Abdulla Qahhor "O‘tmishdan ertaklar"

P. Qodirovning nasriy asarlari.
P. Qodirov hikoya va qissachilik emas, balki ayni milliy hikoya va
Qissachilik rivojiga katta hissa qo`shgan yozuvchidir. Uning “Student-
lar” ( 1950 – yil, birinchi hikoyasi, bu kitob chiqqanda u hali ToshDU da
sharqshunoslik fakultening studenti edi ). Yana uning “Jon shirin” 1968-
yilda yozilgan.
Adib qahramonlarini chuqur o`ylar girdobida, ikkilanish, iztroblar jara-
yonida va ijtimoiy dardlar to`qnashgan nuqtada tasvirlashga intiladi.
Shunday asarlardan biri “ Jon shirin “ hikoyasidir.
Hikoyada paxta yakka hokimligi davrida hukm surgan ayrim dahshat –
lar qahramonlarning achchiq taqdiri orqali ro`yirost ko`rsatib berilgan.
Paxtaga sepilgan doridan yosh bola halok bo`ladi. Atrofdagilar zaharlana –
di. Bu mohiyat e`tibori bilan mallatning, irsiyatning paxta zug`umi ostida
zaharlanib borayotganiga, himoya qilinishi lozim bo`lgan haq – huquqi –
ning tili qisqaligiga ishora edi. Aybdorlar esa elni mutelikka slogan mar-
kazdagilarigina emas, uni shu holatda tutib turgan o`zimizdagilar, briga –
dir – u rais, firqa kitobi – yu undan yuqoridagilar. Bir vaqtlar mashhur
“ Nazir otaning g`azabi “da tosh yog`sa ham paxtani terishga da`vat etil –
gan edi. Bu asar esa paxtaga sepilgan dorilar odamni o`ldirib yubirsa ham
rejani bajarish kerak, deyilgan siyisatning insonlar taqdiridagi badiiy ko`ri-
nishi edi.
Yozuvchi hikoyada muteki, qaramlikni keskin fosh etdi. Sodir bo`lgan
dahshatni ochish, aybdorlarni jazolash o`rniga, hamma amaldorlar ishni
bosdi – bosdi qilish tarafdori. Chunki bu ishda hammasining aybi bor, egat-
larni zaharlab bo`lsa – da, yuqoriroq hosil olish va mansab – martabani
qo`ldan chiqarmaslik – hikoyadagi mansabdorlarning maqsadi shu. Sepi –
layotgan dorini, doridagi zaharni bilishmaydimi? Bilishadi. Bolaga, uning
otasiga achinishni ham unutishmaydi. Lekin jinoyatni oshkor qilishmaydi.
Mutelik, qullik davom etversin, bolalar nest – nobud bo`lsa bo`laversin.
Unga qarshi chiqish uchun esa jon shirinlik qilyapti, lekin tokaygacha de –
moqchi bo`ladi yozuvchi.
Hikoya asosida 1997 – yilda yaratilgan videofilm ham muvaffaqiyatli
chiqdi. Badiiy asar markazida, asosan, inson turadi. Uni o`yga, hayajonga slogan muammolar aks ettiriladi.
P. Qodirovning “Qadrim“, “Erk“, “Meros“ qissalari markazida inson
Shaxsiga ehtirom, shaxs tabiatining mehvari sanalmish erk, o`zlik, qadriyat
muammolari qo`yilgan. “Qadrim” qissasi - Iskandar kim nima desa xop
deydigan itoatkor, mutelikni, hatto, ma`lum darajada, oddiy bir hayotiy
haqiqat sifatida qabul qiladigan yigit. U zarur bo`lganda mustaqil fikrni,
xohishini, raddiyasini ham ma`lum qilishga qimtinadi. Sevgilisi Zulayho
esa, aksincha, o`zgalarga qaramlikka ko`nika olmaydi. Uning vujudida
qo`rquvga, hadika, o`zgalarga qaramlikka qarshi bir tug`yon bor. U birov –
ning turtgisi bilangina harakatga kelishni yoqtirmaydi. Mustaqil mushoha –
da yuritmay, o`zganing ta`sirida fikrlay boshlovchi kishidan orlanadi.
