ABĠd tahġRLĠ

 
 
“Xalq qəzeti”, 12 aprel 2006 
 
Həsən bəy Zərdabinin vurğunu 
 
Azərbaycanın  ədəbi,  mədəni,  mətbu,  ictimai-siyasi  həyatında,  ölkənin 
azadlığı  və  müstəqilliyi  uğrunda  mücadilə  tarixində  parlaq  iz  qoymuş  yazıçı-
publisist,  tərcüməçi,  diplomat,  tədqiqatçı  Ceyhun  Hacıbəylinin  bir  sıra  görkəmli 
yazıçı və şairlərimiz haqqında yazdıqları da son dərəcə dəyərlidir,  əhəmiyyətlidir 
və aktualdır. Bu mənada böyük qələm sahibinin milli mətbuatımızın banisi Həsən 
bəy Zərdabi haqqında qələmə aldıqları onun jurnalist fəaliyyətində xüsusi yer tutur. 
«Kaspi»  qəzeti  ilə  məhsuldar  əməkdaşlıq  edən  C.Hacıbəyli  (Dağıstani) 
H.Zərdabinin  həyat  və  fəaliyyəti  ilə  bağlı  bir  neçə  sanballı,  ibrətamiz  məqalə 
yazmışdır. 
Azərbaycanda  milli  mətbuatın  yaradılmasının  125  illiyi  münasibəti  ilə 
respublika  Prezidenti  Heydər  Əliyevin  jurnalistlərlə  görüşü  neçə  il  əvvəl  arxivdə 
rast gəldiyim «Kaspi» qəzetində dərc olunan (1912-ci il, № 269 və 1914-cü il, № 
267)  Ceyhun  Hacıbəylinin  «Həsən  bəy  Məlikovun  xatirəsi»  və  «Müsəlmanın 
qeydləri» rubrikası ilə «Yeddi il» adlı məqalələrini yadıma saldı. Mənə elə gəldi ki, 
görüşdə Səttar Zərdablı «Əkinçi»nin nəşr olunduğu mətbəə, H.Zərdabinin yaşadığı 

 
59 
bina,  mərhumun  qəbri  mövzusunda  danışanda  qürbətdə  dəfn  olunan 
C.Hacıbəylinin narahat ruhu o zalda idi və acı təbəssümlə deyirdi: bunları mən hələ 
o  vaxtlar  demişdim  və  ümid  edirdim  ki,  sonrakı  nəsil  bizim  qüsurlarımızı 
düzəldəcək. Təəssüf, min təəssüf… 
Aktuallığını  nəzərə  alaraq,  C.Hacıbəylinin  həmin  yazılarını  oxucuların 
diqqətinə təqdim edirəm. 
 
 
Həsən Bəy Məlikovun xatirəsi 
 
Bu  gün  28  noyabrdır.  Düş  beş  ildir  ki,  Qafqaz  müsəlmanları  Həsən  bəy 
Məlikovu itirmişlər. 
İctimai özünüdərki, ictimai ruhu oyatmaq üçün hər bir jurnalistin borcudur 
ki, hər il bu mühüm tarixi günü qeyd etsin. 
Bu  itkidə, bu  sirli,  müəmmalı  misteriyada  insan  psixikasının, təxəyyülünün 
çevik  hərəkəti  üçün  müxtəlif  mənbələr  mövcuddur.  Bəzən  belə  olur.  Başçı  həlak 
olduqda onun döyüşçülərinə yetimlik, kimsəsizlik, köməksizlik hissi hakim kəsilir, 
ruh düşkünlüyü, cəsarətsizlik sağlam düşüncəyə qalib gəlir və döyüşçülər qaçmağa 
başlayırlar. Belə də olur ki, başçının ölümü döyüşçülər arasında panika yaratmır, 
əksinə  onları  səfərbər  edir,  döyüşə  səsləyir.  Döyüşçülər  başa  düşürlər  ki,  başçı 
onlar  üçün  müqəddəs  olan  ideya  uğrunda  həlak  olmuşdur.  Odur  ki,  bu  amil 
döyüşçülərin  ruhunu  dirildir  və  onlar  nəyin  bahasına  olursa-olsun  başçının 
ideyasını həyata keçirməyə çalışırlar. 
Biz  (müsəlmanlar  –  azərbaycanlılar  –  T.A.)  öz  başçımızı  itirəndə  bu  iki 
hissdən  hansını  yaşayırıq?  Bu  barədə  danışmayacağam  –  özlüyündə  aydındır.  28 
noyabr tarixi təkcə Həsən bəy Məlikovu itirdiyimiz matəm günü kimi yox, həm də 
mənəvi  borcumuzu,  əqli  duyğularımızı  oyadan,  xatırladan  gün  kimi  yaddaşlara 
həkk olunmalıdır. 
Məhz buna görə də bir də təkrar edirəm ki, hər bir jurnalist hər il 28 noyabrı 
qeyd etməlidir. Və bu zaman Həsən bəyin özünəməxsus frazası rəhbər tutulmalıdır: 
«Bir  damla  su  vaxt  keçdikcə  böyük  qayanı  deşir,  söz  də,  həqiqi  söz  də  tədricən 
insanın başını deşir, nəhayət, onun beyninə işləyir, ona təsir edir». 
Həsən  bəyin  bütün  ömrü  öz  xalqının  tərəqqisinə  həsr  olunmuşdur,  ictimai 
hərəkatın, həyatın bir çox sahələri də onun xatirəsi ilə bilavasitə bağlıdır. 
Mərhumu xatırlatmaq – onun adı ilə sıx bağlı olan bir sıra ictimai məsələlərə 
toxunmaqdır. 
İndi biz – mədəniyyətsiz ataların mədəni övladları hər hansı xeyirxah ictimai 
məqsədlə  keçirilən  tədbir  zamanı  qarşıya  çıxan  azacıq  maneəyə  rast  gələn  kimi 
qaynar xörəkdən ağzı yanan adamın görkəmi ilə geri çəkilir və oradan uzaqlaşırıq. 
Bizdə  başlanan  işi  başa  çatdırmaq  üçün  mətinlilik,  mənəvi  qüvvə,  qüdrət  çatmır. 
Biz  yalnız  birinci  səddə  kimi  gələ  bilirik.  Bundan  əlavə,  bizim  ambisiyamız, 
«mən»imiz digər hisslərimizə üstün gəlir. «Mən»in uğrunda biz şücaət də göstərə 
bilərik, kollektiv fəaliyyətin məhsulunu alt-üst də edə bilərik. 
Bizim qurbanlar ictimai həyatın nəfinə bundan o yana keçmir. 

