ABĠd tahġRLĠ

«Ədəbiyyat qəzeti» 
 
 
 
 
 
 
 
 
  13 oktyabr 2000. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
67 
ZAMANIN HÖKMÜ 
 
3 fevral – Ceyhun Hacıbəylinin ad günüdür 
 
 
«Yubiley». Adətən görkəmli adamların ad günü 50, 60, 75, 100, 200 il və s. 
bu kimi yuvarlaq rəqəmlərə təsadüf edəndə, bu söz daha çox və tez-tez səslənir. 50, 
60, 75 illik yubileylərin sayı 80, 90 illik yubileylərdən daha çox olur. 100 illiyinin 
qeyd  olunması  isə  sağlığında  çoxuna  qismət  olmur.  500,  1000  və  daha  çox 
yubileylər  isə  ümumxalq  bayramıdır  və  hər  xalqın  mədəni  tarixində  hadisəyə 
çevrilir. Bir sözlə, yubileylər də tarixin, zamanın süzgəcindən keçir, seyrəlir, sona 
millətin, dövlətin tarixində daha parlaq iz qoyanlar qalır. 
Maraqlıdır  ki,  sağlığında,  hətta  vəfatından  uzun  müddət  sonra  da,  yubileyi 
qeyd  olunmayan  bir  çox  sənətkar  zamanın  hökmü  ilə  gec  də  olsa,  bəraət  alır  və 
xalqın hafizəsində həmişəlik yaşayır. 
Taleyinə  belə  acı  sınaq  düşən  və  zamanın  ədalətli  hökmünü  uzun  müddət 
«gözləməli olan» sənətkarlardan biri də Ceyhun Hacıbəylidir. 
Ceyhun  Hacıbəyliyə  bənzərsiz  tale  qismət  olmuşdur.  Xalqın  ədəbi-mədəni, 
ictimai-siyasi 
həyatında 
parlaq  iz  qoymuş  Ə.Ağayev,  Ə.Hüseynzadə, 
B.M.Məmmədzadə  və  bu  kimi  qələm  sahibləri  Sovet  hakimiyyəti  dövründə  «pis-
yaxşı»  xatırlanmışlar,  Azərbaycan  yenidən  müstəqillik  qazandıqdan  sonra  həmin 
adamlar  layiq  olduqları  qiyməti  almışlar.  C.Hacıbəyli  isə  Sovet  hakimiyyəti 
illərində ümumiyyətlə, xatırlanmamışdır. Sanki belə adam olmamışdır. 
Yalnız 90-cı illərin əvvəllərindən respublika mətbuatında onun haqqında ara-
sıra  yazılar  dərc  olunmağa  başlanmışdır.  Şübhəsiz,  bütün  bu  təşəbbüslər 
C.Hacıbəylinin  xalq  və  millət  qarşısındakı  xidmətləri  müqabilində  çox  cüzi 
görünür.  Lakin  illər  ötdükcə,  Ceyhun  Hacıbəyli  irsi  ilə  tanışlıq  artdıqca,  onun 
əvəzsiz xidmətləri layiqincə qiymətləndiriləcəkdir. 
Çox  vaxt  Ceyhun  Hacıbəylini bir  mühacir  mühərrir kimi  tanıyır  və təqdim 
edirlər.  Doğrudan  da,  Ceyhun  bəy  Fransada  yaşayarkən  «La  Revue  du  Mond 
Musulman», «La Bulletin du Comite France-Orient», «La Revue Contemporaine», 
«La Revue Politique et Parlamentaire», «La Revue des Jeunes», «Le Figaro» kimi 
mətbu  orqanlarla  əməkdaşlıq  etmiş,  «La  Revue  des  Deux  Mende»  adlı  jurnalda 
çalışmış, Parisdə Fransız dilində nəşr olunan «Qafqaz» və Münhendə Azərbaycan 
dilində  çıxan  «Azərbaycan»  jurnallarının  redaktoru  olmuşdur.  Ceyhun  bəy 
«Azadlıq»  radiosunun  əsasını  qoyanlardan  və  təşkilatçılarından  biri  idi.  SSRİ  ilə 
bağlı  fundamental  tədqiqatlarına  görə,  Münhendəki  SSRİ-ni  Öyrənən  İnstitutun 
müxbir  üzvü  seçilən  C.Hacıbəyli  həmin  İnstitutun  nəşr  etdiyi  «Qafqaz» 
külliyyatının  redaksiya  heyətinin  üzvü  və  Azərbaycan  bölməsinin  redaktoru 
olmuşdur.  Mühacirət  illərində  o,  «Qarabağ  dialekti  və  folkloru»,  «Rus 
demokratları  bolşeviklərlə  nə  vaxt  birləşirlər»,  «Moskvanın  Türkiyə  ilə 
müqaviləsi»,  «Söz  və  əməl»,  «İlk  azərbaycan  operası  necə  yaranmışdır»,  habelə 
Rusiyanın  Azərbaycanın  işğalına,  qədim  Azərbaycan  şəhərlərinin  tarixinə  dair 
sanballı  əsərlər  yazmışdır.  Ceyhun  bəyin  «İslam  əleyhinə  kampaniya  və  onun 