Mana shunday xislatli Iskandarni kezi kelganda siltab tashlashgacha bora-
di. Hayotga endi kirib kelayotgan yigit qiyofasida tasvirlangan bu qaram-
likka qarshi isyo, qadr – qimmat, o`zlikni, g`ururni himoya qilish va mus-
taqil fikrlashga da`vat deganda adib kichik bir shaxsiy, xususiy maqsadgina
nazarda tutgani yo`q. Uning zamirida chuqur ijtioiy ma`no: tutqun g`oya –
larga qaramlik va bo`ysunishdan qutilishga chorliv maqsadlarini ham ifo-
dalashga urindi.
Bu haqda asar yozilgandan keyin yigirma yildan so`ng yozuvchining o`zi
bunday deydi: “ Totalitar imperiya bizni qaram ahvolga solib, qadr – qim –
matimizni yerga urishini ich – ichimizdan sezib, ruhan behad qiynalardik.
Lekin buni ochiq aytolmay, “Qadrim”, “Erk” kabi qissalarda ichki erkini
yo`qotgan, mutelik dardiga giriftor bo`lgan qahramonlar hayotini hamdard-
lik bilan ko`rsatish orqali ozodlik va mustaqillikka bo`lgan tashnalikni
qondirishga intilardim “. Bu fikrni tiniq tushunish muhim. Sho`ro tuzumi,
g`oyasi tomonidan qadr – qimmat oyoqosti qilinishi haqida gap borar ekan,
sababini Moskvadan tashqari, ma`lum ma`noda, o`zimizdan ham qidirish
kerak. To`g`ri, tizgin markaz qo`lida edi. Lekin tizginni ishga soluvchilar,
amalgam oshiruvchilar o`z ichimizda, qatorimizda oz emas. Ular o`z yurt-
doshlarimiz, ayniqsa, turli toifadagi amaldor va firqaviylar esi. Qadr – qim-
matimiz, erkimiz, o`zligimiz – o`z qatorimizda yura turib, o`z vatandoshi-
miz bo`la turib, ana shundaylar tomonidan ham oyoqosti qilingani, chin
erkimiz, ozodligimiz bo`g`ib turilgani sir emas.
Yozuvchi qadr – qimmat, erk uchun kurash, o`zgaga mute va qaram bo`l-
maslik g`oya;arini ilgari surar ekan, bunga to`sqinlik qilhan yurtdoshlari –
mizni ko`rsatish orqali, ular timsolida tuzumni va uning tizginini olisdan
boshqarib turganlarni nazarda tutgandek bo`ladi.
Yozuvchi “Erk” qissasi markaziga ham erk va qadr – qimmat masalasini
qo`ydi. Buni asosan, muhabbat va oila orqali yoritdi.
Sattor ota – ona qistovi bilan muhabbatsiz uylandi, farzandli bo`ldi. Uni
rafiqasi Oysha qanchalik sevmasin, ko`ngli isimaydi. Oyshani mutlaq tu –
shunmaydi emas, tushunadi, farzandini ham o`ylaydi. Lekin o`z ko`ngliga,
vijdoniga, qalb amriga qarshi borolmaydi. Munoeiqlik qilib yashashni esa
xohlamaydi.
Sattor inistitutda o`qib yurganida haqiqiy muhabbatini Roziyada topadi.
Shu bilan qissa tugashi mumkin edi. Lekin yozuvchining bosh muddaosi
bunda emas. Barcha qahramonlar vujududagi tug`yon, ko`nglidagi iztrob
iskanjasida, yurak qo`ygan savollarga javob izlash qiynoqlarida ko`rsatilar
ekan, bu izlanishlar erk va qadr – qimmat mohiyatini uqishga bo`ysundiri-
lar. Rost – da Oysha – baxtsiz, farzand – yetim, Roziya – sevilibman deb,
Sattorning o`zi esa, aylanay, yangi muhabbat degancha ketavermaydi – ku!
Bu insonlar yuragida qanchadan talotumlar yotibdi, axir. Atrofdagilar ham
Ularning tutumini turlicha baholaydilar. Bahs – munozaralarning keti ko`-
rinmaydi.
Yozuvchi bu ichki tug`yon sabablarini, ildizlarini izlaydi, badiiy tahlil
etadi va bizga ko`rsatgandek bo`ladi. Xo`sh, Sattor va Oyshaning bu ahvol-
ga tushish sababi nimada? Erksizlikda, erk degan muqaddas tushunchani
e`zozlay bilmaslikda, deb javob beradi yozuvchi badiiyati. Xastaman, uy –
langaninigni ko`rib qolay, deb ota o`qishga ketayotgan o`g`lini o`z ra`yiga
ko`ndirgan. Qaytib kelguningcha Oyshaxonni birov ilib ketadi, deb onasi
ham o`g`lini uylanishga qistalang qilgan.
Boshqa tarafdan, Oysha ham Sattor o`zini sevish – sevmasligini aniq bil –
may, o`zining ham Sattorga ko`ngli bor – yo`qligini chuqur his etmay te –
gavergan. Muhabbat degan xilqat talablariga Sattor tuyg`ulari bilan javob
beradimi – yo`qmi, o`ylab o`tirmagan. Oyshadagi itaotkorlik, g`urur sust –
ligi uning erkiga g`ov bo`ladi. Demak, ikkala qahramon ham o`z erki qad –
riga yetmagan, ikkovi ham erksizlik qurboni. Qissa oxirida Sattor Oyshaga
yordam qo`lini uzatadi, Oysha ko`nglida o`zini anglash, g`urur hislari
uyg`onadi. O`z qalblarini o`zlari tahlil etish natijasida qahramonlar asar
nihoyasida erk tug`yusining muqaddasligini anglash yo`liga o`tadilar. Sat-
tor ming mulohazalardan so`ng Oysha tomonda qolish burchi ekanini his
etadi. Lekin yozuvchi, ayni vaqtda, Sattor, Oysha, Roziyalar taqdirini ochiq
qoldiradi. Buni o`zidan ko`ra kitobxonlar hal qilishiga moyillik bildiradi.
“Meros” qissasida yozuvchi el – yurtni doimo to`lqinlantirib yurgan
muammo – paxtachilik mashaqqatlarini qalamga oladi. Unda butun umrini
paykalda o`tkazyotgan, hirmat – azzat – u azob – uqubatini shu mehnatdan
topayotgan paxtakorlarning halol, jozibali qiyofalari aks ettiriladi. Bu meh-
nat bizga otameros, dala ilmi, paxtachilik qonimizga singib ketgan, degan
g`oyani ham ko`rmaslik mumkin emas.
Yozuvchi Yolqin Otajonov timsolida paxtachilik mashaqqatlarini butun
tafsilotlari bilan haqqoniy tasvirlaydi. Ammo bu tinib – tinchimaslik meh –
nat farog`ti sifatidagina taqdim etilmagan. Yozuvchi bu mehnatni doim
mustaqil mushohadasiz, itoatkorona qabul qilingan jarayon sifatida ber –
maydi. Paxtakor xalqining bu masalaga nolavor munosabatini adib Tursun
qiyofasida umumlashtirishga harakat qiladi. Tursun ba`zan paxta mehna –
tidagi zo`riqishdan, e`tiborsizlikdan, adolatsizlikdan ochiqdan ochiq noliy-
di. Bu erk – iroda, qadr – qimmat va umidini bukib tashlayotganlarga isho-
ra edi. Biroq, afsuski, bu qarash asar mehvariga ko`tarilmaydi. Yolqin
Otajonov kabi yetkchi qahramonlar faoliyati va dunyo qarashida ko`rin –
maydi.
“Meros” yozilgan o`tgan asrning 70 – yillarida bu fikrlarini ilgari surish
qiyin edi. Sho`ro siyosati va mafkurasi bunga yo`l qo`ymasdi. Bulardan
qat`iy nazar, qissadagi Yolqin Otajonov obrazi yozuvchining mahorat bilan
yaratgan jonli, intiluvchan, jozibali qahramonlari qatorida turadi.
Adib mahorati romanlarida yangi bosqichga ko`tarildi.