ABĠd tahġRLĠ

Ceyhun Hacıbəylinin dini görüĢləri 
 
XX  əsrin  əvvəllərində  Azərbaycanın  ədəbi-mədəni,  ictimai-siyasi  həyatında 
baş verən təbədüllatları cəmiyyətdə cərəyan edən proseslərin inikası adlandırmaq 
olar.  Bütün  sahələrdə  həyat  sanki  qaynayır,  çalxalanır,  tərəqqi  ilə  tənəzzülün 
mübarizəsi daha qabarıq forma alır, bəzən toqquşmalarla müşayiət olunurdu. 
Din  sahəsində  baş  verən  dəyişikliklər  daha  aydın  şəkildə  özünü  göstərirdi. 
Əlbəttə, bunun səbəbləri çoxdur. Fikrimizcə, dində baş verən proseslərə təsir edən 
amillər aşağıdakılardır: 
-  XX  əsrin  əvvəllərində  Avropada  və  Rusiyada  təhsil  görmüş  dünyəvi 
ziyalıların yetişməsi; 
- maarifçiliyə meylin artması; 
-
 
qəzet, jurnalların kütləvi nəşri; 
-
 
iqtisadi münasibətlər. Sənayenin inkişafı; 
-
 
sinfi mübarizənin güclənməsi və s. 
Heç  şübhəsiz,  xalqının  tarixinə  və  taleyinə  bütün  varlığı  ilə  bağlı  olan 
C.Hacıbəyli ətrafında baş verən proseslərə biganə qala bilməzdi. Təsadüfi deyil ki, 
gənc  yaşlarından  qələmə  sarılan  Ceyhun  bəyin  daha  tez-tez  toxunduğu 
mövzulardan  biri  də  din  idi.  Hələ  10-cu  illərin  əvvəllərindən  o,  mətbuatda, 
xüsusilə,  daha  çox  əlaqə  saxladığı,  əməkdaşlıq  etdiyi  «Kaspi»də  dönə  –dönə  bu 
mövzuya müraciət edir, islamın dəyərləri, qanunları, dini ayinlər haqqında, habelə 
cəmiyyətdə dinin yeri və rolu barədə sanballı məqalələrlə çıxış edirdi. 
«Quranın  tərcüməsinə  dair»  adlı  məqaləsində  («Kaspi»  qəzeti,  1912-ci  il,       
12  aprel,  №  82)  C.Hacıbəyli  çox  mühüm  bir  məsələyə  toxunur.  Müəllifin  qəti 
qənaətinə  görə,  «nöqsanlarımızın  bir  səbəbi  Quranı  hərənin  bir  cür  şərh  etməsi, 
onun  tərcüməsinin  olmamasıdır».  C.Hacıbəyli  haqlı  olaraq  sual  verir  ki,  əgər 
Quranın tərcüməsi yoxdursa, müsəlman öz  müqəddəs kitabının məzmununu necə 
öyrənməlidir? Müəllif kinayə ilə cavab verir ki, bəlkə ərəb dilini bilməyən «qara 
mollalardan?!». Quranın uzun müddət doğma dilə tərcümə edilməməsi cəmiyyətdə 
bir sıra bəlalar yaratmışdır ki, xalq uzun illər ondan əzab çəkmişdir. 
Quranın  tərcümə  edilməməsi,  doğru-düzgün  şərh  olunmaması  bəzən 
bilməyərəkdən  islamın  özünün  əleyhinə  çevrilən  fikirlər  doğurur,  digər  tərəfdən, 
nadanlıq,  cəhalət,  fırıldaqçılıq  üçün  münbit  zəmin  yaradırdı.  C.Hacıbəyli  yazırdı: 
«Xalqa öz dilində təqdim olunan Quran, şübhəsiz, tədricən onun dünyagörüşündə 
dəyişiklik edəcək». Çox təəssüflər ki, islamın böyük təəssübkeşi C.Hacıbəylinin bu 
istəyi, arzusu illər uzunu həyata keçirilməmişdir. Xalq,  millət. Elə islamın özü də 
bundan ziyan çəkmiş, zərbələr almışdır. 

 
42 
İslama edilən yersiz hücumlar, bəsit şərh və təfsirlər də C.Hacıbəylini narahat 
edirdi. Gənc publisistə görə dini hay-küylə müdafiə etmək mənasızdır və əks təsir 
verə bilər. Dinə, onun tarixinə. İslamın qayda, qanunlarına dərindən bələd olmaq. 
Sonra opponentlə hər cür mübahisəyə girişmək olar. Məhz, buna görə C.Hacıbəyli 
tez-tez dini mərasimlər, onların qeyd olunması haqqında maraqlı məqalələr yazırdı. 
Ceyhun  bəy  cəmiyyətdə  hökm  sürən  cəhalət  və  cahilliyin,  mövhumatın  bir 
səbəbini də dini savadsızlıqda görür və İslam ümmətini maarifləndirmək niyyəti ilə 
çoxsaylı məqalələr çap etdirirdi. 
«Mövlud»  («Kaspi»  qəzeti,  6  noyabr,  1995-ci  il,  №  248)  «Ruhanilərin 
ehtiyacı» («Kaspi» qəzeti, 20 noyabr, № 267; 3 dekabr , № 270; 8 dekabr № 274, 
1915-ci  il)  adlı  məqalələrini,  habelə  Ramazan,  Qurban  bayramları  haqqında 
yazılarını bu məqsədlə yazmışdır. 
C.Hacıbəyli məhərrəmlik və aşura mövzusuna da dəfələrlə müraciət etmişdir. 
Dövrün  nüfuzlu  qəzetlərindən  sayılan  «Kaspi»də  dərc  olunan  «Məhərrəmlik 
yaxınlaşır»  (20  oktyabr,  №223,  1915),  «Aşura»  (5  noyabr,  №247,  1915), 
«Məhərrəmlik  günlərində»  (12  noyabr  №252,  1915)  məqalələri  bu  gün  də 
aktuallığını itirməmişdir. 
Mədrəsə  və  mollaların  kifayət  qədər  olduğu  Azərbaycanda  məhərrəmlik  və 
aşura  barədə  dalbadal  məqalə  yazmağa  Ceyhun  bəyi  nə  vadar  edirdi?  Ən  əvvəl 
qeyd  olunmalıdır  ki,  mövhumat  və  cəhalət  tərəfdarları  bəzən  İslamı  əldə  bayraq 
edir, ondan özlərinə sərfəli şəkildə yararlanmağa çalışırdılar. 
Digər  tərəfdən,  bu  mövzudan  «ilhamlanan»  qələm  sahibləri,  o  cümlədən 
«Molla  Nəsrəddin»  mollalara  «hücumu»  genişləndirirdi.  Avropadan  gələn 
səyyahlar,  tacirlər,  jurnalistlər  isə  İslama  bu  ikili  münasibətə  «mat»  qalır,  öz 
məqsəd  və  düşüncə  ölçüləri  ilə  İslama  qiymət  verirdilər.  Məhz  belə  bir  dövrdə 
C.Hacıbəylinin  məhərrəmlikdən  bəhs  edən  yazılarla  mətbuatda  çıxış  etməsi  çox 
əhəmiyyətli  idi.  «Məhərrəmlik  yaxınlaşır»  məqaləsində  müəllif  məhərrəmliyin 
tarixini  oxuculara  təqdim  edir,  azadlıq  və  qəhrəmanlıq  simvolu  olan  imam 
Hüseynin və onun 72 qohum və silahdaşlarının xatirəsinin anılmasını təqdir edir. 
Lakin  Ceyhun  bəy  bu  zaman  ifrata  varılmasının,  özünə  işgəncə  verərək 
Qurana  zidd  hərəkətlərin  edilməsinin  qatı  əleyhdarı  kimi  çıxış  edir.  O,  yazır  ki, 
dindarlarımız və ziyalılar bu cür adətlərə qarşı amansız, barışmaz mövqe tutmağı, 
özünə işgəncə verənlərə və onları şirnikləndirənlərə bu zərərli, ziyanlı ənənəyə son 
qoymağın vaxtı çatdığını başa salmalıdırlar. 
C.Hacıbəyli qeyd edir ki, ictimaiyyət mərsiyəxanlara, onların bəzən əks-təsirə, 
əks-təbliğata  çevrilən  mərsiyələrinin  məzmununa  da  fikir  verməlidir.  Qoy 
mərsiyəxanlar  əsl  həqiqətdən,  Kərbəla  hadisəsinin  mahiyyət  və  məzmunundan 
bəhs  etsinlər.  Bu  faciənin  qəsdən  şişirdilməsinə  ehtiyac  yoxdur,  faktların 
sadalanması  kifayətdir.  Əgər  mərsiyəxan  «gün  74  saat  davam  etdi»,  «Fərat  öz 
başlanğıcını  göylərdən  götürdü»,  yaxud  «70.000  qanadı,  başı  olan  əlli  mələk» 
deyirsə, bütün bunlar inandırıcı deyil və kiminsə qəlbinə şübhə toxumu səpir. 
Məqalə  müəllifinin  fikrincə,  mərsiyəxan  çox  böyük  məsuliyyət  götürüb, 
«günahkar adam belə imamın xatirəsinə gözündən bir gilə yaş tökərsə, onun bütün 
pis əməlləri bağışlanar» deyirsə, bunun nəticəsi çox zərərli ola bilər. 

 
43 
«Məhərrəmlik günlərində» məqaləsində müəllif Aşuradan sonra davam edən 
mərasim  və  adətlər  haqqında  bəhs  edir.  Göstərir  ki,  həmin  günlər  toy,  sünnət  və 
digər  təntənəli  mərasimlərin  keçirilməsinə  qəti  yol  verilmir.  Məqalədə  müəllifin 
maraqlı, həm də mübahisəli fikirləri də var. O, qeyd edir ki, indiki vəziyyətdə uzun 
müddətə  mədəni  həyatın  dondurulması  məqsədəuyğun  deyil  və  yaxşı  olar  ki, 
ikiaylıq məhərrəmlik mərasimi xeyli azaldılsın, daha münasib müddətdə tələblərə 
riayət olunsun. 
C.Hacıbəyli  məqalədə  əvvəlki  illərə  nisbətən  mərsiyəxanların  reallıqlarla 
nisbətən barışdıqları, öz mərsiyələrində fantastik, tamamilə yersiz və artıq, əsassız 
hay-küyə az yer verdiklərini qeyd edir və yazır ki, hər il 70 min qanadlı mələkdən, 
div  və  cindən  bəhs  edən  mərsiyəxanlar  bu  il  maarifdən  peyğəmbərimizin  təhsillə 
bağlı  dediklərindən,    bəzi  müftəxor,  tüfeyli  dərviş  və  seyidlərin  ikrah  doğuran 
hərəkətlərindən  danışırlar.  «Əsl  Peyğəmbər  övladı  heç  vaxt  əlini  açıb  dilənməz» 
yazan C.Hacıbəyli mərsiyəxanların bu mövqeyini təqdir edir. 
Publisist  yazır  ki,  bu  il  məhərrəmlik  daha  bir  hadisə  ilə  əlamətdar  olmuşdur. 
Mərsiyə  gecələrində  müharibədən  zərərçəkənlər  üçün  xeyli  yardım  toplanmışdır. 
Beləliklə,  müəllif  göstərir  ki,  bu  ilki  mərasimdən  iki  nəticə  alınmışdır:  birincisi 
odur  ki,  mərsiyəxanlar  yalançı,  fantastik  hay-küydən  əl  çəkmiş.  İmamı  və  onun 
silahdaşlarını  ləyaqətlə  yad  etmişlər,  ikincisi  isə  zərərçəkənlər  üçün  xeyli  pul 
toplanmışdır. 
C.Hacıbəyli  məqalənin  sonunda  yazır:  «Ümid  edirik  ki,  gələcəkdə  bizdə 
imamın  təziyyəsini  ləyaqətlə  saxlamağa  nail  olmaq  üçün  bu  işlə  məşğul  olanlar 
böyük həvəs və enerji ilə məhərrəmliyə aid problemi nizama salacaqlar». 
C.Hacıbəylinin  «Aşura»  adlı  məqaləsi  bu  mərasimin  mahiyyət,  məna  və 
həmçinin  tarixini  öyrənmək  baxımından  gözəl  mənbə  olmaqla  yanaşı,  həm  də 
aşuraya «yamaq vuranlara», əndazəni  aşanlara, eyni zamanda aşura mərasimlərini 
mətbuatda  ifşa  edənlərə  tutarlı,  dolğun  cavabdır.  «Aşura»  məqaləsi  geniş  oxucu 
kütləsi-ictimaiyyət  üçün  nəzərdə  tutulub  və  təbliğat  xarakterlidir.  Ceyhun  bəy  bu 
səpgili  məqalələri  yazmaqla  mövhumat  və  cəhalət  «xəstələrini»  məlumatlandırır, 
dindarlar arasında əsl həqiqətin ortaya çıxmasına çalışır. 
Məqalədə  müəllif  yazır:  «Min  iki  yüz  yetmiş  bir  dəfədir  ki,  müsəlmanlar 
insanın  azadlığı  və  hüquqları  uğrunda  əzabla  qətlə  yetirilmiş  imamın  xatirəsini 
ehtiramla yad edirlər». C.Hacıbəyli bu tarixin uzun müddət olmasına baxmayaraq, 
adamların  bu  yası  əvvəlki  kimi  zəifləməyən,  azalmayan  tərzdə  saxlanılmasını  
xüsusi qeyd edir və dərhal da yazır: «Əlbəttə, mən «yas» sözünü əsl mənada qəbul 
edirəm; qəlbin yası, bədənin yox, daxili yas, nümayişkaranə yox!» 
C.Hacıbəyli  göstərir  ki,  imamın  və  onun  72  yaxınının  əzablı  ölümünə  uzun 
müddət (2 ay) yas saxlanılmasının səbəblərini araşdırmaq lazımdır. Axı, imamların 
əksəriyyəti, elə İmam Hüseynin atası İmam Əli də qətlə yetirilmişdir. Onlara bir-
iki gün yas saxlanılır. Həm də bu zaman ümumxalq kədəri hiss olunmur. Deməli, 
imam  Hüseynin  qətli  ilə  bağlı  xalqın  hafizəsinə  və  qəlbinə  əbədi  hakim  kəsilmiş 
daha  təsirli  hisslər  hopmuşdur.  Müəllif  sual  verir:  «Bu  hansı  hisslərdir?».  Sonra 
yazır:  «Bu  bütün  insanlar  üçün  həyatın  o  müqəddəs  nemətidir  ki,  indi  də 
milyonlarla insan öz həyatlarını onun yolunda qurban verirlər. 

 
44 
Bu, insanın azadlığı, ləyaqət və hüququdur ki, bunların naminə imam Hüseyn 
könüllü  olaraq  öz  həyatını,  uşaqlarının,  qardaşlarının,  qohum  və  yaxınlarının 
həyatını qurban vermişdir». 
Hakimiyyət  hərisləri  və  qəsbkarların  iradəsi  və  zorakılığı  ilə  yaşamaqdansa, 
həlak  olmağı  üstün  tutan  imam  bilirdi  ki,  onun  hərəkəti  despotizmə  bir  zərbə 
olacaqdır. Beləliklə, imam Hüseyn özünün və yaxınlarının qanı ilə insanın azadlığı 
və hüquqlarını əldə etdi. C.Hacıbəyli yazır: «Bax, Kərbəla faciəsinin əsl mahiyyəti 
bundadır.  Bu,  bizlərdən  çoxunamı  məlumdur?».  Müəllifin  təəssüflə  verdiyi  və 
məqaləni  bitirdiyi  bu  sual  oxucunu  uzun  müddət  düşündürür  və  məhərrəmlik 
mərasiminin, o cümlədən aşuranın məqsəd və əhəmiyyətini dərindən dərk etməyə 
vadar  edir.  Tarixi  hadisələrdən  ibrət  dərsi  alan,  azadlıq,  müstəqillik  və  insan 
hüquqlarını dəyərləndirmək əvəzinə özünə işgəncə, əzab vermək yolverilməzdir. 
Məhərrəmliklə  bağlı  C.Hacıbəylinin  müraciət  etdiyimiz  yazıları  Azərbaycan  
publisistikasının gözəl nümunələri olmaqla yanaşı, yazıldığı dövrdə də, bu gün də, 
güman  etmək  olar  ki,  sabah  da  aktuallığını,  əhəmiyyətini  itirməyən  əsərlərdir. 
Onları toplayıb, tərcümə edib çap etmək bir çox cəhətdən faydalı olardı. Ən əvvəl, 
burada məhərrəmliyin mahiyyət və tarixi mükəmməl araşdırılmışdır. İkincisi, dini 
ədəbiyyat adı ilə adamlara sırınan zərərli, ziyanlı bəzi nümunələr öz-özünə aradan 
çıxar.  Üçüncüsü,  məhərrəmlik  və  aşura  zamanı  qarşı  əks-təbliğata  rəvac  verəcək 
hərəkətlərə yol verilməz. 
«Mövlud» («Kaspi», № 11-15 yanvar, 1915-ci il) adlı məqalə ilə C.Hacıbəyli, 
bir  tərəfdən,  Məhəmməd  Peyğəmbərin  mübarək  ad  gününü  qeyd  edir,  digər 
tərəfdən,  bu  əziz  gündə  o,  dindar  qardaşlarını  müharibədən  əziyyət  çəkən, 
köməksiz  adamlara,  xüsusilə,  Qars  qaçqınlarına  yardım  etməyə  çağırır.  Yazır  ki, 
bizlərdən  kimsə  bu  günü  bayram  kimi  qeyd  etmək  istəsə,  o  zaman  bizə  pənah 
gətirən qaçqınlara kömək etsin. 
Ceyhun  Hacıbəyli  qələmi  ilə  həmişə  millətin,  dinin  təəssübkeşi,  müdafiəçisi 
rolunda  çıxış  etmişdir.  Bu  mənada  onun  «Sərhəddə»  adlı  məqaləsi  çox 
ibrətamizdir.  Məqalədən  aydın  olur  ki,  bir  sıra  Qafqaz  qəzetləri  İranla  sərhəddə 
yerləşən  xristian  əhalisinin  silahlandırılmasını,  yerli  müdafiənin  təşkilini 
canfəşanlıqla təbliğ və müdafiə edirlər. «Həm rus dilində, həm də başqa xalqların 
(ermənilər  nəzərdə  tutulur  –  T.A.)  dilində  çıxan  bir  sıra  qəzetlər  ali  hakimiyyət 
orqanlarını  bu  məsələnin  müsbət  həllinə  çağırır,  bu  zaman  onu  əsas  tuturlar  ki, 
İranın vəhşi tayfaları bizə hücum edən təqdirdə, sərhəd vilayətlərdəki xristian əhali 
basqınçıların  zərbəsinə  məruz  qalacaqlar».  C.Hacıbəylini  təəccübləndirən, 
təəssüfləndirən  həm  də  odur  ki,  Arazın o tayından gözlənilən təhlükəyə  daha çox 
məruz  qala  biləcək  əhalinin  həyəcanı  «ba  çalınan  səslər  arasında»  eşidilmir. 
Müəllif  yazır  ki,  qəzetlərin  xristian  pərdəsi  ilə  təqdim  etdiyi  əhali  əsasən 
ermənilərdən ibarətdir. Onların yerləşdiyi yaşayış məntəqələri üçün heç yerdə real 
təhlükə  yoxdur.  Bu  kəndlərin  əksəriyyət  dağlarda  yerləşir  və  ora  getmək  üçün 
hökmən  müsəlman  kəndlərindən  keçmək  lazımdır.  «Bax,  bütün  bunlar 
silahlanmağa.  Xristian  əhalisini  özünümüdafiəyə  hay-küylə  çağıran  qəzetlərin 
diqqətindən niyə yayınmışdır? Yoxsa, yenə «müsəlman həmrəyliyi» ifadəsi rəhbər 
tutulur?  Doğrudanmı,  belə  fikirləşirlər  ki,  münasib  məqamda  sərhədi  keçən 
şahsevənlər öz müsəlman qardaşlarının başlarını sığallayacaqlar?» C.Hacıbəyli çox 