 
68 
Azərbaycanda  metodları»  adlı  irihəcmli  tədqiqat  əsəri  isə  xüsusi  əhəmiyyət  kəsb 
edir.  Bunlardan  başqa,  Ceyhun  bəy  mühacirət  illərində  bir  sıra  ədəbi-bədii, 
publisist əsərlər yazmış, tərcümələr etmişdir. 
Mühacirət  dövründəki  məhsuldar,  dolğun  fəaliyyəti  Ceyhun  bəyin 
mühacirətə qədərki yaradıcılığını kölgədə qoymur. C.Hacıbəylinin gənc olmasına 
baxmayaraq, o, mühacirətə qədər istər ziyalılar arasında, istər geniş ictimaiyyətdə 
özünü təsdiq etmişdir. 
Ceyhun  bəy  onuncu  illərdən  başlayaraq,  bir  sıra  rusdilli  mətbuatla,  o 
cümlədən  «Baku»,  «Proqress»,  xüsusilə  «Kaspi»  qəzeti  ilə  sıx  əməkdaşlıq  etmiş, 
«İttihad»,  «İzvestiya»  («Kaspi»nin  tərkibində),  1918-ci  il  mayın  28-dən 
«Azərbaycan» qəzetlərinin redaktoru olmuşdur. Ceyhun bəyin mühacirətə qədərki 
bədii  yaradıcılığı  da  diqqəti  cəlb  edir.  Onun  «Hacı  Kərim»  povesti,  hekayələri 
Ceyhun bəyin kamil bir yazıçı olduğuna dəlalət edir. 
C.Hacıbəyli mühacirət edənədək – 1919-cu ilə kimi – XX əsrin ilk 20 ilinin 
Azərbaycan  ədəbiyyat,  mədəniyyət,  din,  incəsənət,  maarifçilik,  xeyriyyəçilik 
tarixini mükəmməl yazmışdır – desək yanılmarıq. Onun «Kaspi» qəzetində hər ilin 
sonunda  dərc  etdirdiyi  irihəcmli  icmallarında  həyatın  bütün  sahələri  öz  əksini 
tapırdı.  Salnaməçi-jurnalist  il  ərzində  görülmüş  işləri  təhlil  edir,  qarşıdakı 
problemləri  göstərirdi.  Öz  əsərlərində  İ.Qaspiralı,  H.Zərdabi,  H.Ərəblinski, 
A.Bakıxanov,  X.Natəvan  kimi  sənətkarların  həyat  və  yaradıcılığını  yüksək 
qiymətləndirən  Ceyhun  bəy  xalqın,  millətin  tərəqqisini  maariflənməkdə  görür, 
bunun üçün fədakarlıqla çalışırdı. C.Hacıbəylinin təvəllüd tarixi, imzaları, təbii ki, 
irsi  də  müəyyən  mübahisələr  doğurmuşdur.  Son  araşdırmalarda  bütün  bunlara  bir 
aydınlıq gətirilmişdir. 
Əsasən  «C.Dağıstani»,  «D.D.»,  «Cey  Dağıstani»,  «D-D-ni»,  «D..»,  «C.D.» 
imzaları  ilə  yazan  C.Hacıbəyli  1891-ci  il  fevralın  3-də  Şuşa  şəhərində  anadan 
olmuşdur. Bu gün Şuşa düşmən tapdağı altında, C.Hacıbəylinin qəbiri qürbətdə – 
Parisdədir.  C.Hacıbəylinin  sərgərdan  ruhu  isə  yəqin  onunla  təsəlli  tapır  ki, 
R.Abutalıbovun  təşəbbüsü  ilə  ona  məxsus  bütün  sənədlər  Fransadan  Bakıya 
gətirilərək, S.Mümtaz adın Mərkəzi Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət arxivinə təhvil 
verilmişdir. 
Yeri  gəlmişkən,  Ceyhun  bəy  özünün  müəllimi  hesab  etdiyi  H.Zərdabi 
haqqında  dəfələrlə  məqalə  yazmış,  millət  qarşısında  əvəzolunmaz  xidmətləri 
müqabilində onun xatirəsinin layiqincə qiymətləndirilməməsini ürək ağrısı ilə qeyd 
etmişdir.  O,  öz  həmvətənlərini  H.Zərdabinin  baş  daşının  qoyulması  üçün  belə 
vəsait toplamaqda Hənifə xanıma (C.Hacıbəyli ən böyük bədii əsəri «Hacı Kərim»i 
Hənifə xanımın xatirəsinə ithaf etmişdir) yardım etmədikləri üçün qınayırdı.  
Həyatını  bütövlükdə  xalqına  həsr  etmiş  H.Vəzirovun  da  lazımınca  yad 
olunmaması  Ceyhun  bəyi  düşündürürdü.  O,  Haşım  bəyin  xatirəsinin 
əbədiləşdirilməsi  üçün  irsinin  toplanması  və  nəşrini  kifayət  hesab  edirdi.  Bu  gün 
istedadlı  yazıçı,  salnaməçi,  jurnalist,  tərcüməçi,  mahir  redaktor  Ceyhun 
Hacıbəylinin öz irsinin belə qayğıya ehtiyacı var. 
Həyatın  bütünlüklə  xalqına,  onun  tərəqqisinə,  azadlıq  mücadiləsinə  həsr 
etmiş  C.Hacıbəyli  qarşısında  onun  həmvətənlərinin  borcu  çoxdur.  Ən  əvvəl, 
Ceyhun bəyin dünyaya göz açdığı və mədəniyyətimizin beşiyi sayılan Şuşa nəyin 