 
60 
Ona  görə  də,  hətta  bir  dəfə  yaradılmış,  mükəmməl  bir  işi  inkişaf  etdirə 
bilmirik. 
Hələ təşəbbüs tələb edən yeniliyin yaradılmasını demirəm. 
O zaman təsəvvür edin ki, mədəni səviyyəsi çox aşağı olan bir cəmiyyətdə, 
tərəqqiyə  hazırlanmamış  bir  cəmiyyətdə  insan  nə  qədər  nəhəng  və  azman,  mətin 
olmalıdır ki, öz təşəbbüsünü həyata keçirə bilsin. 
Haqqında  bəhs  olunan  cəmiyyəti  bu  titan  özü  belə  xarakterizə  edirdi: 
«çağırıram gəlmir, göstərirəm görmür, deyirəm eşitmir». 
Həsən bəydə  yoxsul,  kasıb  və  yetimlərə, özü  də  elm  və  maarifçiliyə  meylli 
adamlara digər qonşu xalqlarda olduğu kimi ictimai kömək göstərmək fikri yaranır. 
Sonra  nə  edir?  O, öz  məqsədinə  çatmaq  üçün  Nizamnamə  tərtib  edir,  onun 
təsdiqinə  nail  olur.  Daha  sonra  əlində  qəbz  Şuşa  bəy  və  xanlarının,  Şamaxı 
mollalarının,  Dərbənd  tacirlərinin,  Nuxa  kəndlilərinin  qapısını  döyür,  onları 
Qafqaz müsəlmanlarının ilk qəzetinə yardıma çağırır. 
Şübhəsiz, xeyirxah missioner onun müasiri olan cəmiyyəti yaxşı tanıyırdı. 
Odur  ki,  Həsən  bəy  təhqir,  kinayə,  istehzalardan    küsmür,  soyuq 
qəbullardan,  saxta  gülüşlərdən  incimir,  bütün  bunları  feodal  quruluşunun 
eybəcərlikləri, belə adamları isə cəhalətin qurbanları kimi qəbul edirdi. 
Qaranlıqlar üzərinə əsl ziyalı kimi  gedirdi. Onun məramı, məqsədi o qədər 
möhtəşəm, əzəmətli idi ki, hər cür şəxsi inciklik başlanan missiyanı yarımçıq qoya 
bilməzdi. 
Həsən bəy çörək qədər həyati  məsələlərdə belə öz şəxsi mənafeyini ictimai 
maraqlara qurban verməyə özündə güc, qüdrət tapdı. 
Qəzada ona qəti təklif edildi: ya xidməti Yekaterinoqradda – yəni Qafqazdan 
kənarda davam etdirməli, ya istefa verməli! Həsən bəy ikincini seçdi. 
Çünki mənsub olduğu xalqdan kənarda ona həyat yox idi. 
Həmin  vaxtdan  bizim  müsəlmanların  həyatında  çox  şey  dəyişmişdir. 
Adamların  ətrafda baş  verənlərə baxışları daha  real olmuşdur, fanatizm  öz  yerini 
bir qədər ağıla, səbrə vermişdir. 
Lakin  bütün  bu  dəyişikliklərə  baxmayaraq,  cəmiyyətin  baxışlarında  və 
münasibətlərində Həsən bəyin min bir əzabla əsasını qoyduğu müqəddəs planlarını 
şərəflə yerinə yetirə bildikmi? 
Fikrimcə, yox! 
Həsən bəyin sayəsində 30-40 il əvvəl təkamül qanunu bizi həyat tərzimizdə 
bir sıra dəyişikliklərə, ictimai proqrama yeni maddələr daxil etməyə məcbur etdi. 
Amma  nə  üçün  elə  həmin  təkamül  qanunu  tələb  olunan  islahatları  həyata 
keçirə biləcək yeni ləyaqətli missioner yetişdirmir? 
30-40  il  bundan  əvvəl  xeyriyyəçilik,  maarifçilik  cəmiyyətlərinə,  teatra, 
mətbuata  tələbat  olduğu  bir  halda,  niyə  indi  yeni  tələbatlar  yaranmır?  Hətta 
mədəni-ictimai həyatın əsaslı inkişafına aparan dəyişikliklər hiss olunmur. 
Mərhum  Həsən  bəyin  şəxsiyyəti  və  tərcümeyi  halına  aid  keyfiyyətlərdən 
danışmayacağam; bütün həyatını doğma Vətənə və ölkəyə həsr edən adamın hansı 
vəziyyətdə  bizi  tərk  etdiyindən,  dünyasını  dəyişdiyindən  danışmayacağam; 
müsəlman  cəmiyyətinin  bu  insanın  xatirəsinə  və  ondan  sonra  qalan  ailəsinə 
təəccübdoğuran  münasibətindən  danışmayacağam.  Həsən  bəyin  xatirəsini  heç 

 
61 
olmasa,  adi  qəbir  daşı  ilə  əbədiləşdirmək  fikrini  dəfələrlə  təkrarlayan  ziyalıların 
nümayəndələrindən  soruşmayacağam  ki,  bəs  fikirlərinizə,  ideyalarınıza  nə  oldu, 
niyə  onlar  söndü?  Şəxsi  məmnunluğun  rəhnini  ictimai  səadətdə  görən  mərhumun 
baxışlarında qalmamaq arzusu ilə bütün bu suallardan mən sükutla yan keçirəm. 
Həsən  bəyin  unudulmuş  xatirəsində  mən  əksinə  ucalığı,  yüksəkliyi,  təmiz 
bibliya təzahürü görürəm ki, ondan bütün həyatını xalqına həsr edən, əvəzində nə 
sağlığında, nə də vəfatından sonra mükafat almayan insan haqqında gözəl əfsanə 
yaratmaq  olar.  Elə  bil  ki,  Həsən  bəyin  həyatı  da,  ölümü  də  cəmiyyət  üçün 
qurbanlıq idi. Bu vəziyyətdə hansısa bir sirr, müəmma var. 
Biz o xalqıq ki, xan və müstəbidlərin zorakılığından bizi xilas edən cəngavər 
igidlərin şərəfinə şeir qoşur, onları minnətdarlıq hissi ilə yad edirik. Amma bu xalq 
həm də Həsən bəyin əhəmiyyətini, tarixi xidmətlərini dərk etmir, dəyərləndirmir. 
Kütlə belə böyük xadiminin qiymətini verməyə hazırlanmamışdır. 
Şübhəsiz, kütlə mədəniləşdikcə, insanların mənəvi sahədə göstərdiyi şücaəti 
qiymətləndirməyi  bacaracaqdır  və  o  zaman  böyük  əməkçinin  xatirəsinin 
əbədiləşdirilməsinin təntənəsi baş verəcəkdir. 
Mən  28  noyabrı  xatırlamaqla  cəmiyyətin  diqqətini  ona  yönəltmək  istərdim 
ki,  mədəni  həyatımızın  pioneri  sayılan  Həsən  bəyin  xatirəsinin  əbədiləşdirilməsi 
üçün  onun  əsasını  qoyduğu  və  bütün  ömrünü  sərf  etdiyi  ideyaların  həyata 
keçirilməsinə çalışaq. 
İndi  bizə  elə  gəlir  ki,  bu  məsələlərin,  islahatların  həyata  keçirilməsi  qeyri-
mümkündür. Lakin bunlar tamamilə realdır. Teatr,  mətbuat, ictimai xeyriyyəçilik 
Həsən  bəyin  dövründə  hansı  vəziyyətdə  idisə,  bu  problemlər  də  indi  o  şəkildə 
qarşımızdadır. Həsən bəy o vaxt həmin məsələlərin öhdəsindən gəldi. Amma indi 
deyəsən, şəxsi həyatın inkişafı və tərəqqisi çoxdan ictimai həyatı üstələyib. Bu isə 
qeyri-normal  təzahürdür.  Çünki  şəxsi  həyat  etibarsız  əsaslara  söykənir.  Şübhəsiz, 
xalq cəmiyyət tərəqqi edir. Əgər 30-40 il əvvəl mədəni həyat Həsən bəyin dili ilə 
bizə  ictimai  xeyriyyəçiliyin,  mətbuatın,  teatrın  yaradılmasının  zəruriliyini  diqtə 
edirdisə, indi cəmiyyət onların daha da təkmilləşdirilməsini və digər tələbləri irəli 
sürür. 
Bax, əhəmiyyətli 28 noyabr tarixi bizə bu yolu göstərir, bunu xatırladır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Dağıstani 
 
 
MÜSƏLMANIN QEYDLƏRİ 
 
Yeddi il 
 
Bu  gün  müsəlmanların  (azərbaycanlıların  –  T.A.)  mədəni-maarifçilik 
sahəsində pioneri sayılan Həsən bəy Məlikovun vəfatının 7 ili tamam olur. 
Bakılıların  pafoslu  nitqləri  və  təntənəli  mərasimlə  öz  xadimlərini  dəfn 
etdikləri həmin gündən vur-tut 7 il keçir. 

 
62 
Hələ  tam  soyumamış  meyit  üzərində  səslənən  o  çıxışlar  mənim  indi  də 
qulaqlarımdadır. Aman Allah, həmin nitqlərdən necə od-alov püskürürdü, çıxışlar 
ürəklərdə  necə bir  ümid  çırağı  yandırır,  mərhumun  xatirəsi  minnətdarlıq  hissi  ilə 
necə yad edilirdi. Həmin gündən cəmi yeddi il ötmüşdür. 
Nə  olsun?  O  təmtəraqlı,  ibarəli  nitqlərdən  nə  qaldı?  Deyəsən,  külək  elə 
həmin gün o çıxışları sovurub apardı. 
Həsən  bəy  təntənəli  şəkildə  dəfn  olundu,  onun  haqqında  2-3  gün  də  orda-
burda  danışdılar,  qəzet  və  jurnallar  onun  bioqrafiyasını  dərc  etdilər,  portretini 
verdilər – vəssalam. 
Müsəlman cəmiyyəti ona müxtəlif sahələrdə ilk addımı atmağı öyrədən, ona 
zəngin miras, irs qoyan, onu mədəni həyata alışdıran xadimi ilə beləcə üzülüşdü. 
Deyəsən, hər şey bitdi… 
Və müsəlman cəmiyyəti mərhumu tamamilə unutdu. 
Lakin bu hələ azdır. 
Digər  xalqlar  ona  xidmət  göstərən  övladlarının  xatirəsini  əziz  tutur,  ona 
abidə  qoyur,  adını  əbədiləşdirir,  ailəsinə  qayğı  göstərir  və  s.  Bizdə  isə  tamamilə 
əksinədir. 
Biz nəinki Həsən bəyə abidə ucaltmadıq, heç adi qəbirüstü daş qoymaq üçün 
onun  həyat  yoldaşına  kömək  etməyə  gəlmədik,  biz  nəinki  Həsən  bəyin  adını  və 
xatirəsini əbədiləşdirmədik, hətta onun tamamilə unudulması üçün çalışdıq, nəinki 
onun  ailəsinə  qayğı  göstərmədik,  əksinə  elə  bil  ona  əlavə  dərd,  kədər  gətirmək 
prinsipi ilə bəhsə girdik. 
Bu  mənada  Həsən  bəyin  neçə  illər  boyu  üzvü  olduğu  müəssisənin 
münasibəti daha qəribə təsir bağışlayır.  
Mən  bizim  şəhər  özünüidarəsini,  onun  Uçiliş  Komissiyasını  nəzərdə 
tuturam.  Elə  bil  ki,  Məlikovlar  familiyasına  etinasızlıq  göstərmək  bu  idarənin  iş 
sisteminə daxil olmuşdur. 
Bütün  hallarda,  iş  yerinə  zəmanət  verməkdə  də,  yerə  təqdim  etməkdə  də, 
vəzifədə yüksəlməkdə də Məlikovlar ailəsindən yan keçilir. 
Bunu  izah  etmək  çox  çətindir.  Hər  halda  xalq  xadiminin  ailəsinə  nəinki 
yardım  göstərilmir,  əksinə  bu  ailənin  üzvləri  sıxışdırılır,  öz  əməkləri  hesabına 
yaşamağa maneəçilik törədilir, öz qabiliyyətlərini üzə çıxarmağa imkan verilmir. 
Bunlar  nəyə  lazımdır?  Nə  məqsədlə  edilir?  Bəzilərinin  bildiyi,  lakin 
susduğu, bəzilərinin isə bilmədiyi bu vəziyyət xüsusi öyrənilməli, araşdırılmalıdır. 
Yoxsa, öz canyandıranımızın, himayədarımızın xatirəsinə bu cür münasibət 
az-çox  mədəni  cəmiyyətdə  hələ  təsadüf  olunmayan  xüsusiyyətlərimizi  üzə  çıxara 
bilər. 
Hətta vəhşilər belə öz başçılarının məzarlarını bəzəyirlər. 
Bizdə vəhşilik dövrü keçmişdirsə də, mədəni dövr hələ başlamamışdır… 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Dağıstani 
 