 
45 
böyük  cəsarətlə  opponentlərinin  mənfur  niyyətlərini  faş  edir.  Bu  zaman  o  hay-
küydən, pafoslu ifadələrdən yox, ağlın, məntiqin, faktların gücündən istifadə edir: 
«Hər  hansı  Qafqaz  qəzetini  götürün  və  sərhəd  komissarlığının  məlumatlarını 
izləyin:  şahsevənlərin  hücumuna  məruz  qalan  müsəlman  kəndidir.  Öldürülən 
müsəlmandır.  Əmlakı  talan  edilən  müsəlmandır,  mal-qarası  sürülüb  aparılan 
müsəlmandır.  Ən  əvvəl  yaxşı  coğrafi  mövqedə  yerləşdiklərinə  görə,  ikincisi  isə 
xeyli yaxşı müdafiə işi görüldüyünə görə bu günə kimi erməni kəndlərinə heç bir 
ziyan dəyməmişdir». 
Müəllifin  fikrincə,  quldur  üçün  heç  bir  din,  dil  fərqi  yoxdur.  O,  yolunun 
üstündəki kəndin-xristian, ya müsəlman əhalisinin olduğunun fərqinə varmayacaq. 
Onun bir şüarı var: 
«Talan etmək». Quldurda başqa stimul, ideya axtarmaq ən azı sadəlövhlükdür. 
Quldurların basqınında müsəlman «həmrəyliyi», «dözümsüzlüyü» axtarmaq ən azı 
gülüncdür. C.Hacıbəyli böyük kədərlə yazırdı: 
«Erməni-tatar qırğını zamanı qarışıqlıqdan istifadə edən şahsevənlər Arazdan 
bu  tərəfə  keçmiş  və  Arazboyu  kəndləri  talamışlar.  Hətta  onların  silahlarını  da 
almışlar. Budurmu, müsəlman həmrəyliyi». 
Müəllifin  qənaətinə  görə,  bütün  deyilənlər  onu  göstərir  ki,  bəzi  Qafqaz 
qəzetlərinin  söylədikləri  təhlükə  daha  çox  sərhəddəki  müsəlman  əhalisi  üçün 
realdır  və  ən  əvvəl  zərər  çəkən  onlar  olacaqlar.  Xristianları  əslində  təhlükə 
gözləmir. 
C.Hacıbəyli  məqaləni  belə  yekunlaşdırır:  Əgər  ali  hakimiyyət  orqanları 
sərhəddəki  xristian  əhalisinin  silahlanmasına  razılıq  versə,  həmin  tədbir 
müsəlmanlara  da  şamil  edilməlidir.  Yalnız  bu  şərtlə  sərhəd  əhalisinin 
silahlandırması deyilən ideya məqsədə xidmət etmiş olardı. 
Bu  məqalə  ilə  Ceyhun  bəy  islam  «fanatizmi»,  «həmrəyliyi»,  «dözülməzliyi» 
ibarələri  ilə  hay-həşir  salan,  mətləbə  dəxli  oldu-olmadı  islama  hücum  edənlərə 
layiqi  cavab  vermişdi.  Maraqlı  və  təqdirəlayiqdir  ki,  C.Hacıbəyli  öz  fikrində, 
mövqeyində  möhkəm,  əməlində  ardıcıldır.  Toxunduğu  mövzunu  «taleyin 
ixtiyarına» buraxmır. Mətbuatda və ictimaiyyətdə onun əks-sədasını izləyir. Lazım 
gələndə mövzuya yenidən müraciət edir. 
«Kaspi»  qəzetinin  1915-ci  il  6  mart  tarixli  52-ci  nömrəsindəki  «Ordan-
burdan»  adlı  məqaləsində  oxuyuruq:  «Əgər  oxucu  xatırlayırsa,  sərhəd  əhalisinin 
bir  qismini  silahlandırmağa  həsr  olunmuş  məqalədə  demişdik  ki,  şahsevənlərin 
«panislamist»  ideyasından  qorxub  əhalinin  bir  hissəsini  silahlandırmaq,  digər 
hissəsini  taleyin  ixtiyarına  buraxmaq  sadəlövhlük  olardı.  Sanki  mənim  o  vaxt 
dediklərimi  sübut  etmək  üçün  qəzet  səhifələri  şahsevənlərin  quldurluğundan  bəhs 
edən materiallarla doldurulmuşdur». 
C.Hacıbəyli  «müsəlman  həmrəyliyi»  deyə  hay-küy  qaldıranlara  qəzəbli 
suallarla  müraciət  edir:  «Quldarlar  öz  qurbanlarını  seçmişlərmi?».  «Müsəlman 
həmrəyliyi,  onlarda  öz  dindaşlarının  həyatına  və  əmlakına  qarşı  az  da  olsa, 
mərhəmət hissi oyatmışdırmı?». 
Daha sonra, müəllif öz fikrini faktlarla möhkəmləndirir. Aydın olur ki, bir gün 
ərzində quldurların basqını zamanı müsəlmanlar 21 at, 1 samovar, 1 xalça, 1 yəhər, 
4 qatır, 1 xurcun, 12 inək, 17 öküz, 4 çuxa, 4 arxalıq, 1436 rubl, 10 döyüş  patronu, 

