır.