Abituriyentler ushın Qaraqalpaq tili páninen qollanba quwat Jarekeev Tildiń jámiyetlik xızmeti

Ayırımlanǵan aǵzalardıń irkilis belgileri
Ayırımlanǵan aǵzalar máni hám intonaciyalıq ózgesheliklerine qaray gáptiń basqa aǵzalarınan útir, sızıqsha hám jekke-siyrek qos noqat arqalı ayırımlanıp aytıladı.
1.Ayırımlanǵan aǵzalardıń, kóbinese bir yamasa eki jaǵınan pauza islenedi. Pauza islengen orınǵa útir qoyıladı. Útir arqalı bólinip jazılǵan aǵzanıń intonaciyası qısqa, páseń aytıladı. Mısalı: Kúyme, Jańakent qalasına, Gayıpxannıń awılına kelip toqtadı. Bizler, jolawshılar, Berdaqtıń esteligine gúl qoyıw ushın keldik.
2.Ayırımlanǵan aǵza ayqınlanıwshı aǵzanıń mánisin anıqlap, daralap túsindirip kelgende, ayqınlanıwshı hám ayqınlawıshtıń arasındaǵı intonaciya biraz sozılıńqı aytıladı. Bunday jaǵdayda ayırımlanǵan aǵza sızıqsha arqalı bólinip jazıladı. Mısalı: Áskerlikke alıwdı ótinip arza bergen jaslar – Watandı qorǵawshılar áskeriy komissariatlarǵa kóplep keldi.
3.Ulıwmalıq mánide kelgen ayqınlanıwshı aǵza daralap túsindirilip kelgende, ayırımlanǵan aǵzadan aldın qos noqat qoyıladı. Mısalı: Jer beti hárqıylı taw jınıslarınan: qum, saz ılay, hák, granit, qumlı topıraq hám basqa da jınıslardan quralǵan.
4.Bir gáptiń ishinde ulıwmalıq mánide ayqınlanıwshı aǵza hám ulıwmalstırıwshı sóz kelgende, ayqınlanıwshı agzadan keyin qos noqat, ulıwmalastırwshı sózden aldın sızıqsha qoyıladı. Mısalı: Joldıń jaǵasındaǵı onıń otırǵan jerinen hámme nárse: meyli atlı, meyli piyada, meyli mashina bolsın – bári de alaqanda turǵanday bolıp kórindedi.
Gáptiń ayırımlanǵan agzalarınıń stillik qollanılıwı
Ayırımlanǵan agzalardıń barlıq túri de mánilik hám stillik ózgesheliklerge iye bolıp keledi. Ásirese, awızeki hám kórkem ádebiyat stillerinde olar ónimli qollanıladı. Ayırımlanǵan agza xızmetinde kóbinese feyil toplamları keledi. Házirgi qarqalpaq tilinde feyil toplamlarınıń ayırımlanǵan túrleri sintaksislik xızmeti jaǵınan tiykarınan pısıqlawıshlıq mánide qollanıladı.
Ayırımlanǵan hal feyilli toplamlardıń pısıqlawıshlıq mánileri is-háreketke qatnastı bildiredi. Olardıń ishinde ásirese –ıp,-ip, -p formalı hal feyiliniń qosımtaları tómendegidey mánilik stillik xızmetlerde jumsaladı:
1.Sınlıq qatnas: Qalıń qapını jarıp jiberip, sımbatlı iri adam shıǵa keldi.
2.Waqıtlıq qatnas: Men mektepte oqıp júrip, Gúlzar menen júdá dos boldım.
3.Sebeplik qatnas: Isinip terisine sıymay úyge kirgen Seyilbekti kórip, Ábdi ornınan ushıp turdı.
4.Maqsetli qatnas: Dárya, teńiz, kanallarda, kóllerde, Xalıq júgin tasıp, paraxod júzdi.
Ayırımlanǵan kelbetlik feyili toplamlar hártúrli formalarda keliw ózgesheligine qaray birqansha mánilik-stillik ózgesheliklerge iye bolıp keledi.
1.Waqıtlıq qatnas: Ataw, orın, shıǵıs sepligindegi -ǵan, -gen formalı toplamlar menen tirkewish sózlerdiń dizbeklesiwi arqalı jasaladı: Joqarıdan posıp kelgende, bárine qonıs tańlap ortaǵa úy tiktirgen ózi. Úydegiler menen amanlıq-túwelliksorasıp bolǵan soń, ǵarrı Qulımbetke qaradı. Qalbiyke sózin aytıp bolǵannan keyin, úy ishindegi adamlarǵa bir-bir qarap qaldı.