 
46 
6  dəvə, 1220 baş qoyun, 1  buzov, 60  pud  un, 1400  rublluq  zinət əşyaları, 6 keçi.  
1818  rublluq  digər  əşya  itirmişlər.  Bir  nəfər  öldürülmüş,  iki  nəfər  yaralanmışdır. 
Bir  mülk  dağıdılmış,  10  desyatin  meşə  qırılmışdır.  Məqalədə  müəllif  zərərçəkən 
müsəlman  kəndlərinin  adını  sadalayır.  Aydın  olur  ki,  zərərçəkən  yaşayış 
məntəqələri arasında erməni kəndi yoxdur. «İndi baxaq ki, xristian əhalisi nə qədər 
zərər çəkib? 
Şahsevənlərin basqın etdiyi bütün müddət ərzində yoldan keçən bir erməninin 
60 rublluq malı qarət edilmişdir». 
C.Hacıbəyli  bütün  faktları  sadaladıqdan  sonra  nəticə  çıxarmağı  oxucunun 
ixtiyarına buraxır: «İndi ədalət naminə oxucu hökm çıxarsın: sərhəd quldurlarından 
daha çox kimin müdafiəyə ehtiyacı var?» 
C.Hacıbəyli  təkcə  islamın  cari  problemləri  ilə  yox,  həm  də  bu  dinin  tarixi, 
digər  dinlərlə  münasibəti,  dünya  mədəniyyətindəki  yeri  və  rolu  barədə  sanballı 
məqalələr  yazmışdır.  Bu  yazılarında  müəllif  təkcə  öz  mühakimələri  ilə 
kifayətlənmir,  yeri  gəldikcə  Şərqin  və  Qərbin  tanınmış  din  tədqiqatçılarına 
müraciət  edir.  İslamın  qüdrətli  təəssübkeşi  C.Hacıbəyli  müsəlman  qayda-
qanunlarını  əxlaq  və  hüquq  normalarını  təftiş  edən,  yaxud  qərəzli  təhrif  edənlərə 
qarşı  amansız  mövqe  tutur,  özünün  kəsərli  dəlilləri  ilə  həqiqətin  meydana 
çıxmasına çalışırdı. 
«Avropalılar  islam  haqqında»  məqaləsində  («Kaspi»  qəzeti,  1913-cü  il,  12 
iyun,  №  129)  C.Hacıbəyli    C.Filipatın  «La  Revue  bleue»  jurnalında  «Nə  üçün 
fransızlar  islamı  öyrənməlidir»  adlı  yazısına  münasibətini  bildirir.  Müəllif 
məqalədəki «Avropalılar islamı kifayət qədər bilmir» fikrini təsdiqləyir və islama 
münasibətdə bir sıra yanlışlıqların da yaranmasının səbəbini bunda görür. Qraf de-
Bulanvilin  «Məhəmmədin  həyatı»  əsəri  islamı  dərindən  öyrənmək  baxımından 
yaxşı mənbədir. C.Hacıbəyli oxucularını inandırır ki, yalnız islamı mənimsəməklə 
həqiqəti ortaya çıxarmaq olar. 
«Ərəblərin fəthi və hökmranlığı dövründə islam» («Kaspi», 6 noyabr 1915-ci 
il, №248) adlı məqaləsi Ceyhun bəyin islamı dərindən mənimsədiyinə dəlalət edir. 
Məqalədə  qraf  Anri  de  Kastrinin  1907-ci  ildə  çap  olunmuş  (dördüncü  nəşr) 
«İslam»  adlı  tanınmış  əsərinin  ikinci  hissəsinin  Qirey  Metsxal  tərəfindən  fransız 
dilindən  ixtisarla  tərcüməsindən  danışılır.  Bəri  başdan  deyək  ki,  müəllif 
Q.Metsxalın  bu  təşəbbüsünü  alqışlayır  və  başqalarını  da  belə  təcrübələrdən 
bəhrələnməyə  dəvət  edir.  Q.  Metsxal  tərcüməyə  yazdığı  ön  sözdə  qeyd  edir  ki, 
fransız  müəllifinin  toxunduğu  bütün  problemlər  rus  oxucusu,  rus  müsəlmanları 
üçün  böyük  əhəmiyyət  daşıyır.  Çünki  islamın  cəmiyyətdə  yeri  və  rolu  barədə 
xoşagəlməz fikirlər hakimdir, həm də onun digər dinlərlə o cümlədən, xristian dini 
ilə münasibətləri haqda bəzən qeyri-obyektiv mülahizələr yürüdülər. 
İslam yaranandan Avropada belə bir ədalətsiz fikir formalaşmışdı ki, guya bu 
dinin  yayılması  üçün  hakimiyyətdən  və  qılıncdan  istifadə  olunur.  C.Hacıbəyli 
təəssüflə  qeyd  edir  ki,  «müsəlman  «dözülməzliyi»  və  «müsəlman  fanatizmi» 
ifadələri bu gün də bəzi publisistlərin səxavətlə işlətdikləri sözləridir. Bunu onların 
öz vicdanlarının mühakiməsinə buraxaq. C.Hacıbəyliyə görə, çox hallarda «islam 
fanatizmi», «həmrəyliyi» barədə rəy qəsdən, qərəzli yaradılır; sadəcə olaraq islam 
barədə məlumatın azlığı buna şərait yaradır. Odur ki, vacib məsələyə islam-xristian 