 
69 
bahasına olursa-olsun, geri qaytarılmalıdır. Ceyhun bəyin irsinin bütünlüklə nəşri, 
nəşrinin  Vətənə  gətirilməsi,  adının  əbədiləşdirilməsi  də  qarşıda  duran 
vəzifələrdəndir. 
Fevralın 3-ü C.Hacıbəylinin anadan olmasının 107-ci ildönümüdür. Təbii ki, 
bu  rəqəm  ənənələrə  görə  yubiley  kimi  qeyd  olunmur.  Lakin  fikrimizcə,  xalqın 
tarixində  və  taleyində  C.Hacıbəyli    kimi  silinməz  iz  buraxmış  hər  bir  kəsin  ad 
gününü  hər il xatırlamağa dəyər. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1 dekabr 1998-ci il. 
 
 
• İlyas Əfəndiyev 
 
Nasir və dramaturqun… lirikasi 
 
Obrazın daxili aləmini, hiss və həyəcanlarını, duyğu və fikirlərini əks etdirən 
lirika, onun xüsusiyyətləri haqqında Aristotel, sonralar Belinski, Hegel və başqaları 
ətraflı bəhs etmişlər. Oynaq, canlı dil, ekspressivlik və metaforiklik, adətən həcmcə 
qısa  və  yığcam  olan  lirik  əsərlər  –  şeirlər  üçün  xarakterikdir.  Lakin  maraqlı  və 
diqqətçəkəndir  ki,  Azərbaycan  ədəbiyyatının  klassiki,  Xalq  yazıçısı  İlyas 
Əfəndiyevin  (1914-1996)  yaradıcılığından  söhbət  açan  tanınmış  ədəbiyyatşünas, 
akademik Yaşar Qarayev İlyas Əfəndiyevin şeir yazmadığını xüsusi vurğuladıqdan 
sonra,  «İlyas  Əfəndiyevin  lirikası  Azərbaycanda  bugünkü  milli  ədəbi  hərəkatın 
üslub  əlvanlığını  və  forma  zənginliyini  qabarıq  şəkildə  əks  etdirir»  qənaətini 
cəsarətlə  bəyan  edir.  O  yazır:  «Əlbəttə,  mübahisə  etmək  olar  ki,  İlyas  Əfəndiyev 
daha  çox  nasirdir,  ya  dramaturqdur?  Hətta,  mübahisə  etmək  olar  ki,  nəsrdə  də, 
dramaturgiyada  da  o,  daha  çox  ədibdir,  yoxsa  şairdir?  Lakin  bir  şey 
mübahisəsizdir:  İlyas  Əfəndiyev  hər şeydən  əvvəl,  bir lirikdir,  şairanə istedad  və 
üsluba malikdir». 
Akademik  Yaşar  Qarayev  İlyas  Əfəndiyev  yaradıcılığının  təkrarsızlığını, 
nəsrdə  və  dramaturgiyada  onu  hamıdan  ayıran  cəhəti  məhz  «poetik  fərdilikdə», 
«vüsətli,  miqyaslı  fəlsəfi  lirikada»,  «İlyas  Əfəndiyev»  ünvanlı  poetik  bir  işıqda 
görür: «Fəal, yenilik duyğusu, təzəni, işığı, sabahı ifadə edən və hər şeyə şairanə, 
həssas  və  heyran  bir  münasibət  bu  istedadın  zahiri  əlaməti  deyil,  təbii  fitri  bir 
xüsusiyyətidir.  Onun  yazıçı  «mən»inin  ən  çox  və  ən  tam  halda  təzahür  etdiyi 
keyfiyyətdir». 
…İlyas  Əfəndiyev  haqqında  çox  yazılmışdır,  sağlığında  da,  vəfat  etdikdən 
sonra  da.  Onun  hekayələri,  povestləri,  dram  əsərləri  müxtəlif  aspektlərdən 
işıqlandırılmış,  aktual  və  əhəmiyyətli  tədqiqat  predmeti  kimi  araşdırılmış, 
dəyərləndirilmişdir.  Səməd  Vurğun,  Məmməd  Araz,  Mehdi  Hüseyn,  Mirzə 
İbrahimov, Kamal Talıbzadə, Cəfər Cəfərov, Məmməd Cəfər, Əli Vəliyev, Osman 
Sarıvəlli,  Cəfər  Xəndan,  Əli  Sultanlı,  Mehdi  Məmmədov,  Əkbər  Ağayev,  Əzizə 
Cəfərzadə,  Abbas  Zamanov,  Bəxtiyar  Vahabzadə,  İsmayıl  Şıxlı  kimi  qələm 
sahibləri  İlyas  Əfəndiyev  yaradıcılığına  dəfələrlə  müraciət  etmişlər.  Mübaliğəsiz 

 
70 
desək,  son  50-60  ilin  bütün  tənqidçiləri  İlyas  Əfəndiyev  irsindən  yazmışdır  və 
böyük  sənətkarın  əsərlərinin  mövzusu,  ideyası,  sənətkarlıq  xüsusiyyətləri, 
aktuallığı,  əhəmiyyəti  barədə  ən  yüksək  fikirlər  söyləmiş,  İlyas  Əfəndiyev 
yaradıcılığını  «ədəbi  məktəb»,  ondan  qidalanan  teatrı  «İlyas  Əfəndiyev  teatrı» 
adlandırmış,  yazıçının  fəaliyyətini  ədəbiyyat  tarixinin  yeni  inkişaf  mərhələsi 
kontekstindən  və  elmi-nəzəri  baxımdan  qiymətləndirmişlər.  Bu  proses  –  İlyas 
Əfəndiyev irsinin tədqiqi bu gün də davam edir və sabah da dayanmayacaqdır. Son 
vaxtlar  işıq  üzü  görən  müxtəlif  nəşrlər,  KİV-də  verilən  materiallar  qənaətimizin 
təbii  və  doğru  olduğuna  dəlalət  edir.  Lakin  yazının  əvvəlində  toxunduğumuz 
mətləbə  və  məsələyə  qayıdaraq  qeyd  etmək  istərdik:  İlyas  Əfəndiyev 
yaradıcılığında dil, üslub problemi elə şəkildə təzahür edir ki, bu mövzunun ayrıca 
öyrənilməsi zərurətə çevrilir. 
Ədiblər  doğma  dilin  yaşadıcıları,  təəssübkeşləri,  əzabkeşləridir.  Dilin 
işləkliyi, onun zənginləşdirilməsi söz ustalarının tale və tarixi missiyasıdır. Onlar 
bu  vəzifəni,  əgər  belə  demək  mümkündürsə,  iki  yolla  həyata  keçirmişlər. 
M.F.Axundzadə və Mirzə Cəlil kimi maarifçilər dilin saflığı, təmizliyi uğrunda hər 
iki  üsuldan  istifadə  etmişlər:  bir  tərəfdən  dilin  bütün  zənginliyini,  gözəlliyini 
özündə əks etdirən bədii əsərlər yaratmışlar, digər tərəfdən həmkarlarını da doğma 
dildə,  sadə,  açıq,  aydın  yazmağa  səsləmiş,  ana  dilinin  təmizliyi  uğrunda 
fədakarcasına  mübarizə  aparmışlar.  Böyük  Molla  Pənah  Vaqif,  İsmayıl  bəy 
Qutqaşınlı  və  ulu  Məhəmmədhüseyn  Şəhriyar  kimi  sənətkarlar  isə  yaradıcılıqları 
ilə  ana  dilinin  keşiyində  durmuş,  onu  zənginləşdirmiş,  doğma  dilin  bütün  güc  və 
qüdrətini qələmləri ilə nümayiş etdirmişlər. İlyas Əfəndiyevin ədəbiyyat, sənət və 
mədəniyyət  məsələlərinə  həsr  etdiyi  məqalələrdə  dil,  üslub  və  sənətkarlıqla  bağlı 
dəyərli  fikirlər,  mülahizələr  kifayət  qədərdir.  Lakin  fikrimizcə,  onun  Azərbaycan 
dili qarşısındakı ən böyük xidməti «bulaq suyu kimi şəffaf, təmiz dağ havası kimi 
saf  ifadə  tərzi»  ilə  ərsəyə  gəlmiş  ədəbi  irsidir.  İlk  yaradıcılığından  toxunduğu 
mövzuları,  yaratdığı  qəhrəmanları  ilə  yanaşı,  dili,  üslubu  ilə  ədəbi  mühitin 
diqqətini  çəkən  İlyas  Əfəndiyev  illər  ötdükcə  Azərbaycan  ədəbi  dilinə  yeni-yeni 
naxışlar vurmuşdur. Beynəlmiləlçilik və «sovet xalqı» adı altında milli sərvətlər, o 
cümlədən  dil  sıxışdırılanda  İlyas  Əfəndiyev  ana  dilinin  bütün  gözəlliyini, 
təravətini,  zənginliyini,  ecazkarlığını  təbliğ  edirdi  –  yəni  bu  dildə  heyrətamiz 
əsərlər yaradırdı. İlyas Əfəndiyevin oxucuları, tamaşaçıları ictimai yerdə bu dildə 
danışdıqları, övladlarını bu dildə oxutduqları üçün xəcalət çəkmirdilər. 
Xatırlayıram, 70-ci illərin ikinci yarısında Bakı metrosunun sərnişinləri – rus 
dilini biləni də, bilməyəni də vaqona daxil olar-olmaz «Pravda», «Komsomolskaya 
pravda»,  «İzvestiya»  qəzetlərinə nümayişkaranə göz gəzdirərdilər.  Sanki bununla 
«mən mədəniyəm, aristokratam, savadlıyam» deyərdilər. Bir dəfə bu səhnəni təkrar 
seyr  edərkən  tələbə  dostlarıma  üz  tutdum:  «İmkanım  olsaydı,  bu  vaqondakıları 
birbaşa  Azdramaya»  -  İlyas  Əfəndiyevin  «Mahnı  dağlarda  qaldı»  tamaşasına 
aparar və sonra soruşardım: «Hansı dil yaxşıdır?» Bəli, bu, keçmişimizin qəribə bir 
epizodudur, lakin ibrətamiz tarixdir. İlyas Əfəndiyev əsərləri ilə bütöv bir sistemin 
ilk baxışda görünməyən və dilimizə qarşı yönəlmiş mənfur niyyətləri ilə mübarizə 
aparırdı. 

 
71 
Bu gün  Azərbaycan müstəqil dövlətdir.  Azərbaycan dili  rəsmən  dövlət dili 
kimi  təsbit  edilmişdir.  Lakin  bu  ali  status  da  hələlik  istənilən  effekti  vermir.  Bir 
tərəfdən dünyada informatikanın sürətli tərəqqisi, bizim isə elmi sahədə geriliyimiz 
dilçiliyin inkişafında da müəyyən problemlər yaradır. Digər tərəfdən səbatsız, milli 
dəyərlərə qarşı biganə insanların əcnəbi dillərə ifrat meyli, doğma dilə münasibətdə 
nankor, nadan mövqeyi Azərbaycan dilinin cəmiyyətdə mütləq hakim dil olmasını 
əngəlləyir.  Müxtəlif  reklamlar,  elanlar  hələ  də  xarici  dillərdə  təqdim  edilir. 
Azərbaycan  dilinin  tətbiqi  ilə  bağlı  ən  yüksək  səviyyədə  qəbul  edilən  müxtəlif 
hüquqi normativ aktlar hələ də istənilən bəhrəni vermir. Bax, bu zaman ana laylası 
qədər  şirin,  əziz,  doğma  dilimizin  ədəbi  keşikçilərinin,  təəssübkeşlərinin, 
təbliğatçılarının  danılmaz  xidməti  bütün  əzəməti  ilə  göz  önünə  gəlir.  Onların 
cərgəsində  bu  gün  də  İlyas  Əfəndiyev  ön  sıradadır.  Bəli,  bu  gün  böyük  ədibin 
«Kənddən məktublar» kitabında verilmiş ilk qələm təcrübələri olan «Qızbəs xala», 
«Qarımış oğlan», «Mirzə İman», «Uxajor» və sonradan qələmə aldığı onlarca digər 
hekayəsi,  «Bahar  suları»,  «Atayevlər  ailəsi»,  «Sən  həmişə  mənimləsən»,  «Unuda 
bilmirəm»,  «Mahnı  dağlarda  qaldı»,  «Xurşidbanu  Natəvan»,  «Büllur  sarayda», 
«Şeyx  Xiyabani»,  «Bizim  qəribə  taleyimiz»,  «Hökmdar  və  qızı»  və  sair  kimi 
pyesləri,  «Qaçaq  Süleymanın  ölümü»,  «Torpağın  sahibi»,  «Sadıqcanın  nağılı»  … 
adlı  povestləri,  «Söyüdlü  arx»,  «Körpüsalanlar»,  «Sarıköynəklə  Valehin  nağılı», 
«Geriyə  baxma,  qoca»  …  kimi  romanlarının  mövzusunun,  ideyasının  aktual  və 
əhəmiyyətli  olduğu  qətiyyətlə  söylənilir.  Və  bu,  həqiqətdir.  Eyni  zamanda  İlyas 
Əfəndiyevin  əsərləri  Azərbaycan  dilinin  saflığını,  gözəlliyini,  zənginliyini, 
qüdrətini özündə yaşadan və gələcək nəslə ötürən böyük xəzinə və dilin keşiyində 
ayıq-sayıq dayanan əvəzolunmaz milli mənəvi irsdir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
«Ədəbiyyat qəzeti» 
 
 
 
 
 
 
 
 
   3 oktyabr 2003. 
 
 
Ədibin dramları haqqında yeni tədqiqat 
 
XX  əsr  Azərbaycan  ədəbiyyatının  klassiki,  Xalq  yazıçısı  İlyas  Əfəndiyevin 
əsərləri  hələ  onun  ilk  yaradıcılıq  dövründən  ədəbi  ictimaiyyətin,  tənqidçilərin  və 
tədqiqatçıların  diqqətini  çəkmişdir.  Bu  marağın  səbəbini  akademik  Kamal 
Talıbzadə  sərrast  ifadə  etmişdir:  «Ədib,  adətən,  hamı  üçün  aydın  və  məlum  olan 
həyat  problemlərinə  müraciət  etməyi  sevmir,  gerçəkliyin  elə  həqiqətlərini,  elə 
məsələləri  üzə  çıxarmağı  bacarır  ki,  onlar  həm  yeni  olur,  ədəbi  maraq  oyadır, 
müasir problemlər barədə düşünənləri hərəkətə gətirir və təsadüfi deyil ki, ictimai 
müzakirəyə,  mübahisəyə  səbəb  olurlar»  («Yazıçının  ideyası  və  təhkiyə». 
«Ədəbiyyat və incəsənət» qəzeti, 1980-ci il, 4 aprel). Elə bu səbəbdəndir ki, İlyas 
Əfəndiyev  yaradıcılığa  başladığı  ötən  əsrin  30-cu  illərinin  sonu  40-cı  illərinin 
əvvəllərindən gənc nasirin ədəbi fəaliyyəti ilə bağlı mətbuatda məqalələr işıq üzü 
görməyə  başlayır.  İlyas  Əfəndiyev  haqqında  istər  görkəmli  elm,  mədəniyyət 
xadimlərinin,  nüfuzlu  ədəbiyyatşünasların,  yazıçı  və  şairlərin  elmi-nəzəri, 

 
72 
publisistik  əsərləri,  istər  ən  müxtəlif  peşə  sahiblərinin  qələmə  aldığı  yazılar  üçün 
səmimiyyət, gerçəklik, obyektivlik, prinsipiallıq xarakterik olmuşdur. 
Son  illərədək  böyük  yazıçı-dramaturqun  həyat  və  fəaliyyəti  ilə  bağlı 
müxtəlif  janrlarda  600-ə  yaxın  əsər  qələmə  alınmışdır  (ətraflı  bax:  Əmin 
Əfəndiyev, İlyas Əfəndiyev: biblioqrafik göstərici. Bakı, 2002-ci il, «Çinar-Çap», 
240  səh.).  Xalq  yazıçısı  İlyas  Əfəndiyev  haqqında  yazılanlar  sırasında  sırf  elmi-
tədqiqat  yönlü  materiallar  xüsusi  yer  tutur.  «Ə.Ağayevin  «Kənddən  məktublar» 
adlı resenziyası ilə başlanan bu tədqiqat prosesində respublikamızın ən tanınmış və 
görkəmli  ədəbiyyatşünas  alimləri,  teatrşünasları  və  jurnalistləri  iştirak  etmişlər» 
(yenə orada, səh.9). 
İlyas Əfəndiyevin əsərləri hələ sağlığında həmişəyaşar statusu almışdır. Bu 
gün də onun zəngin və maraqlı irsi geniş oxucu kütləsi ilə bərabər tədqiqatçıların, 
teatr və kino rejissorlarının sevə-sevə, dönə-dönə müraciət etdikləri ədəbi sərvətdir. 
Gənc  tədqiqatçı  Səidə  Şahbazovanın  «İlyas  Əfəndiyevin  tarixi  dramları»  (Bakı, 
«Ağrıdağ»  nəşriyyatı,  redaktoru:  prof.  Himalay  Qasımov,  rəyçilər:  prof.  Şamil 
Salmanov,  Akif  Əliyev,  2002-ci  il,  132  səh.)  adlı  monoqrafiyası  fikrimizi  təsdiq 
edən son nümunələrdən biridir. Monoqrafiyanın mövzusu yeni və maraqlıdır. 
Ədəbi  xəzinəmizdə  tarixi  dramaturgiyanın  ayrı-ayrı  nümunələrinin,  o 
cümlədən Nəriman Nərimanovun «Nadir şah», Ə.Haqverdiyevin «Ağa Məhəmməd 
şah  Qacar»,  H.Cavidin  «Topal  Teymur»,  S.Vurğunun  «Vaqif»  əsərləri,  onların 
ideya-məzmun,  dil,  üslub,  mövzu  və  sənətkarlıq  xüsusiyyətləri,  aktuallığı, 
əhəmiyyəti  ilə  bağlı  çox  sayda  tədqiqat  işi  işıq  üzü  görsə  də,  monoqrafiya 
müəllifinin  fikrincə,  «Azərbaycan  dramaturgiyasının  janr  tipologiyasının  bir 
təzahürü olan milli tarixi dramın ənənəvi sosioloji – ideoloji (! – kursiv bizimdir – 
T.A.)  qəliblərdən  təmizlənmiş  bədii-estetik  dərkinə  və  qiymətləndirilməsinə, 
şübhəsiz ki, indi daha çox ehtiyac vardır» (səh.4). Digər tərəfdənsə, tədqiqatçının 
«İlyas  Əfəndiyevin  tarixi  dramlarına  yazıçının  yaradıcılıq  yolundan,  ədəbi 
fəaliyyətindən  bəhs  edən  məqalə  və  monoqrafiyalarda  bu  və  ya  digər  şəkildə 
toxunulsa  da,  həmin  problemin  ciddi  tədqiqat  obyektinə  çevrildiyini  etiraf  etmək 
çətindir» - qənaəti tədqiqat predmetinin aktuallığına və əhəmiyyətinə dəlalət edir. 
Monoqrafiya  iki  fəsildən  ibarətdir:  Tarixi  dramın  nəzəri  məsələləri.  Tarixilik  və 
müasirlik janrın problemi kimi və İlyas Əfəndiyevin dramaturgiyasında tarixi dram 
janrı. 
Birinci  fəsildə  tədqiqatçı  ədəbi  mühitdə  tarix  və  müasirlik  kateqoriyaları, 
tarixi janr, tarixi həqiqət və yazıçı təxəyyülü ilə bağlı tanınmış ədəbiyyatşünasların 
mülahizə və mühakimələrinə yaradıcı münasibət bildirir, onları dəyərləndirir, yeni 
elmi-nəzəri fikirlərlə zənginləşdirir. Tarixi və bədii həqiqətin qarşılıqlı əlaqəsindən  
bəhs  edən  tədqiqatçı  göstərir  ki,  tarixi  janr,  konkret  halda  tarixi  dram  sənətkara 
düşüncə  və  xəyallarını  tarixlə  şərtləndirmək  və  əlaqələndirmək  imkanı  verir.  Bu 
qənaəti  əsaslandırmaq  üçün  ilk  milli  tarixi  dramdan  və  sonralar  bu  sahədə 
formalaşmış  ənənələrdən  söhbət  açır.  Təqdirəlayiqdir  ki,  müraciət  etdiyi 
mənbələrdə  dram  janrına,  onun  mövzu  və  qəhrəman  probleminə,  tarixi  şəxsiyyət, 
hadisə  və  faktlara  dair  deyilmiş  fikirləri  saf-çürük  edən  tədqiqatçı  bu  janrın  yeni 
təşəkkül və inkişaf meylləri ilə bağlı maraqlı və diqqətçəkən mülahizələr söyləyir. 