2.Orınlıq qatnas: Orın sepligindegi -ǵan/-gen formalı toplam arqalı: Taqıyatastıń tusına kelgende, ózi eń dáslep shatır qurǵan átiraplarǵa qumarlana qaradı.
3.Muǵdarlı qatnas: Shıǵıs sepligindegi -ǵan/-gen formalı toplam + beri, berli, soń tirkewishleri sonday-aq barıs sepligindegi -ǵan/-gen formalı toplam + shekem tirkewishi arqalı bildiriledi. Mısalı: Júz adımday júrgennen soń, halıqlap ókpesi óshti. Olar qıs kirgenge shekem, tawdıń dárbentlerin iyelew ushın jan talasıp háreket etti.
4.Sınlıq qatnas: Bul máni -ǵan/-gen formalı toplamǵa qálpinde, qáddinde, halda, sıyaqlı t.b. tirkewishlerdiń dizbeklesip keliwi arqalı bildiriledi. Mısalı: Basın bir qaptalǵa qıysaytqan qálpinde, Jámiyla tereń oyǵa shúmip, sol otırısında otıra berdi. Kerisinshe jamǵır kem-kem kúsheygen sıyaqlı tezletip hám iriletip ketti.
Háreket atı feyilli toplamlar, tiykarınan kómekshi sóz benen keliwi arqalı ayırımlanadı. Olar pısıqlawıshlıq mánilerdi bildirip, hártúrli stillik xızmetlerdi atqaradı.
1.Waqıtlıq máni: Bul máni -ıw/-iw, w formalı toplamǵa menen, máttal kómekshi sózleri dizbeklesiwinen bildiriledi. Mısalı: Aytuwǵan jasawıl jas biyden buyrıq alıwı máttal, padanı dúrkiretiwi menen qublaǵa qaray aydap, jıńǵıllıqqa qarap kirip ketti.
2.Sınlıq máni: Bul tartımlanıp kelgen -ıw/-iw, w formalı toplam + menen tirkewishiniń dizbeklesiwi arqalı bildiriledi. Mısalı: Garrı sharshaǵanın umıtıp, ketik tislerin kórsetip únsiz kúliwi menen, kúshendi Mamannıń moynına kiygizdi.
3.Maqsetlik máni: Bul máni -ıw/-iw, w formalı toplam + ushın, maqsetinde kómekshileri arqalı ańlatıladı. Ol is-hárekettiń isleniw maqsetin bildiredi. Mısalı: Onda ishki debdiwin jeńilletiw maqsetinde, elespesiz qılıńqırap iyni kelmegen jerde-aq aytıp jiberdi.
4.Qarsılaslıq máni: Barıs sepligindegi -ıw/-iw, w formalı toplam + qaramastan tirkewishi arqalı bildiriledi: Usınday jasqa keliwine qaramastan, ol quwnaq júris-turısı shápik tándar.
Ayırımlanǵan aǵzalar gápte pısıqlawıshlıq mánilerde keliw menen birge anıqlawısh hám tolıqlawıshlıq xızmetlerde de jumsaladı.
Ayırımlanǵan anıqlawısh penen anıqlanıwshı aǵzanıń aralıǵında gáptiń basqa aǵzaları: bayanlawısh hám oǵan qatnaslı gáp aǵzaları kelip, ayırımlanadı. Mısalı: Barlıǵı da top-tolı, mısalı, jıltır monshaqtay jup-jumalaq. Basın keshe ya búgin páki menen qırǵızıptı, máyektey jıltır.

Ayırımlanǵan tolıqlawıshlar (ayırımlanǵan aǵzanıń 4-túri) basqa ayırımlanǵan aǵzalar sıyaqlı hártúrli mánilik stillik xızmetlerde jumsaladı. Tolıqlawıshlar, tiykarınan, basqa, qaraǵanda, menen, birge tirkewishleri dizbeklesip kelgen atawısh sózlerden bolǵanda ayırımlanadı. Ayırımlnaǵan tolıqlawıshlar tirkewishlerdiń qatnasına qaray tómendegi mánilerdi bildiredi hám bunday ayırımlanǵan tolıqlawıshlar kórkem ádebiyat stilinde kóbirek qollanıladı. 1.Basqa tirkewishi shıǵıs sepligindegi atawıshlarǵa dizbeklesip, bir predmetti ekinshi predmetten ayırıp kórsetedi. Mısalı: Erteńgi kúnniń úmiti biyday tuqım shashılıp atırǵan taqırlıqtıń ústinde, ushqan ǵarǵa, shımshıqlardan basqa, shurq etken jan bolmadı.