 
 
 
 
 
   «Ədəbiyyat qəzeti» 28 iyul 2000. 
 
 
 

 
63 
 
Aktual və əhəmiyyətli tədqiqat predmeti 
 
Azərbaycan  ədəbiyyatı,  mətbuatı  və  maarifçiliyinin  inkişafında  misilsiz 
xidmətlər  göstərmiş  Haşım  bəy  Vəzirovun  həyatı  kimi  (sürgün,  həbs,  təqiblər) 
yaradıcılığı  da  təlatümlü,  təzadlı  olmuşdur.  İstedadlı  yazıçı-publisist,  bacarıqlı 
naşir-redaktor,  mahir  tərcüməçi,  görkəmli  pedaqoqun  bütün  ömrü  xalqının 
tərəqqisi uğrunda fədakar mübarizədə keçmişdir. 
Tənqid,  təzyiq,  təqiblər  onu  ömrü  boyu  sadiq  qaldığı  məfkurəsindən, 
əqidəsindən  və  amalından  döndərə  bilməmişdir.  Xalqa  xidmət  etmək,  onun 
maariflənməsinə  və  beləliklə,  tərəqqisinə  nail  olmaq  Haşım  bəyin  həyatının 
mənası, məğzi idi. 
Xalq  xadimi  H.Vəzirovu  sağdan  da,  soldan  da,  sağ  ikən  də,  vəfat  edəndən 
sonra  da  «vurmuşlar».  Sənətkarın  böyüklüyü,  xoşbəxtliyi  ondadır  ki,  o  tarixin, 
zamanın  sınaqlarına  tab  gətirir  və  ədəbi  irsi  ilə  bir  daha  özünü  təsdiq  edir  və 
yaşadır.  Azərbaycan  sovet  ədəbiyyatşünaslığında  H.Vəzirov  «daim  ideya 
tərəddüdləri içində olan, çox vaxt burjua məfkurəsi təsiri altında yazan tipik liberal 
burjua  ziyalısı»  (Azərbaycan  ədəbiyyatı  tarixi:  3  cilddə,  Bakı,  1960-cı  il,  II  cild, 
səh.414)  kimi,  yaxud  buna  bənzər  ibarələrlə  xarakterizə  edilsə  də,  eyni  zamanda 
onun ədəbiyyat və mətbuat sahəsindəki xidmətləri ehtiyatla etiraf olunurdu: «1905-
ci  il  inqilabından  sonrakı burjua  və  mütərəddid  mətbuat  sahəsində  ən  çox  fəallıq 
göstərən  jurnalist  və  yazıçı  Haşım  bəy  Vəzirov  idi».  Yaxud  «Birinci  dünya 
müharibəsinin  ilk  günlərində  liberal-burjua  ziyalısı,  məşhur  ədib  və  mühərrir 
H.Vəzirovun  (1862-1916)  redaktorluğu  ilə  «Məzəli»  satirik  jurnalı  çıxırdı»  (Mir 
Cəlal, Firudin Hüseynov: XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı, Bakı, 1982, səh.48). 
Azərbaycan  Sovet  Ensiklopediyasında  H.Vəzirovun  xidmətləri  sadalanır, 
eyni zamanda əlavə edilir: «Lakin ictimai-siyasi görüşlərində burjua millətçiliyi də 
özünü göstərmiş, sinfi sülh ideyasının tərəfdarı və panislamist olmuşdur. 
Şübhəsiz  ki,  bugünkü  tələblər  baxımından  «Döymə  qapımı,  döyərlər 
qapını», «Evlənmək su içmək deyil», «Xan-xan» kimi əsərlərin, yüzlərlə məqalə və 
publisistik  yazıların  müəllifi,  «Təzə  həyat»,  «İttifaq»,  «Səda»,  «Sədayi-vətən», 
«Sədayi-həqq»,  «Kafkazest»,  «Məzəli»  kimi  qəzet  və  jurnalların  redaktoru  və 
naşiri  olmuş  H.Vəzirovun  irsi  həm  XX  əsrin  əvvəli  Azərbaycan  ədəbi  həyatının 
real  mənzərəsini  yaratmaq,  həm  də  sovet  ədəbiyyatşünaslığının  qərəzli  və  bitərəf 
mövqeyini  dəyərləndirmək  baxımından  aktual  və  mühüm  əhəmiyyətli  tədqiqat 
predmetidir. İstedadlı yazıçı-publisist C.Hacıbəylinin (Dağıstani) dönə-dönə, sevə-
sevə  «fövqəladə  insan»,  «nadir  şəxsiyyət»  və  «xalq  müəllimi»  adlandırdığı 
H.Vəzirovun  90  ilə  yaxındır  ki,  bədii  əsəri,  kitabı  çap  olunmur.  Bu  boşluğu 
doldurmaq  istəyənlərə  xatırladırıq  ki,  H.Vəzirovun  «Döymə  qapımı,  döyərlər 
qapını» adlı dörd pərdəli komediyası M.Axundov adına kitabxanada mikrofilmdə 
mühafizə olunur. 
H.Vəzirov  Şekspirin  «Otello»  faciəsini  və  bir  sıra  başqa  əsərləri  ilk  dəfə 
Azərbaycan  dilinə  tərcümə  etmiş,  1908-ci  ildə  «Qafqaz  şüəranın  məşhuru 

