Abituriyentler ushın Qaraqalpaq tili páninen qollanba quwat Jarekeev Tildiń jámiyetlik xızmeti

Til hám stilistika haqqında túsinik
Biz til arqalı bir-birimiz benen pikir alısamız, qandayda bir qubılıs, waqıya haqqında xabarlaymız, sóylesemiz. Oy-pikirmizdi bayanlaw ushın tildiń sózlik quramınan, sózlerdiń mánili bóleklerinen, olardıń aytayın degen oy-pikirdiń maqsetine, mazmunına qaray gáp ishinde baylanısıw usıllarınan paydalanamız. Qanday bolǵanda da óz oyımızdıń hám sezimlerimizdiń tıńlawshıǵa dál hám anıq jetiwine umtılamız. Solayda geypara jaǵdaylarda aytayın degen oy-pikirimiz, tıńlawshıǵa yamasa oqıwshıǵa anıq hám tolıq jete almay qaladı. Nátiyjede, pikir alısıw, onıń iske-asıwı, awızsha yamasa jazba túrde bir nárse haqqında xabarlaw, oy-pikirdiń maqseti hám mazmunına baylanıslı tásirleniw jaqsı bolamay shıǵadı. Bunıń tiykarǵı sebebi nede dep oylaysız? Sebebi, awızeki yamasa jazba túrde til arqalı qatnas jaǵdayında sózlerdi hám sóz mánilerin durıs yamasa nadurıs tańlawda, sózlerdiń grammatikalıq ózgeriwlerin, baylanısların ádebiy tildiń talaplarına sáykes jetkilikli yamasa jetkiliksiz dárejede paydalanıwda .Máselen, ullı klassik shayır Berdaqtıń “Jaqsıraq” qosıǵınan alınǵan mına qatarlardı alıp qarayıq:
Jumıs isle tuwılǵan soń el ushın,
Janıńdı ayama elde er ushın,
Kindikten qan tamıp tuwǵan jer ushın,
Ólip ketkenińshe xızmet jaqsıraq.
Usı tórt qatar qosıqta shayırdıń tuwǵan elge muhabbatı, er ushın, el ushın azamatlıq shaqırıǵı, birinshiden, kerekli sózlerdiń eń kerekli jerinde tańlap qollanılıwı, ekinshiden, sózlerdiń mánilik hám grammatikalıq jaqtan ádebiy tildiń talaplarına say baylanısıwı nátiyjesinde dál, anıq hám tásirli bolıp shıqqanlıǵı sezilip tur. Aytayıq, shayır usı kúplettegi mazmunnıń ótkirligi ushın “tuwılǵan soń”, “janıńdı ayama”, “kinikten qan tamıp”, “tuwǵan”, “ólip ketkenińshe” usaǵan sóz hám sóz dizbeklerin oǵada durıs paydalanǵan.
Al, mına mısaldı qarań: Ol sıyqı kelisken adam edi. Bul gápte grammatikalıq jaqtan sózlerdiń baylanısı durıs, biraq “sıyqı” sózi ol adamnıń sımbatlı adam eekenligin ańlatıwdan ádewir alıs, óytkeni “sıyqı” sózinde kemsitiwshi máni bar, sonlıqtan ol “kelisken” sóziniń mánisi menen baylanıspay tur. Sózlik quramda “sıyqı” sózine mánilik jaqın sózlerdiń toparı bar: kelbeti, sımbatı, pishini, sıqılı t.b. solardıń ishinde kelisken sózi menen kelbeti sózi ǵana mánilik baylanıstı támiyinley aladı: Ol kelbeti kelisken adam edi.
Til arqalı qatnastıń túrlerine, belgili jaǵdayǵa, sóylewdiń maqseti hám mazmunına xızmet jaǵınan til qurallarınıń beyimlese qollanılıwı stil dep ataladı.
Til – obyektiv ómir súretuǵın hám sol tilde sóylewshiler ushın birdey ortaq qatnas qurallarınıń sturkturalıq birligi. Al, sóylew bolsa usı tildiń tiykarǵı funkciyasınıń ámeliy jaqtan iske asıwı bolıp esaplanadı. Sebebi, til tek sóylew ushın kerek. Sonlıqtan, tildi jaman yáki jaqsı dewge bolmaydı, tek sóylew jaqsı yáki jaman bolıwı múmkin.
“Stilistika” termini grektiń stilos (jazıw quralı) degen sózinen alınǵan. Stilistika til biliminiń bir tarawı bolıp, ol oy-pikirdi anıq hám dál beriw ushın qollanıladı. Onda, tiykarınan, hár túrli stiller, tildiń zárúrli quralları hám sóylew mádeniyatın jaqsılaw jolları úyreniledi. Stlistika sózi házirgi waqıtta ilimde ádebiy til stilistikası hám kórkem ádebiyat stilistikası bolıp eki túrli mánide qollanıladı. Olardan birinshisi – ádebiy tildiń jazba hám awızeki formalarınıń stilistikalıq sistemaların úyretedi. Ekinshisi – kórkem ádebiy shıǵarmalardıń jazıwshılardıń hám ádebiy aǵımlardıń stillik ózgesheligi úyreniledi.
Ádebiy tildiń awızeki hám jazba túrlerinde fonetikalıq, leksikalıq, grammatikalıq qurallardan qalay paydalanıw kerekligi úyreniletuǵın ilimge til stilistikası dep ataladı.