 
47 
münasibətlərinə  həsr  olunmuş  təşəbbüslər  təqdir  olunmalıdır.  Müəllif  əmin 
olduğunu  bildirir  ki,  bu  mövzuda  əsaslandırılmış,  qərəzsiz  yazılar  islam  barədə 
cəmiyyətdə cərəyan edən pis fikirləri alt-üst edəcək. Ceyhun bəy hesab edir ki, hər 
bir müsəlman ziyalısı da bu sahədə bacardığını etməlidir, hər kəs öz ətrafındakı rus 
vətəndaşını xalqının həyatı, adət-ənəsi. İnancı, mənəviyyatı, tarixi ilə tanış etməyə 
səy göstərməlidir. Əgər bunu öz qüvvəmizlə edə bilmiriksə, bacarmırıqsa, o zaman 
əcnəbi müəlliflərdən bizim üçün daha əhəmiyyətli əsərlərini yaymağa çalışmalıyıq. 
«İslam»ın  Q.Mextsalın  tərcüməsində  təqdim  olunan  hissəsində  əsas  ideya 
ondan  ibarətdir  ki,  islamı  və  onun  nümayəndələrini  fanatizmdə,  dözülməzlikdə 
günahlandırmaq üçün heç bir əsas yoxdur. İslam barədə bu iradların müqabilində 
müəllif  islamçıların  qeyri-müsəlmanlara  qarşı  xeyirxah,  insani  münasibətindən 
misallar göstərir. İslamın yayılması tarixi belə nümunələrlə zəngindir. 
İslamın  qısa  zamanda  belə  sürətlə  yayılmasının  başqa  bir  səbəbi  islam 
rəhbərlərinin  böyük  zəkası  və  bacarığıdır.  Məhz  bunun  sayəsində  islam  az 
müddətdə Şimali Afrikaya, Qərbi Avropaya ayaq açmışdır. 
632-ci  ildə  Məhəmməd  Peyğəmbər  vəfat  edəndə  islam  Ərəbistanın  az 
hissəsində  yayılmışdı.  «Lakin  ilk  islam  rəhbərləri  arasında  nadir  zəkaya  və  fitri 
istedada malik olanlar çox idi» - bu fransız alimi Abbat de Brolinin qəti qənaətidir. 
O  yazırdı:  «Məhəmmədə  iman  gətirənlər  səmimi,  cəsarətli,  ağıllı  və  hissiyyatlı 
adamlar idi. Bunlar Abu Bəkir və Ömər idi. Bu dözümlü, ədalətli, bacarıqlı, enerjili 
iki  ərəb  nəhəng  imperiyanı  idarə  etməyə  qadir  idi  və  onlarla  mübarizə  aparan 
xristian imperatorlarından, xristian hökmdarlarından yüksəkdə dayanırdılar». 
Başqa bir Avropa alimi Robertson özünün «V Karlın tarixi» əsərində yazırdı 
ki, Məhəmmədə inam gətirənlər böyük ruh yüksəkliyi və ardıcıllıqla, dözümlülük 
ruhu ilə prozelitizmin vəhdətini yaratmışlar. 
Ərəblərin  Suriya  və  Şimali  Afrikaya  yürüşləri  Roma  və  Vizantiya 
imperiyasının  basqını  ilə  müqayisədə  sülh  məramlı  olmuşdur.  Bu  zaman  əslində 
zorakılıq və qəddarlığa yol verilməyib. 
C.Hacıbəyli  əsərin  daha  aktual  səslənən,  dövr  üçün  zəruri  hesab  etdiyi 
hissələrin  şərhinə  daha  geniş  yer  verir  və  islamın  bəşəri,  humanist  dəyərlərini 
qabarıq  göstərməklə,  «müsəlman  fanatizmi»nin,  «dözülməzliyi»nin  ideoloq  və 
təbliğatçılarına öldürücü zərbə vururdu. Müəllif məqalədə əsərin belə bir hissəsinə 
oxucunun diqqətini yönəldir. Müsəlmanlar yürüş zamanı yollarına çıxan  xalqlara 
təkliflərlə müraciət edirdilər: 
-
 
ya Quranı qəbul etməli; 
-
 
ya öz din və adətlərini saxlamaqla vergi verməli; 
-
 
ya da silahının gücünə arxalanmalı. 
Nəzərə  alsaq  ki,  imperiyalar  tarixində  amansız  müharibələr,  qırğınlar, 
qəddarlıqlar, dağıntı və min bir cür digər fəlakətlər bir norma olmuşdur. O zaman 
ərəblərin bu cür hərəkəti çox humanist görünər. 
Quranda  islamın  dəyərləri,  aliliyi,  humanizmi,  bəşəriliyi  daha  parlaq  şəkildə 
öz əksini tapmışdır. Bu müqəddəs kitabın başlıq və surələrindən bəzi nümunələri 
misal göstərməklə deyilənləri təsdiqləmiş olardıq. 

 
48 
II  surə,  256-cı  ayədən:  Dində  zorakılıq  yoxdur.  Doğruluq  azğınlıqdan  aydın 
fərqlənir.  Hər  kəs  şeytanı  və bütləri inkar  edib,   Allaha  iman  gətirərsə, o  artıq  ən 
möhkəm bir dəstəkdən yapışmış olur. 
VI surə, 108-ci ayədən: Allahdan başqalarına tapınları söyməyin. Yoxsa, onlar 
da bilmədikləri üzündən Allahı düşməncəsinə söyərlər. 
XXV surə, 63-cü ayədən: Rəhmanın bəndələri o kəslərdir ki, onlar yer üzündə 
təmkinlə,  təvazökarlıqla  gəzər,  cahillər  onlara  söz  atdıqları  zaman  onlarla  gözəl, 
yumşaq danışarlar. 
Əgər  bir  tərəfdən,  Şərq  xalqları  üçün  ərəblərin  yürüşü  Vizantiya  tərəfindən 
onlara  verilən  fiziki,  maddi  və  mənəvi  məhrumiyyətlərdən  azad  edilməsidirsə, 
digər  tərəfdən,  islamın  sürətlə  yayılmasını  şərtləndirən  amillərdəndir.  Roma 
imperiyasının despotizmini  əvəz  edən  islam  liberalizmi  insanların qəlbində  əbədi 
yuva salırdı. 
Məşhur  fransız  alimi  Dozi  yazırdı  ki,  ərəblərin  hökmranlığının  dinc  dövrü 
digər  dinlərə  ibadət  edənlərə  münasibətdə  daha  humanist  xarakter  daşımışdır. 
Qeyri-müsəlmanlar  zorakılıqla  yox,  məhz    inama  görə  islamı  qəbul  etmişlər.  Bu 
münasibətlə  II  Ömərin  yerli  nümayəndəsi  Xəyyamın  ona  yazdığı  məktub  çox 
ibrətamizdir. 
«Əgər  Misirdə  işlər  bu  cür  davam  etsə,  heç  şübhəsiz,  bütün  xristianlar  bir 
nəfər  kimi  islamı  qəbul  edəcək,  bununla  da  dövlət  onlardan  xəzinəyə  daxil  olan 
gəlirdən məhrum olacaq». 
II Ömərin cavabı daha maraqlıdır: 
«Allah  Məhəmməd  Peyğəmbəri  öz  elçisi  kimi  göndərib,  dilənçi  payı  yığan 
kimi yox». 
İslamdan  sonra,  İspaniyada  xristianlar,  xüsusilə  azad  yaşamağa  başladılar. 
Avropada  izlənən,  təqiblərə  məruz  qalan  yəhudilər  xilafətdə  təhlükəsiz  sığınacaq 
tapırdılar. Tarixdə belə təkzibolunmaz faktlar çoxdur. 
C.Hacıbəyli  islamı  təhrif  edənlərə,  onu  ədalətsiz  hücumlarla  gözdən  salmağa 
çalışanlara  cavab  olaraq,  məqaləsini  belə  itirir:  «Müsəlman  fatehlərinin  inama 
dözümlülüyü  müqabilində  «xaç  yürüşlərinin»  qəddarlıq  nümunələrindən  misal 
gətirsək, müsəlmanların zorakılıq və fanatizm daşıyıcıları kimi təqdim olunması ən 
böyük və ciddi səhv olardı». 
C.Hacıbəyli  təkcə  islamın  tarixinə  və  müqəddəs  kitab  Qurana  əsaslanaraq, 
müsəlmançılığı müdafiə etmir, həm də dində baş verən dəyişiklikləri, ruhanilərin 
problemlərini  cəsarətlə  mətbuat  səhifəsinə  çıxarır.  Geniş  ictimaiyyətlə  öz  fikir  və 
mülahizələrini bölüşdürürdü. 
Bu  mənada  «Kaspi»  qəzetinin  üç  nömrəsində  (29  noyabr,  №  267;  3  dekabr,  
№  270;  8  dekabr,  №  274)  dərc  olunmuş  «Ruhanilərin  ehtiyacı»  adlı  iri  həcmli 
məqalə diqqəti xüsusilə cəlb edir. Məqalə belə başlayır: 
«Bəzi  istisnaları  nəzərə  almasaq,  bizim  jurnalistlər  müsəlman  ruhaniləri 
haqqında  çox  amansız,  sərt  mövqe  tuturlar.  Onlar  «cəhalət,  qaranlıq  elçilərini», 
«zərərli  elementləri»,  xalqın  ziyanlı  instinktlərini  qızışdıranları,  elm  və  maarifin 
yayılmasına qarşı duranları «yerlə yeksan edir», «biçirlər». 