 
64 
M.P.Vaqifin  ələ  düşən  əşarının  məcmuəsi»ni  (Bakı,  1908-ci  il,  «Təzə  həyat», 
Kaspi mətbəəsi, 115 səh.) çap etdirmişdir. 
Alovlu  publisistin  «İrşad»,  «Həyat»  qəzetlərindəki  sanballı  yazıları 
dövrünün qabaqcıl ziyalıları arasında böyük  əks-səda doğurmuşdu. Ümumiyyətlə, 
Haşım  bəy  Vəzirov  onuncu  illər  ədəbiyyatı  və  mətbuatında  nüfuzlu,  qüdrətli  söz 
sahibi idi. 
Arxivdə  işlərkən  istedadlı  qələm  sahibi,  Azərbaycan  ədəbiyyat  və 
mədəniyyətinin  böyük  təbliğatçısı  və  təəssübkeşi  C.Hacıbəylinin  (Dağıstani) 
H.Vəzirovun  vəfatı  ilə  bağlı  «Kaspi»  qəzetinin  eyni  nömrəsində  çap  etdirdiyi  iki 
yazısı diqqətimi cəlb etdi. Həmin yazıların oxucu və ədəbiyyatşünaslar tərəfindən 
maraqla qarşılanacağını, aktuallaşdığını nəzərə alıb onu diqqətinizə təqdim edirəm. 
 
 
 
Xalq xadiminin xatirəsi 
 
 
Amansız  ölüm  Qafqaz  müsəlmanlarının  (azərbaycanlılarının  –  T.A.) 
cərgəsindən  bütün  həyatını  qəlbən  sevdiyi  xalqının  tərbiyəsi  və  tərəqqisinə  həsr 
etmiş görkəmli ictimai və maarif xadimlərindən birini apardı. 
Haşım bəyin öz xalqı qarşısında xidmətləri böyükdür. Təəssüf ki, mərhumun 
sağlığında onun fəaliyyəti layiqli təhlilini və qiymətini almamışdır. 
Hətta  indi,  Haşım  bəyin  ölümündən  sonra  belə,  mərhumun  öz  xalqı 
qarşısındakı  xidmətlərini  araşdırmaq,  layiqincə  dəyərləndirmək  çətindir.  Lakin 
gələcəkdə  Qafqaz  azərbaycanlılarının  həyatını  araşdıracaq  tədqiqatçı  fakt  və 
materialları  topladıqda  Haşım  bəyin  adını  xalq  xadimlərinin  siyahısında  fəxri 
yerlərdən birinə yazacaqdır. 
Nəinki digər həmvətənlər arasında, hətta azərbaycanlılardan bir çoxları üçün 
də Haşım bəyin adı qaranlıqda qala bilər. Onu olsa-olsa, kiçik bir qəzetin təvazökar 
bir redaktoru kimi yada salarlar. 
Lakin  vaxt  gələcək  Haşım  bəyin  xidmətləri,  öz  xalqının  maraqlarını, 
mənafeyini qorumaq nöqteyi-nəzərindən rəngarəng, faydalı fəaliyyəti geniş kütləyə 
məlum olacaq, o zaman onun adı tarixə düşəcəkdir. 
Ola bilər ki, öz xalqının marağı məsələsində Haşım bəyin bəzən də ümumən 
qəbul  edilən  prinsiplərdən  fərqli  öz  mövqeyi,  öz  baxışları  var.  Lakin  məhz  bu 
keyfiyyətləri,  cəhətləri  onun  müstəqil,  orijinal,  yaradıcı  istedad,  zəngin  zəkalı 
natura olduğunu sübut edir. 
Odur  ki,  heç  bir  opponent  cəsarət  edib  onun  öz  xalqını  sevmədiyini  deyə 
bilməz.  Amma  bu  fikrin  əksini  hər  kəs  söyləyə  bilər:  Haşım  bəy  öz  xalqının 
fanatikidir və bu fanatik sevgi naminə o, hər cür fədakarlığa hazır olmuşdur, o, hər 
cür fədakarlıq etmişdir. 
Xalqına  olan  səmimi  və  hərarətli  məhəbbəti  sayəsində  Haşım  bəy  özünün 
son  dərəcə  böyük  səyi,  sözün  həqiqi  mənasında  ecazkar  enerjisi  ilə,  heç  nəyi 
olmadan  və  heç  kəsdən  təmənna  ummadan  yüksək  mövqeyə  çatmışdı.  Xalq 
mənafeyi tələb edərkən, o, tərəddüd etmədən bu mövqeyini qurban vermiş, şəxsən 