 
73 
Əsərin  ikinci  fəslində  İlyas  Əfəndiyevin  dramaturgiyasında  tarixi  dramda 
tarixiliklə  müasirliyin  vəhdətindən  söhbət  açan  tədqiqatçı  yazır:  «Onun 
dramaturgiyası  ən  həyəcanlı  məqamlarda  da  siyasi konyuktorlardan  doğulduğunu 
iddia  etmədi,  dilinə  gətirmədi,  estetik  idealında  zahiri  pafosa,  sürətə,  kollektiv 
təfəkkürə  üstünlük  vermədi,  sosial  sifarişi  deyil,  qəlbinin  hökmünü  ifadə  etdi  və 
beləliklə, sənətini layiq olduğu mərtəbəyə yüksəltdi» (səh.45). 
Monoqrafiya  müəllifi  İlyas  Əfəndiyev  dramaturgiyasının  milli-mənəvi 
keçmişimizin  ideya-poetik  təcrübəsinin  marksist  metodoloji  təlimlə  bir  yerə 
sığmadığı  qənaətini  əsaslandırmağa  çalışır  və  istəyinə  nail  olur.  Yaşanan  dövrün 
mənəvi-əxlaqi problemlərinin həlli üçün tarixi yaddaşla silahlanan İlyas Əfəndiyev 
tarixdə  yaşamaq  haqqı  qazanmış  hadisə  və  şəxsiyyətlərin  izlərini  bədii  təsvir 
predmetinə çevirir, «tarixin qalın kitablarını millətin alın kitabları kimi yazırdı və 
beləliklə, tarixi dram janrının yeni təzahürlərini yaradırdı» (səh.46). 
İlyas Əfəndiyev tarixi mövzuda ilk dramını («Mahnı dağlarda qaldı») 1971-
ci ildə, sonuncunu 1994-cü ildə («Hökmdar və qızı») qələmə almışdır. Həmin dövr 
ərzində Azərbaycan dramaturgiyasının bütün yükünü öz çiyinləri üzərinə götürən 
yazıçı ümumilikdə iyirmidən çox dram əsəri yazmış, Azərbaycan teatrında «İlyas 
Əfəndiyev məktəbi»ni yaratmışdır. 
İlyas  Əfəndiyevin  ictimai  mühitdə  iz  buraxan  tarixi  hadisələrə  söykənərək, 
yalnız  «tarixi-xronikal  səpkili»,  yaxud  «tarixi  mövzuda  yazılan  səhnə  əsəri» 
yaratdığı  fikirləri  ilə  razılaşmayan  tədqiqatçı  göstərir  ki,  dramaturq  tarixin  və 
yaddaşın dərinlikləri ilə bərabər, obrazların daxili-mənəvi dünyasına, ruhuna nüfuz 
edərək,  tarixi  mövzuda  fəlsəfi-didaktik  təmayüllü  lirik-psixoloji  dram  əsərlərini 
ərsəyə gətirmişdir. 
Tədqiqatçı  bu  fikrində  haqlıdır  ki,  «Mahnı  dağlarda  qaldı»,  «Xurşidbanu 
Natəvan», «Hökmdar və qızı» kimi əsərlərində İlyas Əfəndiyev üçün tarixilik təkcə 
tarixə  müraciətdə,  tarixi  materialda  deyil,  müasiri  olduğu  tarixlə,  keçmişi  indi  ilə 
ələqaləndirilməsindədir.  Bax,  tədqiqatçının  belə  bir  elmi-nəzəri  qənaətini  həyatın 
özü – İlyas Əfəndiyevin həmişəyaşar irsi təsdiqləyir. 
Monoqrafiya  müəllifi  İlyas  Əfəndiyevin  tarixi  dramlarındakı  obrazlar 
qalereyasına hansısa missiyanı həyata keçirən bir qrup insan kimi baxmır. Onların 
xarakter və düşüncələrini, hiss və həyəcanlarını, ovqatını, niyyətini, məramını, bir-
birlərinə  münasibətini  ayrı-ayrılıqda  təhlil  etməyə,  fərdi  şəkildə  dəyərləndirməyə 
üstünlük verir. 
Bu  zaman  həm  qəhrəmanın  xarakteri  qabarır,  özünəməxsus  cizgiləri  üzə 
çıxır,  həm  də  dramaturqun  öz  obrazı  vasitəsilə  cəmiyyətə  ünvanladığı  əgər  belə 
demək  mümkündürsə,  «mesaj»  bütün  təfsilatı  ilə  aşkarlanır.  Tədqiqatçı  obrazlara 
münasibət bildirərkən, eyni zamanda həm İlyas Əfəndiyevin öz qəhrəmanları, həm 
də  digər  dramaturqların  personajları  ilə  müqayisə  edir,  fərqli  və  oxşar  cəhətlərini 
üzə çıxarır, onların ədəbi mühitdəki yerini müəyyənləşdirməyə çalışır. 
Beləliklə, monoqrafiyada  böyük  dramaturqun  tarixi dramlarının  tarixi  dram 
janrının  ənənəvi  və  müasir  ədəbiyyatşünaslığın  tələbləri  səviyyəsində 
araşdırıldığını söyləyə bilərik. Bununla belə, əsər nöqsansız da deyildir. Şübhəsiz 
ki,  Ə.Ağayev,  M.Arif,  M.Cəfər,  X.Əlimirzəyev,  S.Əsədullayev,  Mehdi  Hüseyn, 
Qulu Xəlilli, Y.Qarayev, C.Məmmədov, B.Nəbiyev, Şamil Salmanov, Y.Seyidov, 