 
49 
Bir  sözlə,  bizdə  ruhaniləri  söymək  dəbdədir.  Mollalar  barədə  hər  hansı  bir 
müsəlmanla  söhbət  et,  o  mollaları  bütün  bəlaların  mənbəyi,  qatı  düşməni 
adlandıracaq. 
Məsələ  burasındadır  ki,  mollalar  haqqında  C.Hacıbəylinin  qeyd  etdiyi  bu 
ictimai  rəy  birdən-birə,  əsassız  yaranmamışdır.  Bir  tərəfdən,  cəmiyyətdə  Qərbin 
uydurduğu «müsəlman fanatizmi», «dözülməzliyi» pərdəsi ilə islamla mübarizəsi. 
Digər  tərəfdən,  xalqını  bütün  varlığı  ilə  sevən  qələm  sahiblərinin  –  M.Ə.Sabirin, 
C.Məmmədquluzadənin  öldürücü  satirası,  felyetonları  adamlar  arasında  mollalar 
barədə mənfi fikrin formalaşmasına xidmət etmişdir. 
C.Hacıbəylinin  fikrincə,  ruhanilər  haqqında  xoşagəlməz  rəyin  əmələ 
gəlməsinin  bir  səbəbi  də,  onların  süstlüyü,  soyuqluğu,  fəaliyyətsizliyidir.  Bunun 
özünün  də    səbəbləri  var.  Başlıcası  isə  ruhani  təhsili  verən  mütəşəkkil  ali 
müəssisələrin olmamasıdır. C.Hacıbəyli bu barədə – Bakıda ruhani seminariyasının 
açılmasının vacibliyi haqqında hələ 1913-cü  ildə «Kaspi»də yazmışdır. O vaxt da, 
müəllif  qeyd  etmişdir  ki,  ruhani  seminariyasının  olmaması  xalqın  tərəqqisi  və 
maariflənməsi  yolunda  ciddi  maneədir.  Bu  zaman  C.Hacıbəyli  həm  də  ona 
əsaslanırdı  ki,  bizdə  seminariyanın  olmadığından,  adamlar  ruhani  təhsili  almaq 
üçün İran və Türkiyənin müxtəlif şəhərlərinə gedirlər. Başqa həyat tərzi, yad mühit 
onları  öz  xalqından  uzaq  salır.  Belə  tərbiyə  və  təhsillə  geri  dönən  «mənəviyyat 
ataları» xalqa necə fayda verə bilərlər? Amma xalqın öz içərisində yetişən ruhani 
xalqın  ideya  və  mənəvi  ehtiyaclarını  daha  yaxşı  bilər,  xalqdan  uzaq  düşməzlər.  
Məsələ  burasındadır  ki,  Qafqazın  ali  ruhani  nümayəndələri  də  seminariyanın 
açılmasına  ehtiyac  olduğunu  etiraf  etməyə  başlamışlar.  Belə  təhsil  müəssisənin 
vacibliyini Zaqafqaziya şeyxülislamı Abdusalam Axundzadə qeyd etmiş, ilk addım 
kimi ali hakimiyyət orqanları qarşısında məsələ qaldırmışdı. Onlar razılıq versə də, 
Şeyxin vəfatı bu işin davam etdirilməsinə mane olmuşdur. 
Sonralar  bu  məsələ  ilə  şeyxülislam  axund  Pişnamazzadə  məşğul  olsa  da, 
vəsait çatışmazlığı ucbatından seminariyanın açılmasına nail ola bilməmişdir. 
C.Hacıbəyliyə  görə,  vəsait  tapmaq,  vəqfin  və  məscidlərin  yardımı  ilə, 
şübhəsiz, seminariya açmaq olardı. Müəllif göstərir ki, ruhanilərimizin kədərli, ağır 
vəziyyətə düşməsinə seminariyanın olmamasından başqa səbəblər də var. 
Qəzetin  növbəti  nömrələrindən  birində  verilmiş  məqalədə  bu  səbəblərdən 
bəhs  etməzdən  əvvəl,  C.Hacıbəyli  oxucunun  diqqətini  «Kaspi»nin  264-cü 
nömrəsində  Tiflisdən  verilmiş  bir  xəbərə  cəlb  edir.  Xəbərdə  bir  seminariyanın 
açılması  ilə  bağlı  görülən  tədbirlərdən  bəhs  olunur.    Göstərilir  ki,  ruhani  və 
dünyəvi  şəxslərdən  ibarət  Komissiya  Tiflis  seminariyasının  proqramını, 
Nizamnamə  və  ştat  cədvəlini  hazırlamaqla  məşğuldur.  Komissiyanın  qənaətinə 
görə,  seminariya  iki yolla  yarana bilər:  ya  müstəqil,  ya  da hansısa  dini  məktəbin 
yenidən qurulması ilə. Komissiya ikinci yolu seçmişdir. 
C.Hacıbəyli  əmindir  ki,  Komissiyanın  işinə  Tiflisdən  başqa  Qafqazın  digər 
şəhərlərindən  də  ziyalı  müsəlmanlar  cəlb  edilməlidir.  Yalnız  Tiflisin  Komissiya 
üzvlərinin  iştirakı  ilə  indiki  tələblərə  cavab  verə  bilən  dini  mərkəzin  açılması 
müşkül məsələdir. 
Xalqını,  onun  mənəvi,  maddi  dəyərlərini  yüksək  qiymətləndirən,  tərəqqi  və 
maarif  naminə  yorulmadan  çalışan  C.Hacıbəyli  ayrı-seçkiliyin,  müxtəlif 