 
65 
dəhşətli  məhrumiyyətlərə  və  əzab-əziyyətlərə  məruz  qalmışdı.  Bu,  mərhumun 
ictimai-xəlqi  fəaliyyətində  keçid  məqamı  idi.  Əvvəllər  öz  xalqına  bir  zəmində 
fayda  verdiyi  halda,  sonralar  belə  bir  zərurəti  hiss  etmişdi  ki,  fəaliyyətini 
dəyişdirməli,  onu  daha  geniş,  xalq  şüurunun  mərkəzinə,  xalq  hissiyyatının 
həssaslıqla əxz etdiyi sahəyə bilavasitə yaxınlaşdırmalıdır. 
Haşım  bəyin  bu  yolda  sərf  etdiyi  əmək  və  enerji  sözün  həqiqi  mənasında 
«fövqəladə insan» epiteti ilə səciyyələndirilə bilinər. 
Daim  tənha,  başqa  şəxsin  köməyi  olmadan,  öz  məğrur  başını  heç  kəsin 
qarşısında əyməyən, spesifik müsəlman, xüsusilə də Bakı həyatının «qaydalarına» 
heç vəchlə uymadan mərhum bir çox illər ərzindəki ağır, məhrumiyyətli zəhmətdən 
sonra  öz  məqsədinə  çatırdı.  O,  eyni  zamanda  müxtəlif  ictimai  təşkilatlarda  da 
fəaliyyətini  dayandırmır,  xalqının  ictimai  hissiyyatına  həssaslıqla  və  diqqətlə 
yanaşırdı. 
Möhkəm,  demək  olar  ki,  dəmir  iradəli,  tükənməz  enerjili  və  sərbəst 
xarakterli  Haşım  bəy  Vəzirov  bizim  ictimaiyyətçi  –  xalq  xadimlərimiz  arasında 
nadir  şəxsiyyət  idi.  Onun  bu  ecazkar  keyfiyyətləri,  eləcə  də  həqiqətin  keşiyində 
duran heyrətamiz cəsarəti bizim üçün ibrətamiz örnək ola bilər. 
Haşım  bəy  dünyasını  dəyişdi,  lakin  onun  enerjisi,  onun  iradəsi  və 
xarakterinin  sərbəstliyi  xalq  mənafeyinə  uzun  müddət  təmənnasız  xidmət 
nümunəsi  olacaq.  Mətanətlə  qoruduğu  ideyaları  isə  qəlbimizdə  uzun  zaman 
yolgöstərən ulduz tək nur saçacaq. 
 
«Kaspi» qəzeti, 1916-cı il, № 30 
 
 
 
MÜSƏLMAN HƏYATI VƏ MƏTBUATINDAN 
 
Haşım bəy Vəzirovun dəfni 
 
Fevralın  5-də  bütün  gün  müsəlmanlar  (azərbaycanlılar  –  T.A.)  mərhum 
Haşım bəyin mənzilinə gəlmiş, ailəsinə dərin hüznlə başsağlığı vermişlər. 
Fevralın 6-da Təzə-Pir məscidinin həyəti mərhumun xatirəsinə toplaşanlarla 
dolu  idi.  Dəfn  mərasiminin  iştirakçıları  Aşağı  Təzəpir  küçəsi  ilə  irəliləyirdilər. 
Öndə  «Ər-rəhman»  surəsini  oxuyan  ruhanilər,  onların  arxasınca  orta  məktəb 
müəssisələrinin  təmsilçilərinin,  «İttihad»  uçilişi  (mərhum  bir  vaxtlar  həmin 
məktəbin  müdiri  idi)  nümayəndələrinin  əhatəsində  ziyalılar,  tanınmış  adamlar 
irəliləyirdilər. 
Namazdan  sonra  cənazə  məscidə  gətirildi  və  «Yasin»  surəsi  oxundu. 
Dualardan  sonra  xalq  məktəbləri  Bakı-Dağıstan  müdiriyyətinin  təlimatçısı 
S.M.Qəniyev xalq müəllimləri adından çıxış etdi. 
O,  mərhumu  xalq  müəllimi  və  pedaqoqu  kimi  xarakterizə  etdi,  onun  xalq 
maarifi qarşısındakı xidmətlərini yüksək qiymətləndirdi. 