 
74 
K.Talıbzadə  kimi  qüdrətli  qələm  sahiblərinin  müraciət  etdiyi  İ.Əfəndiyev  irsinin 
tədqiqinə 
təcrübəsiz 
tədqiqatçının 
girişməsini  onun  cəsarəti  kimi  də 
qiymətləndirmək olar. Lakin fikrimizcə, ədəbi tənqiddən, xüsusilə tarixi dramların 
tədqiqindən  bəhs  edərkən,  tədqiqatçının  «tarixi  dramın  istənilən  səviyyədə  tədqiq 
olunmaması»  kimi  ünvansız  mülahizələri,  yaxud  İlyas  Əfəndiyevin  tarixi 
dramlarının öyrənilməsindən danışarkən, «etiraf olunmalıdır ki, bu iş lazımi elmi 
səviyyədə və əhatəli aparılmamışdır» fikrinin əsaslandırmasına ehtiyac hiss olunur. 
Özü də nəzərə alsaq ki, müəllif monoqrafiya boyu öz qənaətlərini, mülahizələrini 
İlyas  Əfəndiyev  irsinin  tədqiqatçılarından  gətirdiyi  sitatlarla  zənginləşdirir, 
möhkəmləndirir, elə bilirəm ki, onun bu iradları anlaşıqlıqla qarşılanmır. 
Tədqiqatçının predmetə yanaşma tərzi dəyişkən və fərqli təsiri bağışlayır. O, 
bəzən  elmi  üslubdan  məharətlə  istifadə  edir,  bəzən  isə  fikirlərini  çatdırmaq  üçün 
söz sarıdan əziyyət çəkir. 
İlyas  Əfəndiyevin  yüksək  bədii  dəyərə  malik  tarixi  dramları,  əgər  belə 
demək  mümkünsə,  Dövlət  Akademik  Dram  Teatrının  səhnəsindən  pərvazlanmış, 
populyarlaşmış,  nüfuz  qazanmış,  uzun  illər  sözün  həqiqi  mənasında  Azərbaycan 
teatrına  nəfəs  vermişdir.  Odur  ki,  fikrimizcə,  monoqrafiyada  qısa  da  olsa,  tarixi 
dramların səhnə taleyindən bəhs etmək yerinə düşərdi. Böyük dramaturqun sovet 
rejimi və ideologiyasının maraqlarına zidd, lakin doğma xalqının tarixi və taleyi ilə 
bağlı  mövzu (Cənubi Azərbaycan və s.) və qəhrəmanları (Şeyx Xiyabani, Böyük 
bəy  və  başqaları)  ədəbi  mühitə  gətirmək  cəsarəti  və  sözün  qüdrəti  ilə  bu  cür 
problemləri  daha  da  qabartmaq,  cəmiyyətin  yaddaşına  həkk  etmək  məharəti  və 
bütün bunların əks-sədası, ictimai rəyə təsiri barədə yazmağı təəssüf ki, tədqiqatçı 
unutmuşdur. 
Bu  cür  və  buna  bənzər  qüsurlar  monoqrafiyanın  ümumi  elmi  dəyərini 
azaltmır.