 
50 
təriqətlərin  qərəzli  mübarizəsinin  qatı  əleyhdarı  olmuşdur.  Təsadüfi  deyil  ki, 
seminariyanın  açılması  ilə  bağlı  məsələlərdən  bəhs  olunarkən  tez-tez  «şiə» 
sözünün  işlədilməsi  Ceyhun  bəyi  narahat  edir.  Böyük  qələm  sahibi  yazırdı  ki, 
seminariyaya bütün müsəlmanların – həm şiələrin, həm də sünnilərin ehtiyacı var. 
Seminariyanın  açılmasına  münasibət  bu  cür  olsa,  ruhanilərin  tərbiyəsindəki 
nöqsanları  aradan  qaldırmaq,  Avropada  islam  barəsində  yayılan  qərəzli  söz-
söhbətlərin qarşısını almaq olar. 
Məqalənin  sonuncu  hissəsində  (8  dekabr,  №  274)  müəllif  ruhanilərin 
vəziyyətini  qeyri-qənaətbəxş  olması  səbəblərini  izah  etmək  üçün,  onların  gəlir 
mənbəyinin açıqlanması vacibliyini göstərir. 
O  yazır:  «Ruhanilərin  müəyyən  gəlir  mənbəyi  yoxdur.  Onlar  təsadüflərin 
hesabına yaşayırlar». C.Hacıbəyli təsadüflərin nədən ibarət olduğunu da qeyd edir 
ki,  oxucuda  mollanın  həyat  tərzi,  gəlir  mənbəyi  barədə  tam  təsəvvür  əldə  etsin. 
Molla  gözləməlidir  ki,  xeyir  və  ya  şər  məclisində  kimsə  ona  müraciət  edəcək, 
yaxud  yoldan  ötən  bir  kəs  uzun  Ramazan  gecəsində  atasının  ruhunu  şad  etmək 
xəyalına  düşəcək,  ya  da  ki,  məhərrəmliyin  sonunda  mərsiyəxandan  sonra  növbə 
mollaya  çatacaq.  Bunlardan  başqa  həm  də,  pedaqoji  fəaliyyətlə  məşğul  olan 
mollalar da var ki, onun gəlirinə qəpik-quruş əlavə etmək olar. 
C.Hacıbəyli göstərir ki, tək mollanın yox, ruhanilərin bütün təbəqəsinin, hətta 
şeyxülislamın belə gəliri azdır. 
İqtisadi  çətinliklər  istər-istəməz  mollada  da  «yaşamaq  uğrunda  mübarizə» 
şüarı  ilə  çalışmaq  keyfiyyəti  aşılayır.  Təbii  ki,  belə  vəziyyətdə  ümumxalq 
mənafeyinin şəxsi mənafeyə qurban verilməsi şansı çoxalır. 
Molla təbii olaraq, məktəb açan elmə səsləyən dünyəvi ziyalıların timsalında 
öz  rəqibini  görür.  Ziyalıların  əsl  niyyətlərindən  xəbərsiz  mollalar  mədəni-
maarifçilik  işini  onlara  qarşı  çevrilmiş  akt  kimi  qəbul  edirlər.  Mollanın  yaşadığı, 
işlədiyi ərazidə məktəbin açılması, «mədrəsədən, axına səbəb olur ki, bu da, onun 
cibinə  zərbə  vurur.  Şübhəsiz,  belə  vəziyyət  mollanı  haldan  çıxarır.  Əgər  molla 
iqtisadi cəhətdən tam təmin olsaydı, heç şübhəsiz, minlərcə məktəbin açılması onu 
qıcıqlandırmaz və «rus işqolu»nun ünvanına söyməzdi. 
C.Hacıbəylinin  fikrincə,  vəziyyət  bu  cür  davam  etsə,  kütləvi,  mənəvi,  fiziki 
şikəstliklər  baş  verə  bilər.  Bu  gün  ruhanilərin  iqtisadi  təminatı  birinci  dərəcəli 
əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdəndir. 
Bu, 1914-cü ildə keçirilmiş müsəlmanların qurultayında da qeyd olunmuşdur. 
Böyük publisist ruhanilərin ehtiyacından bəhs edərkən çox vacib bir məsələni 
də vurğulamışdır. Onun qənaətinə görə şəxsi və əmlak münasibətlərində müsəlman 
ruhanilər də xristian ruhanilərə aid hüquq və imtiyazlardan istifadə etməlidirlər. 
C.Hacıbəyli  məqalənin  sonunda  ruhani  dünyasında  ediləcək  dəyişikliklərin 
rəhnini  iki  məsələnin  təxirə  salınmadan  həll  olunmasında  görür:  təlim-tərbiyə  və 
təminat. 
Cəmiyyətdə  bəziləri  də  mollaların  iqtisadi  mübarizəsinin  dinlə  elmin, 
köhnəliklə yeniliyin, cəhalətlə işığın mübarizəsi kimi qiymətləndirir. 
Göründüyü kimi, islamın mahir bilicisi və istedadlı qələm sahibi C.Hacıbəyli 
ruhaniliyin  mövcud  problemlərini  çox  obyektiv  şəkildə  araşdırmış,  çıxış  yolunu 
göstərmiş,  bununla  da,  həm  yalnız  «ifşa  etməklə»  məşğul  olan  qafqazlı 

 
51 
həmkarlarını  qınamış,  həm  də,  Avropada  «fanatizm»,  «dözülməzlik»  kimi 
ibarələrlə aləmə car çəkən ideoloqlara tutarlı cavab vermişdir. 
C.Hacıbəylinin  gənc  yaşlarından  islamdan  bəhs  edən  yazılarını    sonrakı 
illərdə-xüsusilə,  mühacirət  dövründəki  fundamental  tədqiqatların  bünövrəsi  hesab 
etmək olar.