 
66 
Sonra  mərasim  iştirakçıları  Spask  küçəsi  ilə  irəliləyərək  «Sədayi-Qafqaz» 
qəzetinin redaksiyası qarşısında dayandılar. Burada «Açıq söz» qəzetinin redaktoru 
M.Ə.Rəsulzadə  mətbuat  nümayəndələri  adından  çox  emosional  çıxış  etdi.  O, 
mərhumun  ədəbi  fəaliyyətindən  ətraflı  bəhs  etdi.  Göstərdi  ki,  bütün  jurnalistlər 
H.Vəzirovun  cığırı  ilə  hərəkət  etməli,  başqalarının  yardımı  olmadan  müstəqil 
mətbuat yaratmalı və məhsuldar yaradıcılıqla məşğul olmalıdırlar. 
Natiq  bunlarla  bərabər  qeyd  etdi  ki,  mətbuatın  nümayəndələri  mərhumun 
xatirəsinə  müharibədən  əziyyət  çəkən  müsəlmanlara  50  manat  yardım  göstərirlər. 
Bu  zaman  çıxışçı  qeyd  etdi  ki,  Haşım  bəy  «Səfa»  maarifçilik  cəmiyyətinin  sədri 
olarkən küçə uşaqlarını himayəyə götürmüşdü. 
«Səfa»  maarifçilik  cəmiyyətinin  nümayəndəsi  təmsil  etdiyi  təşkilatın 
adından  bildirdi  ki,  mərhumun  xatirəsinə  1  nəfər  kimsəsiz  uşağın  tərbiyəsini  öz 
öhdəsinə götürür. 
S.M.Qəniyev  bildirdi  ki,  tacir  Q.A.Rzayev  mərhumun  xatirəsinə  ali  təhsil 
müəssisəsində iki təqaüd təsis edir. 
Mərasim  iştirakçıları  bundan  sonra  mərhumun  son  vaxtlar  təftiş 
Komissiyasının  sədri  işlədiyi  «Nicat»  maarifçilik  cəmiyyətinin  yerləşdiyi 
M.Muxtarovun  evinə  doğru  irəlilədi.  Burada  Q.Axundov  «Nicat»  Cəmiyyəti 
adından  çıxış  etdi.  Natiq  Haşım  bəyin  fəaliyyətini  ictimai  xadim  kimi 
dəyərləndirdi.  Çıxışçı  minnətdarlıq  rəmzi  kimi  «Nicat»  Cəmiyyətinin  Haşım  bəy 
Vəzirov adına təqaüd təsis etdiyini bildirdi. 
Daha  sonra  Bakının  orta  təhsil  məktəblərinin  nümayəndələri  çıxış  etdilər. 
Onlar Haşım bəy Vəzirovun şagirdlərinin ana dilində təhsil alması üçün göstərdiyi 
böyük mənəvi yardımdan minnətdarlıq hissi ilə danışdılar. 
Buradan  mərasim  iştirakçıları  Nikolayev  küçəsi  ilə  İsmailliyə  binasına  – 
Bakı  müsəlman  xeyriyyə  cəmiyyətinə  doğru  irəlilədi.  Burada  M.Hacınski 
mərhumun  fəaliyyəti  haqqında  danışaraq qeyd  etdi  ki, o, Allahın  hüzuruna  əliboş 
getmir, onun xalqın rifahı naminə işlədiyini deməyə haqqı var. Haşım bəy mətbu 
sözün təsiri ilə əhalinin kasıb təbəqəsinin keşiyində durmuşdu. 
Şəhər  dumasının  yerləşdiyi  binanın  qarşısında  (rus-tatar  məktəbində) 
qanundan  dərs  verənlər  adından  Axund  Molla  Zəki  danışdı  və  mərhumun  ruhuna 
dua  oxudu.  Daha  sonra  mərasim  iştirakçıları  Qırmızı  Xaç  küçəsi  ilə  yeni 
qəbiristanlığa doğru hərəkət etdilər və mərhumun cənazəsini torpağa tapşırdılar.